Психологизм - ӨнердіҢ тектік белгісі

Біз қ арастыратын мә селе бұ рынғ ы ең бектерімізде де сө з болғ ан. Ендігі кезекте XX ғ асырдағ ы ә рі тарихи-ә леуметтік оқ иғ алардың қ атарына жататын ұ лт-азаттық қ озғ алысы тақ ырыбын арқ ау еткен Мұ хаметжан Қ аратаевтың “Даладағ ы дабыл”, Мақ ан Жұ мағ ұ ловтың “Қ ыран қ азасы қ ияда”, Шерхан Мұ ртазаның “Қ ызыл жебе”, “Жұ лдыз кө пір”, Ақ ан Нұ рмановтың “Қ ұ ланның ажалы”, Қ алмұ қ ан Исабаевтың “Айқ ыз”, Зейтін Ақ ышевтың “Ақ бел асуы”[9] романдарын бейнелеу ұ станымы, ә рекет пен тартыс желілерін психологизм аясында суреттеу ерекшеліктеріне қ арай ашу мақ сатын қ ойып отырмыз. Уақ ыт тезіне тө теп бергенін ескерсек, бұ л шығ армалардың кө ркемдік-эстетикалық мә ні жоғ ала қ оймағ анын, тарих ү шін ойлы, сырлы, шынай сө здің қ адірі тү спегенін аң ғ арамыз.

Адамның рухани ә лемі оның мінез-қ ұ лқ ы, белгілі бір іс-ә рекетімен тығ ыз тамырластық та қ аралмай, психологиялық талдау мақ саты толық орындалмайды.

“Каждое свойство характера всегда есть тенденция к совершению в определенных условиях определенных поступков. Истоки характера человека и ключ к его формированию – в побуждениях и мотивах его деятельности”[10], - деген С. Рубинштейн пікірі мінез бен ә рекет арасындағ ы мә нді қ арым-қ атынасты сипаттаса, осы екі аралық тағ ы ә р алуан ө мірлік ситуациялар мен ішкі сезім импульстарының белсенді ролін кө ркем дү ниеде жазушының пихологиялық бейнелеу шеберлігі атқ арады.

“Наиболее поздним по сравнению с другими свойствами является образование отношений формирующегося человека к самому себе. Во всех видах деятельности и поведения эти отношения следуют за отношениями к ситуации, предмету и средствам деятельности, другим людям. Лишь пройдя через многие объекты отношений, сознание становится само объектом самосознания”[11]. Яғ ни адам рухани-ә леуметтік ө су жолында сан алуан қ оғ амдық қ арым-қ атынастар ә серімен ө згеге ғ ана емес, ө зіне де сын кө збен, еселі талаппен қ арауғ а бейімделмек. Ә деби шығ арма кейіпкерлерінің ө з ұ ғ ым, тү сінігіндегі ө згеріс нышандарына кө ң іл қ ою шақ тары, нақ ты іс-қ ылығ ына, айналасына, жекелеген субъектілерге қ атысты толғ ану, кү йзелу, тебірену сә ттері /интериоризация процестері/ инторспекциялық орайдағ ы психологиялық талдаудың қ айнар кө зі болып табылмақ. Дара басындағ ы тү рлі сана, сезім импульстарына назар аударып, толымды бағ а беру, байлам жасау ә деті рухани-адамгершілік ө рісі мол интеллектуал қ аһ армандарғ а лайық. Бірақ ә р дә уір шығ армаларының бә ріне дерлік негізгі қ аһ армандар ө мір шындығ ына сә йкес биік ой, сана ү десінен шығ а бермейтіні аян. Сондық тан уақ ыт, қ аламгер стилінің сипатына сай адам психологиясын ө рнектеу ұ станымдары да ә ртү рлі.

Академик М.Б. Храпченко А.Пушкин психологизмі динамикалық принципке сү йенсе, М.Лермонтов кейіпкерлердің ішкі ө мірін суреттеудегі аналитикалық принципті дамытқ анын атап айтады. Ә йгілі ғ алым осы тұ стан Гогольдың диалогқ а кө п қ ызмет артқ анын ескертсе1, басқ а бір зерттеуші орыс прозасында алғ аш рет ішкі монологқ а саналы міндет жү ктеген М. Лермонтов та, ол кө ркемдік телімді шығ анғ а шығ ара жетілдірген Лев Толстой екенін нақ ты дә лелдеп ө теді1.

Ғ алымдардың дені кө ркемдік бейнелеудің ерекше спецификалық тә сілі ретінде психологиялық талдау XIX ғ асыр, оның ішінде Лев Толстойғ а қ атысты “жан диалектикасы” аталатын жаң а дә стү рмен байланысты қ анат жая ө рістегенін мақ ұ лдайды.2

Психологизм, сө з жоқ, ә р тү рлі кө ркемдік ә дістер шең берінде кө ркемдік-эстетикалық қ ызмет атқ арады. Ә йтсе де, реалистік ә дебиетте психологиялық талдау нақ ты мазмұ н тауып, жү йелі стильдік-функционалдық міндеттерді жү зеге асырады. Бұ ғ ан дү ние жү зілік ә деби ү рдістің даму заң дылық тары мен тарихы куә.

Психологизм де реализм, модернизм, постмодернизм сияқ ты кө збен кө ріп, қ олмен ұ стайтын нә рсе емес, оны сезуге, тануғ а, кө кейде қ орытуғ а жіті назар, рухани дайындық, парасат, кө ң ілдің ө ткір жанары керек. Кө птеген кө ркем шығ армаларда аталмыш бейнелеу арнасы ту ұ стап, ұ ран салып тұ рмайды, қ айта ө ң ін де жасырып, сырын да бү гіп, жеті қ ат жердің астындағ ы қ ымбат асылдай бой-тұ лғ асын терең де сақ тайды.

Психологизмді ә рі-беріден соң ойлану, тү йсіну, пайымдау типтерінің бірі деуге келеді. Осы проблеманың бас зерттеушісі Л. Гинзбург ә деби-сын мақ алаларында ізі байқ алмаса да, В. Белинскийдің алғ ашқ ы хаттарынан “орыс психологиялық романын тікелей ә зірлеген материал тә різді, ө згеше психологиялық интроспекцияның ”3 тамаша дерегін аң ғ арып, батыл да, жаң ашыл ғ ылыми байлам жасайды. Демек, адам іс-ә рекетіне, ой-арманына, дү ниеге кө зқ арасына талапшыл талғ ам, жан-жақ ты талдау дү рбісімен кө з салып, шетін, ә ділетті пікір тү юге бейімделу, соны қ аламмен жеткізу ү шін тек қ ана тіршілік тә жірибесі, тағ дыр талқ ысы ғ ана емес, зор білім, интеллект, теориялық -философиялық меже, қ алыптасу ү стіндегі дү ниетаным, ұ ғ ымтал, адал да кү мә ншіл, сенгіш те турашыл жү рек, асық пай ізденгіш сана қ ұ діреті сияқ ты сан алуан қ асиеттердің тұ тастығ ы қ ажет. Біз зерттеу нысанасына алатын туындылар социалистік реализм дә стү рі етек алғ ан кезең де жазылғ анымен, ешқ андай айқ ындауы жоқ реалистік дү ниелер қ атарына жататынын бағ амдау ә ділдік болса керек. Сондай кү рделі дә уір шындығ ын белгілі қ атаң талаптар шең берінде ғ ана бейнелеу шартынан шығ а білген

Ақ ан Нұ манов романы авторлық кө ру ракурстарының молдығ ы, ішкі монологтардың кейде иррационалды сипат алуы, орталық кейіпкер тұ лғ асының диалектикалық тұ рғ ыдан ө рнектелуі ың ғ айында модернистік дү ниетаным табиғ атына жақ ындай тү скенін дә лелдейді. Мақ сат - бұ л шығ армаларғ а баяндау мә тінінің жү йесі бойынша қ аламгердің психологиялық ойлау мақ амына талдау беру.