Бал құмайдың перспективалы сорттары мен будандары

Қ азақ станның солтү стік облыстарында ө ндіріске қ олдануғ а жіберілген бал қ ұ майдың будандарын жасаудың осы аймақ қ а тә н ерекшеліктері бар. Оларды тұ қ ымдарын қ ысқ а жаз жағ дайында алу мү мкін болмайтын, тектік формалар қ ұ рамына кіретін, орташа жә не кеш пісетін топтар негізінде республиканың оң тү стігінде жасайды. Сондық тан Солтү стік Қ азақ станда олардың ішінен зерттеліп, ғ ылыми-негізделген модель бойынша ең перспективалылары салыстырмалы бағ аланып, таң далады.

Бал қ ұ майдың жә не басқ а сү рлемдік дақ ылдардың тү рлі сорттары мен будандарына жасалғ ан экологиялық сынақ тардың нә тижесінде (И.Ф.Костиков, Е.Д.Оспанов, 1998) 1990-1997 жылдары келесі мә ліметтер белгілі болды:

1 - кесте

Бал қ ұ май жә не қ ұ май-судандық будандардың 1990-1994 жылдардағ ы

ө німділігі (И.Ф.Костиков, Е.Д.Оспанов, 2003)

Цунами 76. Жү гері БҒ ЗИ (Днепропетровск қ., Украина) жә не шалғ ынды-жайылымдық Қ азақ Ғ ЗИ-ның ортақ селекциясында дә ндік қ ұ майдың Аласа (низкорослое) 93 жә не Днепропетровтық 69 стерильді топтарын будандастыру нә тижесінде алынды. Гибрид биік ө седі (3, 5... 4, 0 м). Жақ сы жапырақ танғ ан, сабағ ы –жасыл, 14-15 буынаралық тары бар. Сабақ шырынындағ ы қ анттың мө лшері – 10-12%.

Шашақ гү л –тік тұ ратын (26-30 см), қ опсығ ан, қ ұ ба-қ оң ыр тү сті. Дә ні дө ң гелек, сары қ ұ ба, қ абық шалы, ақ эндоспермалы.

Орташа кеш пісетін. Алматы облысында аудандастырылғ ан.

Алматы облысының Іле суармлы участогындағ ы сынақ жылдарында кө к балаусасының ө німділігі стандартты Сү рлемдік 72 буданынан 59 ц/га артық болып, 1154 ц/га-ды қ ұ рады. Кө кшетау АШҒ ЗИ-ң тә жірибелік алаң ында 1990-1992 жылдары кө к балаусаның ө німділігі 384 ц/га, қ ұ рғ ақ заттыкі – 68, 8 ц/га болды. Стандартпен - Молдавиялық 257 СВ жү гері буданымен салыстырғ анда ө німділіктің артуы сә йкесінше 102, 0 жә не 11, 9 ц/га-ды қ ұ рады. Будан сү рлемдік конвейерді тұ йық таушы дақ ыл ретінде Солтү стік Қ азақ стан облысының аса қ ұ рғ ақ аудандарында (оң тү стік қ ара топырақ тағ ы қ уаң шылық жә не қ ұ рғ ақ далалық ауыл шаруашылық зоналары) егіп ө сіруге перспективалы.

Ерте янтарь 161. 1962 жылдан бастап Қ азақ станның батыс, шығ ыс жә не солтү стік облыстарында аудандастырылғ ан. Жү герінің ВҒ ЗИ-ң Синельковтық тә жірибелік станциясында жасалғ ан. Биік ө седі. Қ олайлы жағ дайларда 2, 8 м-ге жетеді. Жапырақ тануы мен тү птілігі орташа. Сабақ тарының шырынында 13-15% қ ант болады. Шашақ гү л тіктелген, тармақ тала-сығ ылғ ан, ұ зынша жұ мыртқ а типтес формада. Дә ні – ұ сақ, ашық қ оң ыр тү сті, тез ұ нтақ талады, дә мі – ащы. Қ абық шасыз 1000 дә ннің салмағ ы – 16-20 кг. Дә ннің жемшө птік сапасы жақ сы. Орташа кеш піседі. Себуден дә ннің пісуіне дейінгі ө су кезең інің ұ зақ тығ ы – 110-125 кү н, сү рлемге жинауғ а дейін – 110-115 кү н.

Сорт қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді. Қ останай облысының сорттық участоктарында кө к балаусасының ө німділігі 247 ц/га (225... 270) жә не қ ұ рғ ақ затыныкі – 59, 7 ц/га-ды (40, 5... 78, 9) қ ұ рады. Солтү стік Қ азақ стан, Қ останай жә не Павлодар облыстарында сү рлемге аудандастырылғ ан.

Кинельдік 3. Кинель селекциялық станциясында Ерте янтарь 161 сортынан жеке іріктеу арқ ылы алынғ ан.

Орташа ұ зындық тағ ы ө сімдік. Қ олайлы жағ дайларда 2, 5 м-ге жетеді, тү птілігі мен жапырақ тылығ ы – орташа. Жасушалық шырындағ ы қ ант мө лшері – 16, 2%.

Кө к балауса таза кү йінде жә не басқ а қ иын сү рлемделетін дақ ылдармен қ оспада сү рлемделеді. Кө к балаусаның жемшө птік сапасы жақ сы.

Себуден дә ннің пісуіне дейінгі ө су кезең інің ұ зақ тығ ы – 95-105 кү н.

Павлодар облысында сү рлемге аудандастырылғ ан. Павлодар облысының оң тү стік зоналарының жағ дайында дә нге піседі. Сынақ жылдарында кө к балаусаның ө німділігі – 187 ц/га қ ұ рады.

Қ азақ стандық 16. Қ азақ егіншілік Ғ ЗИ-да қ ұ стар шоқ ымайтын сорттарды будандастыру нә тижесінде алынды.

Ұ зын, 2, 0-2, 5 м биіктікке жетеді, қ ұ рғ ақ шылық қ а, суық қ а тө зімді. Жоғ ары жә не тө менгі температураларғ а икемді. Тү птілігі мен жапырақ тануы орташа. Сабақ тарының шырынында 13, 5-15, 0%-ғ а дейін қ ант болады. Орташа кеш піседі. Себуден дә ннің пісуіне дейінгі ө су кезең інің ұ зақ тығ ы – 115-125 кү н.

Оң тү стік Қ азақ стан облысының суармалы егінінде ө німділігі 800-870 ц/га қ ұ рады. Павлодар облысында аудандастырылғ ан. Солтү стік Қ азақ станның қ ұ рғ ақ далалы ауыл шаруашылық зоналарында егіп ө сіру перспективалы.

Ұ жымдық 10. судан шө бінің сорттық жеке тү рі. Жоғ ары ө німді сорттарды жалпы іріктеу нә тижесінде жасалғ ан. Қ азақ егіншілік Ғ ЗИ-дасинтетикалық селекция ә дісімен ү ш байланыссыз формаларды будандастыру жолымен алынғ ан.

Кеш пісетін форма. Ө су кезең і – 125-135 кү н. Биік. Суарғ анда ө сімдік бойы 3, 0-3, 5 м-ге жетеді, ө німділігі 900-950 ц/га кө к балауса. Қ азақ станның солтү стік облыстарында сү рлемге егіп ө сіруге перспективалы.

Алматылық 81. Қ ұ май-судандық будан. Қ азақ егіншілік Ғ ЗИ-да алынғ ан. Сү рлемге жә не кө к шө пке егіп ө сіруге арналады. Тү птілігі жақ сы – 5-10 сабақ, жақ сы жапырақ талады.

Орташа піседі. Ө скіндер шығ удан бастап, шаруашылық та кө к шө пке пайдалануғ а дейінгі кезең і – 55-60 кү н, сү тті-балауызданып пісуге дейін – 100-115 кү н. Жапырақ тар саны – 9-10 дана. Қ азақ станның солтү стік облыстарында егіп ө сіруге перспективалы.

Цунами 85. Қ азақ егіншілік Ғ ЗИ-да В.М.Макаров будандастыру ә дісімен алғ ан.

Орташа кеш піседі. Ө су кезең і – 125-135 кү н. Суық қ а тө зімді. «Гү лдену-балауызданып пісу» кезең індегі жасушалық шырындағ ы қ ант мө лшері 17-18%. Суарғ анда кө к балауса ө німділігі екі оруда 1100-1200 ц/га-ғ а жетеді. «А.И.Бараев атындағ ы дә н шаруашылығ ы» Кө кшетау Ғ ПО-ң тә жірибелік егісінде 1993-1997 жылдардағ ы абсолютті қ ұ рғ ақ заттың ө німділігі 56, 7 ц/га қ ұ рады. Сорт Қ азақ станның оң тү стік облыстарында қ олдануғ а жарамды.

Будандық тұ қ ымдарды себуге кө шу стандарттар ретінде ә лемдік коллекцияның ең ү здік биотү рлерін алу арқ ылы олардың жү йелі салыстырмалы бағ асын беріп отыру қ ажеттігін тудырды. Мұ ндай салыстыруларды, қ олдану мақ сатын (сү рлемге немесе кө к балаусағ а) жә не нақ ты ауыл шаруашылық зонаның агроклиматтық ресурстарын ескеретін, ғ ылыми негізделген модель параметрлері бойынша жү ргізу қ ажет.

Ө зін-ө зі тексеру сү рақ тары

1. Шай жү гері астығ ының, кө к балаусасының жэне одан дайындалғ ан сү рлемнің мал азық тық қ ұ нарлығ ын сипаттау.

2. Шай жү геріні ө сіру ерекшеліктері (тамыр жү йесі, сабағ ы, жапырақ тары) жэне ө німнің қ алыптасуы.

3. Ә р тү рлі аймақ тарда сү рлемге жә не астық қ а ө сіруін ескеріп шай жү гері сорттары мен будандарын сипаттау.

4. Қ оршағ ан орта факторларына (жылуғ а, ылғ алғ а, топырақ қ а) қ оятын талаптары бойьшша шай жү герімен жү геріге салыстыра отырып бағ а беру. Шай жү геріні Қ азақ станның эр тү рлі аймақ тарында сү рлемге жэне астық қ а ө сіру ерекшеліктері.

Тапсырма Забайкал тараны биологиялық ерекшеліктері

Забайкал тараны (горец забайкальский растопыренный)Polygonum dirarictum Z- Биіктігі ө су аймағ ына жә не табиғ и жағ дайларына байланысты 120-дан 225 см-ге дейін жетеді. А.Ф.Степанов хабарлануына қ арағ анда (2001)Ом МАУ тә жірибе ү лескісінде (Омск, Ресей) ө сімдіктер 220-240 см дейін, ал ө ндірістік ү лескіде 120-150 см дейін жетті. Кө пжылдық, жоғ ары ө німді ө сімдік. Шө п ө сімі шаруашылық та кө п уақ ытқ а дейін (8-10 жыл) пайдаланылады. Осылай РМКМ-деғ і ''Зерендинский'' ө ндірістік ү лескесі 20 га кө лемімен тіршілік кезенінің 12-ші жылында қ ұ рғ ақ зат есебімен 92, 4 ц/га ө нім берді.

Забайкал таранының биологиясын кө п уақ ыт зерттеу нә тижесінде оның ө німділігі 8 жә не одан да кө п жылдар бойы кемімейтіндігі анық талды. А.Е.Деминаның (1986) зерттеулері арқ асында забайкал таранның ы кө пжылдар (8 жылдан аса) ө сіру мү мкіндігі анық талды.

Подмосковьеде (А.Г.Яртиев, 1970) гү лдеу кезенінің басында алғ ашқ ы 2 жылда 64 жә не 330 ц/га ө нім алынса, келесі 6 жылда ө німділік - 440-752 ц/га жасыл масса шегінде ө згерді.

Батыс Сібірде (А.Ф.Степанов, 1996) қ ұ рғ ақ зат ө німділігі 74, 4 ц/га. Бұ л тә жірибелер 1988-1995 жылдар аралығ ында жү ргізіліп, ондағ ы сү рлемдік дақ ыл ретінде қ олданылатын жү гері ө німінен 30, 8% жоғ ары болды.

Оның кө пжылдық ө німділігінің сақ талуының себебі деп, Иркутск ауылшаруашылық академиясының зерттеушілері, оның биологиялық ерекшеліктерін айтады, ә сіресе ү немі жаң арып тұ ратын, терең ге кеткен тамырының ерекшелігін атағ ан.

Забайкал тараны - жаздық ө сімдік. Тұ қ ыммен жә не тамырсабақ пен кө бейеді. П.Ф.Медведев жә не А.И.Сметанникова (1981) мә ліметі бойынша, плантацияларды тамыр сабақ тармен отырғ ызуғ а болады. Оларды ұ зындығ ы 8-10см етіп дайындап кең қ атар (70см) ә дісімен отырғ ызады.

Тамыр жү йесі кү шті, топырақ қ абаттарына терең енген, ө те жуандалғ ан. Тамырсабақ саны бір ө сімдікте 7-9, тамыр жү йесінің толық дамуы 3 жылдан кейін басталады. Бірінші жылы тамыр жү йесі жер ү сті бө ліктеріне қ арағ анда қ арқ ынды дамиды. Жақ сы қ ыстап шығ у ү шін тамыр мойнында 3-4 жаң ару бү ршіктері жә не бастапқ ы бү ршіктердің ө суі ү шін пластикалық заттардың жеткілікті мө лшері болуы керек. Дамудың бұ л кезенің – тамыр жү йесін қ алыптастыру - алғ ашқ ы кү згі қ атқ ақ тү скенше дейін ө тіп ү лгеруі тиіс.

Біздің республикамыздың солтү стігінің климат жағ дайы қ атқ ақ тан кейінгі кезеннің созылып кетуі мү мкін болуымен сипатталады (20-25 кү н). Бұ л кезде тамыр мойнының пластикалық заттарын жұ мсау арқ ылы 40-60% бү ршіктер ө з ө суін жаң артады. Нә тижесінде қ ыстауғ а ө сімдіктер ә лсіз болады да, кө ктемде сирек шалғ ын береді. Сондық тан, себу мерзімінде агроклиматтық ресурстарды ескеруі керек. Тамыр жү йесінің даму ұ зақ тығ ы 100-120 кү ннен кем болмауы тиіс.

Забайкал таранының тү птену қ уаттылығ ы айтарлық тай ауытқ ып тұ рады жә не тө менде келтірілген факторларғ а байланысты:

- плантация жасына;

- алғ ашқ ы ө сімдік жиілігінің қ алыптасы мен себу ә дістеріне;

- ә р жылдың су жә не қ оректік режиміне.

Профессор А.Ф.Степанов (1996) мә ліметтері бойынша, ө сімдіктегі ө ркен саны 3...4-тен 10...12-ге дейін ө згеріп тұ рды.

Ө ркенді қ алыптастыру қ арқ ындылығ ы мен ө сімдік жиілігін қ олайлы денгейге дейін реттеу барысында забайкал таранының ә ртү рлі ластағ ыштарғ а бә секелестігі жоғ арылай тү седі.

Бірақ, алғ ашқ ы 2-3 жыл, тамырсабақ арқ ылы сабақ жиілігі қ алыптасқ анша, ол армшө птерден қ орғ алуы тиіс.

Фенологиялық зерттеулер бойынша бірінші жылы, ә сіресе, жаздың I жартысында забайкал таранының жер ү сті мү шелері баяу дамиды. Отырғ ызғ аннан кейін 10-12 кү ннен соң ө скендер пайда болады. 16-18 кү ннен соң сабақ тану басталады. Шоқ ылы-жазық ты жерлерде гү лдену кезені тамыздың II жартысынан басталады (егер 15-17 мамырда егілсе) тіршілігінің бірінші жылының вегетациясы аяқ талуында 35-45см биіктікке жетеді.

Тамыр жү йесі жер ү сті бө ліктеріне қ арағ анда қ арқ ынды ө сіп, 70-90см терең дікке кетеді.

Келесі жылдардағ ы дамуы температураның +10º С тұ рақ ты ө туінен басталады. Шоқ ылы-жазық ты зоналарда ө суі 7...12 мамырғ а келеді. Шанақ тануы қ ысқ а мерзімге созылады – 16...24 кү н жә не негізінен маусымның аяғ ы шілденің басында басталады. Гү лдену жә не жеміс салуы созылың қ ы болады. Пісу гү лшоғ ырдың астынан басталады. Астынғ ы бө лігі мен бү йір гү лшоғ ырлардың пісуінің айырмашылығ ы 18 жә не одан да кө п кү н. Сондық тан, гү лдеу мен тұ қ ым пісу кезені 2 айғ а дейін созылады. Кө пжылдық деректер бойынша орташа вегетациялық кезені 120...131 кү нді қ ұ райды.

Вегетациялық кезенінің ұ зақ тығ ы бойынша кө пжылдық шө птер арасында забайкал тараның орта пісетін тү рлерге жатқ ызуғ а болады.

Забайкал тараны қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді. Қ ұ рғ ақ зат тү зу ү шін аз ылғ ал жұ мсайды. Бұ л қ асиетті Подмосковье зерттеушілері (Г.В.Чубарова, 1974) оның терең ге кететін тамыр жү йесінің болуымен тү сіндіреді. 3 жә не 4-ші жылы тамыр 160...180см терең дікке кетеді.

Иркут облысындағ ы зерттеулер нә тижесінде (Ш.К.Хуснитдинов, Г.Г.Курявцева, 2001) забайкал таранының басқ а сү рлемдік дақ ылдармен салыстырғ анда қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімдірек екендігі анық талды. 1м топырақ қ абатындағ ы су жұ мсау коэфинциенті забайкал таранында 241, ал жү геріде - 356, кү нбағ ыста - 412 болып табылады.

Қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімділігіне қ арамастан 60-80 ц/га қ ұ рғ ақ зат тү зу ү шін оғ ан жақ сы ылғ ал мө лшері қ ажет. Сондық тан, агроклиматтық аудандастыру кезінде ылғ ал мө лшерін, топырақ қ ұ нарлығ ын ескерген жө н. Жер асты суларының жақ ын орналасуы да маң ызды рө л атқ арады.

100 кг жасыл масса тү зу ү шін азот жұ мсауда жү геріден жоғ арғ ы, ал фосфорды 15-18% аз жұ мсайды. Жылжымалы фосфор жә не калийі жоғ ары топырақ тағ ы ө скенде 100 ц/га қ ұ рғ ақ зат алынады. Қ ысқ ы аяздарғ а жақ сы тө зеді. А.Ф.Степанов материалдары бойынша -5-8º С қ атқ ақ тарда тек жоғ арғ ы бү ршіктер ғ ана зақ ымдалғ ан. Кейінгі вегетациясы бү йірлік бү ршіктер арқ асында жү зеге асады. Жақ сы тозаң данады да жақ сы тұ қ ым ө німділігін береді.