Ботаникалық сипаттамасы

Ежелгі жә не жер шарында кең таралғ ан дақ ыл ретінде – қ ұ майдың кө птеген экологиялық -географиялық жә не сорттық тү рлері бар: Holcus Sorghum, H.saccarutus жә не H.bicolor.

Қ азіргі кезде ботаниктермен қ ұ май ө сімдіктерінің субтропикалық тан бастап қ оң ыржай белдеуге дейін ө сірілетін 63 тү рі сипатталғ ан: 33 дақ ылдық жә не 30 жабайы бір жылдық жә не кө п жылдық тү рлері. Sorghum тү рінің жү йеленуі соң ғ ы 60 жылда бірнеше рет қ айта қ аралғ ан жә не қ азіргі кү нге дейін соң ғ ы нұ сқ асы жоқ.

Бал қ ұ майдың келесі тү рлерін бө леді:

1. Гвинейлік;
2. Кафрлық;
3. Негритяндық;
4. Нандық, тү р тармақ тары:

а) кә дімгі гаолян;

б) балауыз тектес гаолян;

5. Бал, тү р тармақ тары:

а) тармақ ты;

б) жиырылғ ан;

6. шашақ ты, тү р тармақ тары:

а) шығ ыс-еуразиялық;

б) батыс-еуразиялық;

7. Судан шө бі;

8. жомарт қ ұ май.

Бал қ ұ май – биік ө сетін ө сімдік, Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында ол 2, 5... 3, 0 м-ге жетеді. Ол жақ сы сү рлемдік дақ ылдарғ а жатады, ө те жақ сы желінеді жә не қ ортылады.

Қ ұ май тұ қ ымдары бір ұ рық тамыршасынан ө скінденеді. Келесі кезең дерде қ ұ май ө сімдіктері топырақ қ а 2, 5 м-ге дейін терең дейтін, шашақ ты типтегі қ уатты тамыр жү йесін тү зеді. Тамыр мойынынан жоғ ары сабақ тың тө менгі тү йіндерінен ұ зындығ ы 6... 10см ашық жасыл тү сті ауа немесе қ осымша (тірек) тамырлары шығ ады. Олар арқ ылы да қ оректену жү реді.

Сабақ тү зу, тегіс. Бал сорттарында сабақ тың ортасы шырынды, тү рлі дә режедегі қ антты. Қ ант негізінен сабақ тың ортаң ғ ы немесе тө менгі буынаралық тарында орналасады.

Сабақ тың тө менгі табанынан бастап концентрация 17... 20%-ды қ ұ рағ ан, ал жоғ арғ ы бө лігінде (шашақ гү л аяғ ында) – 24... 28%. Зерттелетін сорттардағ ы қ анттар мен сахарозаның қ осындысының ең тө менгі концентрациясы тө менгі буынаралық та (қ анттар қ осындысы бойынша – 10, 8... 13, 1%; сахароза бойынша – 2, 5... 4, 8%) байқ алғ ан, ал сабақ тың ортасына қ арай олардың мө лшерінің артуы байқ алғ ан. Қ анттан қ осындысының максималды концентрациясы ортаң ғ ы (жоғ арыдан 3-ші жә не 4-ші) буынаралық тарда кө рсетілген. Ал оның ең ү лкен мө лшері сабақ та дә ннің балауызданып пісу кезең інде болады.

Сабақ тың буынаралық тарының саны 5-25 аралығ ында ө згереді, ә р сортта бұ л сан салыстырмалы тү рде тұ рақ ты: ерте пісетіндерде 5-10; орташа пісетіндерде 11-15; кеш пісетіндерде 16-25. бал қ ұ майдың ө німді тү птілігі 2-ден 5... 8-ге дейін.

Жапырақ тар балауыз қ абығ ымен жабылғ ан, олардың саны сорттық ерекшелігіне байланысты жә не ерте пісуіне қ арай 10-нан 25-ке дейін ө згереді. Басқ а астық тұ қ ымдастарғ а қ арағ анда бал қ ұ май жапырақ тарының ү штен екісі толық піскенше жасыл тү сін сақ тайды, бұ л оның биожиынтығ ының жоғ ары қ оректілігінің белгісі.

Гү л шоғ ы – тармақ талғ ан шашақ гү л. Тік тұ ратын, жатық жә не майысқ ан шашақ гү лді сорттарын айырады.

Қ ұ майда ө здігінен тозаң дану басым, айқ ас тозаң дану 25... 50%-ғ а жетеді. Бал қ ұ майдың жемісі – тү рлі формадағ ы дә нек. Жалаң аш жә не қ абық ты дә нектері бар сорттары болады. Ақ, қ ара жә не қ ызғ ылт тү ске боялғ ан дә нектері бар сорттарын айырады. Боялғ ан дә нектерде дә некті ө су кезінде зең денуден сақ тайтын глюкозид танин болады. 1000 дә ннің массасы – 24... 45 г жә не одан артық.