Жел эрозиясы

Сусымалы қ ұ мдардың бұ зылуы, ауысуы жә не қ алыптасуы. Ү йінді қ ұ мдар сусымалы қ ұ мдар тү зілуінің алғ ашқ ы кезең інде бірен-сараң қ ұ мдауыт аймақ тарда тү зіледі. Желдің ә серінен ө сімдік жамылғ ысы сирек аймақ тарда дефляция ошақ тары пайда болады. Жер бетінде жылжи отырып қ ұ мдар ө сімдіктер тү біне ү йіледі жә не біртіндеп тө бешіктер тү зеді.

Ө сімдіктердің бір бө лігі қ ұ мғ а кө міліп қ алғ анда ө леді, ал қ алғ ан бө лігі ө суін жалғ астыра отырып, қ ұ мның жылжуын тежейді. Тө бешіктер 1-1, 5 м-ге дейін биіктейді жә не жазық тың қ ұ мды шө гінділері ү йінді қ ұ мдарғ а айналады. Ә рі қ арай жылжымалы қ ұ мдардың ү лкеюі жел режиміне байланысты жү реді.

Шағ ылдар ө те қ ұ рғ ақ климатты, жел ә сері ұ дайы болып тұ ратын аймақ тарда пайда болады. 2.2-суретте шағ ылдардың дамуы кө рсетілген. Шағ ылдар кейде жылына 30-40 м жылдамдық пен жылжиды. Шағ ылдардың биіктігі 30­40 м-ге дейін жетуі мү мкін жә не ол дефляция базисінің терең дігіне байланысты. Дефляцияның базисі деп желдің қ ұ мды ұ шырып алып кете алмайтын тө мен дең гейін айтады.

2.2­сурет. Шағ ыл (бархан) кескіні: 1 – шығ ару-алып кету зонасы, 2 – ауыстыру-ө тіп кету зонасы, 3 – жинақ талу зонасы, 4 – нейтралды зона, 5 – желдену бө ктері, 6 – себілу бө ктері, 7 – жал, 8 – бархан биіктігі, 9 – желдіқ ұ мды ағ ынның қ ұ ммен шекті қ анығ у жолы.

Бұ л – ә детте, жерасты суының капилярлы ернеуі, балшық ты жә не тығ ыз шө гінділер. Сусымалы қ ұ мдардың ең жоғ арғ ы биіктігі бекітілген қ ұ мдардың беткейінің орта сызығ ына немесе дефляция базисі терең дігінің екі есесіне тең. Мысалы, жерасты суының капилярлы ернеуі 15 м терең дікке, жылжымалы қ ұ мның ең жоғ арғ ы биіктігі 30 м-ге жетуі мү мкін.

Тө белі қ ұ мдар жел ә серінен бағ ыты ө згеретін аудандарда немесе бірен-саран ү йілген қ ұ мдары бар аудандарда тү зіледі. Бұ л жағ дайда тө белер немесе дұ рыс емес пішінді тө белер тү зіледі. Тө белі қ ұ мдарды биіктігі 1-3 м болатын аласа тө белі қ ұ мдарғ а, орта тө белі қ ұ мдарғ а – 3-7 м жә не биік тө белі қ ұ мдарғ а – 7 м-ден ү лкен болатын қ ұ мдарғ а бө леді. Тө белі қ ұ мдар кө бінесе, ө зеннің қ ұ мды шө гінділерінен тү зіледі.

Дюналар – судан қ ұ рлық қ а соғ атын желдің ә серінен мұ хиттардың, тең іздердің жә не ірі ө зендердің жағ алауында қ ұ рылатын қ ұ мның шағ ылдары мен тө белері. Жел кү ндіз тең ізден қ ұ рлық қ а, ал тү нде керісінше, соғ атыны белгілі. Сонымен қ атар жағ алаудағ ы қ ұ мды шө гінділер кү ндіз кебеді жә не шектеулі ғ ана жылжиды, осыдан олар жинақ талады. Тү нде ылғ алданғ ан қ ұ м қ озғ алмайды. Біртіндеп жағ алауда биіктігі 20-40 м-ге дейін жететін қ ұ м жү йелері пайда болады.

Дюналы жә не шағ ылды жер бедері жағ алаудағ ы сусымалы қ ұ мдарғ а тә н. Шө лдерге шағ ылды, шағ ылды – тө белі қ ұ мдар жатады. Сонымен қ атар, тастақ жә не балшық ты жә не сортаң ды шө лдер кездеседі.

Жылжымалы қ ұ мдармен кү рес ә ртү рлі механикалық, химиялық жә не биологиялық ә дістермен жү ргізіледі.

Механикалық кү ресте ә ртү рлі пішінді қ алқ андар, шарбақ тар, шыбық тардың жиындысы қ олданылады. Химиялық кү рес мақ сатында жақ сы жабысқ ыш битум жә не структуралық тү зілімді заттар қ олданылады.

Биологиялық қ орғ ау мақ сатында шө лге тө зімді шө л ө сімдіктерін, бұ талар мен ағ аштарды отырғ ызады. Осылардың ішіндегі ең тиімдісі биологиялық жолмен кү рес жү ргізу.

Шаң ды дауылдар пайда болу себептері, олармен кү ресу. Қ ұ мдақ жә не саздақ топырақ тар дефляциясы жоғ арғ ы, қ ұ нарлы горизонттардың бұ зылуымен тікелей байланысты. Осығ ан байланысты шаң ды дауылдар кө бінесе, кү зі, қ ысы, кө ктемі қ ұ рғ ақ, жел жиі соғ атын жә не егіншілікпен айналысатын аудандарда болып тұ рады. Осы маусымдарда жыртылғ ан топырақ ө сімдіктермен нашар қ орғ алады, беткі қ абаттары қ ұ рғ ап кетеді.

Дауылдар маусым бойынша 3-5 жылда, ал ылғ алдылығ ы жоғ ары аудандарда 10-15 жылда бір рет пайда болады. Топырақ тардың беті нашар қ орғ алғ ан кезде, ә сіресе, қ ұ рғ ақ жылдары шаң ды дауылдар миллиондағ ан гектарларды қ амтиды.

Шаң ды дауылдар кезінде топырақ бө лшектерінің ауысуы болады. Бірінші болып кө лемдері 0, 5 мм болатын, ірі бө лшектер, яғ ни қ ұ мтә різдестер немесе топырақ тың ұ сақ кесектері ұ шырылады. Ірі бө лшектер қ озғ алғ анда ө те ұ сақ кө лемі 0, 01-0, 5 мм бө лшектер желмен ұ шып кетеді. Тартылыс кү шінің ә серінен ұ сақ қ ұ мды жә не ірі шаң бө лшектер жерге тү сіп, жердегі бө лшектерге соғ ылып, оларды ауағ а кө тереді, ә детте, ә рбір бө лшек бірнеше басқ а бө лшектерді босатады, нә тижесінде «кө шкін эффектісі» пайда болады, яғ ни бө лшектер саны кө бейеді. Ірілерімен кө терілетін ұ сақ шаң мен лайлы бө лшектер желдің ә серінен 4 км биіктікке дейін кө теріліп алыс қ ашық тық қ а тасымалданады.

2.3­сурет. Шаң ды дауыл елді мекендерге тө нуі

Шаң ды дауылдардың ә серінен топырақ бетіндегі қ ұ рамында азот, фосфор, калий кө п мө лшерде бар, ең қ ұ нарлы бө лшектер ұ шып кетеді. Бір дауылдың ө зінде топырақ тың 2–4 см қ абаты ұ шырылып кетеді, яғ ни дауыл ауыл шаруашылығ ына ү лкен зиянын тигізеді (2.3­сурет).