Жер шарының құрылысы

Жер шарының қ ұ рылысы Жер қ ойнауында жә не оның бетінде жү ретін кү рделі ү дерістердің нә тижесі болып табылады. Жер геоид формалы (грекше, ge – жер, eidos – тү р), яғ ни полюстеріне қ арай біршама сығ ылғ ан шар тә різді болады. Жердің полярлық радиусы – 6357 км, экваторлық радиусы – 6378 км, яғ ни айырмашылығ ы 21 км қ ұ райды. Жердің жалпы ауданы 510 млн км².

Литосфера – ү стіндегі шө гінді қ абатының қ алың дығ ы 8–10 км болатын, 20-70 км қ алың дық ты қ амтитын жердің тас қ абық шасы (1.1-сурет). Ол таулы аудандарда қ алың дау, ал мұ хит тү птерінде жұ қ алау болады. Оның жоғ арғ ы бө лігі гранитті, тө менгісі – базальтты. Жазық тар астындағ ы гранитті қ абық шаның қ алың дығ ы 15-20 км, таулар астында 50 км-ге дейін жетеді. Мұ хиттарда гранитті қ абық ша болмайды – тө сеніш базальттардың қ алың дығ ы 5-9 км. Жердің тас қ абық шасы сиаллитті қ абық ша (ө те кең таралғ ан элементтердің бастапқ ы ә ріптерінен – Si, Al) деп аталады. Оны кейде сиаль деп те атайды. Жердің сиаллитті қ абық шасының меншікті салмағ ы 2, 6-2, 7 г/см³ шамасында. 20-50 км терең діктегі жоғ арғ ы қ абаттарының салмағ ы 13-15 мың атмосфералық қ ысым тудырады, осығ ан байланысты сиаллиті қ абық шаның тө менгі бө лігінің температурасы 900°-қ а дейін кө теріледі.

Литосферадан тө менде қ алың дығ ы 1200 км шамасындағ ы мантия немесе «сима» орналасқ ан (атауы басты элеметтерге байланысты – Si, Mg). Симаның жоғ арғ ы бө ліктері заттарының меншікті салмағ ы 3, 3-3, 5, ал жоғ арғ ы бө ліктерінікі 5, 3-тен 6, 5 г/см³, қ ысымы 1, 5 млн атмосфера, ал температурасы 1200-1300°. Заттардың кө п бө лігі аморфты кү йде болуы тиіс.

Мантияның астында қ алың дығ ы 2700-2900 км шамасындағ ы аралық қ абық ша орналасқ ан. Ондағ ы қ ысым 2-2, 5 млн атмосфера, температурасы 2500° шамасында болғ андық тан, заттардың меншікті салмағ ы шамамен, 10 г/см³-ге кө теріледі. Мұ ндай жағ дайда темір мен ауыр металдардан тұ ратын заттардың аморфты кү йдегі мө лшері кө п болуы тиіс.

Жердің ортасында радиусы 3-3, 5 мың км ядро орналасқ ан. Ядро заттары белгісіз, қ ысым 3 млн атмосфера шамасында, температурасы 3000°, меншікті салмағ ы 11-12 г/см³. Осы жағ дайда атомдар электрондарын жоғ алтады, ал ядро заттарының барлығ ы электрлік жә не магниттік қ асиеттерге ие болады, яғ ни металданады. Осы ү деріс арқ ылы магнит ө рісі пайда болуы керек. Ядро қ ұ рамы туралы бірнеше болжамдар бар. Оның біреуі бойынша ядро никель мен темірден қ ұ ралатын немесе «нифе» деп аталатын (Ni₆Fe) қ атты дене, ал екіншісі бойынша ол сұ йық кү йде қ алыптасқ ан.

1.1-сурет. Жер шарының қ ұ рылысы