ПСИХОФИЗИОГНОМИЯЛЫҚ ПАРАЛЛЕЛИЗМ

Адам жан дү ниесін тікелей психофизиологиялық процестерді тесіле бейнелеуден басқ аша ың ғ айда, жанама синтетикалық жолмен бейнелеуде портреттің атқ аратын ролі зор екенін белгілі. Сө з жоқ, ішкі сезім кү йзелісі, қ уаныш, қ айғ ы нышандары кейіпкердің ө ң -тү с, бет-ә лпет кө ріністерінен байқ алмауы мү мкін емес. Соң ғ ы кезең дегі тарихи романдарда пішіндеме сияқ ты психологиялық талдау формасына аса кө п мә н беріледі. Қ аһ арманның сезім ә лемін сыртқ ы кейіп белгілерінен іздестіруде қ азақ жазушылары тү гелге жуық қ алам мен кө ң іл жү йріктігін жарасымды ұ штастыра біледі деу артық емес. Рас, динамикалық портрет тү рлеріне қ арағ анда, статикалық кескіндеме мол орын алғ ан. Ә йтсе де, біз қ арастыратын туындыларда кө ркем портреттің психофизиогномиялық параллелизм жасаудағ ы негізгі міндеттері тиісті дә режеде жү зеге асқ анын кө реміз.

Мұ хаметжан Қ аратаев “Даладағ ы дабыл” романында портреттік сипаттардың дә лдігі мен айқ ындығ ына кө ң іл бө лген. Шығ армада эпизодтық ың ғ айда болсын, біршама арнайы тү рде болсын, автор назарына тү сетін В.И.Лениннен бастап, Ф.Е.Дзержинский, Я.М.Свердлов, С.Шә ріпов, Ә.Жангелдин, А.Иманов, Қ.Сә тпаев, М.Ә уезов, И.В.Деев сияқ ты тарихи тұ лғ алардың ақ иқ ат кескін-келбетін беруде нақ тылық, кө пке мә лім, танымал пішіндік қ асиеттерді атап ө ту, соғ ан ерекше мә н арту байқ алады. Мә селен, Ильичтің аласа бойы, ширақ қ имылы, “сә л ғ ана тілін тістеп сө йлеуі”,

“ү ніндегі жылы мейірбандығ ы кү шейтіп тұ руы”, “кішкене кө здерінде адамғ а деген шексіз мол мейірім, терең ойшылдық ” кө рінуі /253-б./ романдағ ы орталық кейіпкер И.Деев сезіміндегі отты алау, ғ аламат сү йіспеншілік, ық ылас демімен ә серлі бейнеленеді. Белгілі ө ң -бітім сипаттары ә рі жақ ыннан, ә рі алыстан бетпе-бет кездесу ү стінде суреттелуі, ой-қ иялдағ ы бейне мен шын кө ріністі ассоциативті тү рде салыстыру, естіген деректің растығ ына таң ырқ ай қ уану, осы сә ттің ө зі ү шін тарихи мағ ынасына тү сіне шаттану, оның ө ткіншілігіне кею іспетті ә ралуан эмоциялар мұ ндай уақ ыт жағ ынан шағ ын мезеттерге мазмұ н толымдылығ ын дарытады. “ Болаттай Феликс” атанғ ан Ф.Э.Дзержинскийдің ө зге ә лпет нұ сқ аларынан ерекше, қ ырағ ы да, сергек, терең сырлы ө ткір кө зі оғ ан жолығ уғ а келген Деев қ абылдау ә леміндегі толқ ындармен бірге автор – баяндаушы сферасының араласуы арқ ылы кө терің кі интонация, риторикалық сауал рухында ө рнектеледі. Жазушы революция сардарының бойындағ ы “спартандық қ аталдық пен қ арапайымдылық тың ” /248-б./ тосын да жарасымды ү йлесімін кейіпкер киім-киісі, қ имыл-қ озғ алысы, айналасындағ ы дү ние-мү лік, заттар болмысына қ арай жинақ тай бағ алаушы кө ң іл, публицистік шешен тіркестер нә тижесінде жеткізе білген.

Осы жақ сы мағ ынасындағ ы кө ркем публицистизм элементі тағ ы да Деев ой-кө ң іліндегі қ айран қ алу сезімімен Амангелді Иманов тұ лғ асын ертегілік сарынғ а ұ ластыра кө мкереді. Ол сарын “айрық ша бір ғ ажап, атты адам” /93-б./, “далада туғ ан мына сық ылды алабө тен ү здік адамның мұ ншалық ты рухани жан байлығ ына Деев тағ ы да таң ғ ажайып қ алды”/110-б./, “Жеке алғ анда мұ ның кейбір кескін сипаттары жайшылық та ә ркімде-ақ кездесе беретін секілді кө рінеді, ал бірақ оларды бір жерге жинақ тағ анда, ұ лы бір қ ұ діретті де керемет образ жасап тұ рғ андай” /94-б./ деген тә різді жолдардан аң ғ арылатын асқ ақ пафосты эпитет, тікелей ашық пайымдаушы сө здер табиғ аты арқ ылы кө зге ерекше шалынады. Деев Амангелдіні терең толғ аныс, батыл шешім ү стіндегі Кутузов портретімен де салыстырады. Амангелдінің нақ ты, статикалық пішіндемесі келтірілгенмен, ол туралы ө зге субъектінің ә сер, кө зқ арасы бойынша бедерленетін динамикалық ажар- келбеті ә лдеқ айда толымды, кесек. Деевтің сұ ң ғ ыла топшылаулары халық батырының ө ң -қ ияпатын мінез-қ ұ лық, дү ниетаным, ә рекет, реакция барысында тұ тас алып қ арауғ а негізделуі аталмыш кө ркемдік компонентті портрет- характер дә режесіне кө тереді.

Байқ оң ыр ревкомының жасырын мә жілісіндегі қ ызу талас, ә ң гіме ү стінде Сабыр Шә ріпов пен Жү сіп Жанбосыновтың бет-жү з қ ұ былыстары, қ ол, саусақ қ имылдары ық шам да астарлы қ амтылуы /194, 195-бб./ синтетикалық психологизм принциптеріне лайық ты дең гейден табылады.

Романдағ ы негізгі қ аһ армандар портретін мү сіндеу процесіне қ атысы мол Деевтің ө з пішіндемесі сирек ұ шырасады. Оның тү рме тауқ ыметінен кейін шарайнадан кездейсоқ ө з тү р-тұ рпатын кө ріп, шошынатын сә ті /31-б./ тура осығ ан ұ қ сас кү йдегі Сә кен Сейфуллиннің “Тар жол, тайғ ақ кешуден” мә лім автопортретін еске салады. Кө рініс сипаты, баяндаудың “мен” формасы, эмоционалдық толқ у мазмұ ны да дә уір жә не адам, тағ дыр арасындағ ы терең тамырластық сырын ашудағ ы қ аламгерлік позиция жақ ындығ ын айғ ақ тамақ.

М.Қ аратаев Ә.Жангелдин /167-б./, С.Шә ріпов /242-б./, Ахмет Ишан /14, 7, 239-бб./ сияқ ты т.б. кейіпкерлер пішіндемесін беруде олардың бет- бейнесіндегі ө ткен уақ ыт пен қ азіргі мезет арасында болғ ан ө згеріс мә нін кө рсетуге ұ мтылатын психологиялық салыстру тә сілін жиі қ олданады. Сонымен қ атар автор мінез, іс-ә рекет, тү р-тұ лғ а жағ ынан ұ қ сас адамдар арасындағ ы ә леуметтік, генетикалық байланыс сырынан хабар беретіндей жұ п портреттер /82, 108, 179-бб./ жасауғ а да шебер. “Ешкі сақ ал”/142-б./, “дудар бас”, “қ аба сақ алды”, /243-б./, “бұ йра шаш”/247-б./ тә різді метонимиялық портрет детальдары уақ ыт панорамасын кең елестетумен қ абат қ аламгер назарының жіті аң ғ арғ ыш, даралағ ыш, кісі танығ ыш қ асиеттерін паш етеді.

Мақ ан Жұ мағ ұ ловтың “Қ ыран қ азасы қ ияда” романында сан алуан портреттік деталь, штрихтар кейіпкердің эмоционалды толқ у немесе шығ анғ а жеткен аффективті мезеттерін шынайы қ амтиды. Ә рине, мұ ндай сә ттер статикалық пішіндемелерге қ арағ анда мол да емес жә не саналы мақ сатпен терең қ азбаланып суреттелмейді де. Солай бола тұ рса да осынау шағ ын эпизодтар белгілі бір кө ң іл-кү й ауқ ымындағ ы адамдардың ішкі сарайынан елеулі хабар береді.

Бұ л шығ армада Амангелді Иманов образы кесек ә рекет, ө ткір шешім сағ аттарындағ ы бет-ә лпет, қ имыл-қ озғ алыс кө ріністері арқ ылы да толымды сипат табады. Амангелді алғ аш рет жә не неғ ұ рлым кең ірек тү рде кейіннен кө теріліс басшыларының бірі, халық қ озғ алысын келер заман дә стү рін орнық тыру ісімен жалғ астыруғ а тікелей араласатын дилогиядағ ы орталық тұ лғ а Ыбырайдың жеткіншек кезіндегі кө зімен, сезімдік қ абылдауы тұ рғ ысынан бейнеленген. Пішіндемеден болашақ батырдың “қ ақ пақ тай жауырыны” мен “жің ішке белі” жә не ө жет, ө ткір кісіге тә н киім киісі кө зге шалынады.” Ә лпеті қ айсар, мысқ ылшыл нышаны бар, жақ сү йегі шымыр, қ оң ырқ ай кө зді, қ алың қ абақ ты екен”, - деп /25-б./ автор ер мінез қ ылық тары елге мә лім аң шы жігіттің сырт келбеті мен характер болмысындағ ы байланыс сырын аша кө рсетеді. Ыбырай сол шақ та-ақ “батыр” аталып жү рген Амангелді бойынан ертегі алыптарын танып, қ иялындағ ы бейнемен тұ тас сә йкестік аң ғ армаса да, жоғ арыдағ ыдай физиогномиялық топшылау ың ғ айымен сардар тұ лғ асындағ ы ірілік рухани кү ш-қ уат кернеуімен ұ штасатынын ә рі Амангелдінің батылдығ ына қ оса “мысқ ылшылдығ ы” тә різді дара қ асиеті кө зге ұ рып тұ ратынын жіті бағ дарлайды. Амангелдінің “ мысқ ылшылдығ ы” тапқ ыр оймен, шешен сө здерімен, батыл айтқ ыштығ ымен сабақ тас екені алдағ ы сюжет ө рісінде кең танылуы, сол мезетте тосындық тудырмай, бірден сенімді ә серге баурауы жоғ арыдағ ы деталь нақ тылығ ымен сабақ тас.

Адам жан сырындағ ы қ ойнауы терең толғ аныс нышанын ә сіресе кө з жанарындағ ы ө згерістер бойынша ұ ғ ынуғ а ұ мтылу – кө ркем ә дебиетте ежелден қ алаптасқ ан психологиялық дә стү р. Кө п сө йлеп, береке қ ашырмайтын, ішін ақ тарып, таусыла жалтақ тамайтын батыр Амангелдінің айналасындағ ы оқ иғ а, қ ұ былыстарғ а қ атысты сезімдік экспрессиясы оның отты назарындағ ы атой салар белгілерінен байқ алары даусыз.

Мысал келтірейік: I. “Амангелді ә зіл-қ алжың аралас айтқ анмен, кө зінде кекесін айбар тұ рды”/26-б./; 2.“Амангелді шаралы кө зін қ улана қ ысты” /30-б.; 3. “Амангелдінің кө зі қ асқ ыр кө зденіп, қ анталап кетті” /35-б.; 4. “Амангелді Жалмағ амбетке қ аһ арын тіге, кө зімен тесе қ арады” /36-б., 5. “Амангелдіде ү н жоқ. Ол да кейде жігіттерге қ арап қ ояды. Сонда оның жанары ұ шқ ын атады. Ол ұ шқ ында қ аталдық та бар”/128-б/; 6. “Аманегелдінің кө зінен от жарқ - жұ рқ етті” /190-б.; 7. Амангелді оғ ан ала кө зімен бір қ арады да, ештеме айтпады.

Осы кө ріністердің сыр-сипатын оқ иғ алық негізбен тамырластыра талдау ұ зақ орын алар еді. Қ ысқ а қ айыра сө йлесек, бұ л ү зінділерде қ аһ арманның тү рлі психологиялық ситуациялардағ ы ішкі эмоционалдық қ ұ былыстарына тосқ ауыл қ оймай, жан сырын ашық та ө ткір жеткізуімен бірге, сол кө ң іл-кү йімен айналасына барынша ә сер ету, ө з тү сінігіне сенімділік сияқ ты мінездік сапалар бар. Бұ рыннан мә лім “қ оң ырқ ай кө з” шадыман шақ та “шаралы” кө рінсе, ашулы, қ ұ птамас мезетте “ала” тартады, шегінен асқ ан ызалы халде жалын атып, дала тағ ысындай қ аһ арлы ү рей шашады. Қ аталдық та, қ айырымдық та, қ атар мекен тепкен Амангелді жанары соң ына халқ ын ерткен хас батырдың дұ шпанын аямас, досын алаламас адал жаны, ә ділетті, тә кә ппар ө р бітімімен терең жалғ астық рухын кө рсетеді.

Адам кө зінің мә нді психологиялық қ ызметі қ орқ ақ та пасық Рақ ымбек байғ а /76, 89, 91-бб./ қ атысты юморлық нақ ышқ а иеленсе, Ә ліби Жангелдин /177, 327-бб./, тағ дыры кү рделі Кейкі мерген /145, 399-бб./, арамза Ә бдіғ апар хан /234, 312-бб./ тө ң ірегінде ерлік пен менмендік, ақ ыл мен парасат, аярлық қ а қ арсы тү ң ілген кек сияқ ты тү рлі мінездік қ асиет, аффективті ахуал сипаттарын динамикалық серпін, характерологиялық дә лдікке ұ штастырады. Сонымен қ атар жазушы сө йлеу мә нері, дауыс табиғ атына да ерекше мә н береді. Сол арқ ылы характерологиялық тү йін жасауғ а негіз салса, екіншіден персонаждың жан тебіренісіне сә йкес психологиялық ремарка дайындауғ а ұ мтылады. Амангелдінің “тісін шық ырлату” /158-б./, “алақ анымен бетін сү ртіп, маң дайын тыржиту” /178-б./ кө зінен жас ақ қ анша кү лу /315-б./ тә різді ә дет-дағ дылырына назар салатын қ аламгер бас кейіпкер ә ң гімесі арқ ылы Яков Свердлов портретіне тә н сипаттарды нақ ты атаса /104-б./, революционер Степан /64-б./, комиссар Веденеев /393-б./ сияқ ты орыс халқ ы ө кілдерінің де бет-пішін, қ имыл-машық тарын зор ық ыласпен шолып ө теді.

М.Жұ мағ ұ лов кітабында жұ п портрет /мыс: 265, 360-бб./, топтық портрет /34, 35, 46, 96, 113, 134, 176, 318, т.б.бб./, бұ қ аралық сценарлардағ ы бет- жү з, киім киіс, қ озғ алыс сипаттары /121, 159, 285-бб./ назармен барланатын немесе кейіпкер сө зі арқ ылы ө зге қ ауымның кескіндік сың айынан сезім дү ниесін аң ғ артатын /мыс., 365-б./ кө ріністер арқ ылы нақ ты қ оғ амдық - ә леуметтік жағ дайғ а байланысты кө пшілік ә сер-толғ анысын, ә р алуан психикалық эмоциялар табиғ атын танытардай дә режеде баяндалғ ан. Автордың бір ерекшелігі – кө п ішінен жекелеген адамдарды атап кө рсетіп отыруы мен олардың киіну мә нері, тұ ру, сө йлеу ә детіне мұ қ ият мә н беруде.

Жоғ арыдағ ы туындылардың оқ иғ алық желілерімен “Қ ұ ланның ажалы” романы тамырлас. Мә селен, Қ ұ лан батырдың прототипі – Кейкі екенін ескерттік. Алайда Қ ұ лан бұ л шығ армада ұ намды тұ рғ ыда суреттелген, сондық тан кейіпкер пішіндемесінде де ө згешелік болуы заң ды. Мә селен, М.Қ аратаев, М.Жұ мағ ұ лов романдарында бірдей аталып отыратын деректік белгі – Кейкінің ө згеше дене бітімі, ұ зын бойы, “таң қ ы мұ рны” тә різді келбеттік детальдарғ а саналы тү рде мә н артылмағ ан. Ал Қ ұ лан мен Кейкі екі бө лек концептуалдық маң ызы бар образ екенін, А.Нұ рманов романы еркін жазылғ ан дү ние екенін ұ мытпауғ а тиіспіз.

Ақ ан Нұ рманов негізгі баяндау арнасын мол психологизм кернеуімен саралас ала отырып, қ аһ арман портретіне аса жиі ә рі қ адала мә н бергенмен, айқ ын жоспар, ық шам да нақ ты деталь, штрихтармен адам мінез-қ ұ лқ ына сай бет-ә лпет нұ сқ асын нанымды кестелейді. Ефим Кутскийдің курсанттық кезіндегі бір эпизодты /170-б./, оның ө зінде толық мә ніне жетпеген кө ріністі атамасақ, кө пшілік портрет ү лгілері жоқ қ а тә н. Топтық портрет сипаттамалары туралы да осыны айта аламыз. Ал шығ армада жұ птық портрет ү лгілері /мыс., 58, 69, 90, 91, 106, 118, 123, 131, 192, 200-бб./ ә р алуан кейіпкерлердің пішіндеме белгілерін салыстыра тұ рып немесе бір-бірінің кө зімен, қ абылдау мә нерімен бейнелеуде елеулі кө ркемдік-эстетикалық роль атқ арады. Біз бұ л қ ұ былысқ а бас кейіпкер – Қ ұ ланның тұ лғ а, бітім, ө ң -кескін нышандарына барлау жасау ү стінде тоқ тала кетуге тырысамыз.

Жазушы, расына кө шкенде, Қ ұ ланның сыртқ ы қ асиеттерінен гө рі айналасына мә лім атақ -даң қ ымен ө релес рухани ірілігіне ерекше кө ң іл бө лу ниетін қ узағ андық тан, Амангелді сарбазының бет-тү с, шырай-ә лпет болмысын бір-екі тұ ста кең де толық бедерлеуді мұ рат тұ тпағ ан, қ айта мерген шырайы мен сымбаты жұ пыны ә рі шынайы тұ рғ ыларда динамикалық серпінмен ө рнектеледі.

Аң шылық пен кү н кө рген Қ ұ лан ә кесінің “селдір мұ рты” /29-б./ мен “шегір кө зі” /32-б./ ө зінен ө ткен мерген, батыр атанғ ан ұ лының бойына кө шуін жіті аң ғ артуда табиғ и заң дылық бар. Батырдың “қ ақ пақ жауырындылығ ы” мен “езу тартатын” ә деті Кү шікбай – Кө ктө бет сұ лбасымен қ атар салмақ тай бағ амдау мезетінде /123-б./ шаң берсе, сирек те болса кө ң ілі кө терілгенде “сық сия кү летін” дағ дысы қ анкө йлек досы Рү стембаймен ә зіл ә ң гіме ү стінде /100-б./ байқ алады. Атпен салт жү рісте “қ аздиып” /193-б./ отыратын ө ркеуде Қ ұ ланның ө лгенде де сол кү йінде / 206-б./ кө з жұ муы азапты тағ дыр кешсе де, ө мір талқ ысына мойымай, алдамшы, арзан айлағ а иілмей, адамгершілік ар алдында кеудесін тік ұ стап ө тетін асыл ерге хас сом характер, рухани кесек бітімді елестетер, реалистік символикағ а негізделген ұ тқ ыр психологиялық деталь.

Жұ птық портрет суреттерінен бас кейіпкерге қ атысты мә нді экспрессивті штрихтарды да аң ғ арамыз: тө ң ірегіндегілерді жақ тырмағ анда “ажырая қ арайтын” /69-б./ мерген банда кү зетшілерінің ә бес қ ылығ ына намыстанғ ан шағ ында “шегір кө зі найза ұ шындай ө ткірленіп, қ арақ шыларғ а қ арап ө теді” /118-б./. Мұ ндай аффективтік астары мол шақ тағ ы кейіпкер жан- сезімінен хабар беретін предметтік деталь Қ ұ ланның ержү ректігі мен кө п ә умесерді менсінбес тә каппарлығ ын, айналасын қ ол кү шінсіз-ақ ық тырар ө зіне деген ішкі зор сенім қ уатын шебер пайымдатады. Бұ ғ ан дейін шолақ белсенді милиционер Томардың “лашынның кө зіндей жалтылдап от шашып тұ ратын, мерген назарына шыдамай жү зін тө мен салуы” /58-б./ баяндалатын эпизодпен жоғ арыда типологиялық ұ қ састық бар. Екеуі де қ аһ арманның табиғ и мінезі мен бет-бейнесі арасындағ ы органикалық тұ тастық сырын аң ғ артады, персонаж характеріндегі ірі қ асиеттің нақ ты психологиялық жағ дайлармен сенімді байланысын ашып, болмағ ан, бірақ болуғ а тиіс ә рекет алдындағ ы адам сезімінің ү нсіз бұ рқ асынын ғ ана емес, “телепатиялық ” ә сер, ық палын да топшылатады.

Кешқ ұ рымдағ ы бейсауат екі жолаушының бірі – Қ ұ ланды жапан тү здегі шал “Атжақ ты, жарқ абақ, қ асқ ыр маң дайлы, селдірлеу сақ ал-мұ рты бар орта жастағ ы адам тә різді. Кішірек ө ткір кө зінде от алауы ойнап, лапылдап тұ р” /106-б./, -деп ү міт пен кү дік аралас кү йде қ абылдаса, Рү стембай досы оның “қ уаныш толқ ытқ ан” “ө ң і сә л қ ызарың қ ы тартқ ан” тү рін барлай қ арап, “Селдір сақ ал-мұ рты ұ зарып ө скені болмаса, баяғ ыдан кө п ө згермеген тә різді. Қ аршығ аның кө зіндей шегір кө зі қ азір де жалт-жұ лт ойнайды. Бірақ тү н қ атып, тү с қ ашты болғ аны аң ғ арылады. Ұ рты омсырайғ ан сү йікті беті шың ытың қ ырап, жалпақ маң дайындағ ы қ ыртыс қ атпарланып тұ рғ анын” /96-б./ сағ ынғ ан, сынағ ан ә рі аяғ ан жү рекпен бағ алайды. Бұ л кө ріністерде де Қ ұ лан портретінің неғ ұ рлым толық, ортақ сипаттары дә л тү йінделеді. “Селдір сақ ал-мұ рт” пен ойнақ тағ ан “ө ткір кө з” негізгі пішіндеме штрихтары ретінде тұ лғ аланғ ан. Олардың бірі тұ рақ ты белгі есебінде алынса, екіншісі басты қ асиет жағ ынан едә уір сабақ тас ұ ғ ым тудыра тұ рып, ә р тұ ста ә р субъектінің ішкі кө ң іл ың ғ айына қ арай тү рлі эмоционалды рең ктермен ә серін ашып отырады. Бейтаныс шал Қ ұ ланды кө п жолаушының қ атарына қ осқ анмен, ө згеше қ иянатын бірден сезіп, оғ ан аса мә н бере қ оймаса, Рү стембай ө лімнің қ ыл кө пірінен бірге қ ұ тылғ ан ескі серігін уақ ыт ө лшемі ың ғ айымен, ө ткені мен бү гінгісін, жол тауқ ыметін де қ атар топшылайды. Қ ұ ланның бір сә ттік кө терің кі кө ң ілі мен Рү стембай байқ ағ ан жұ мбақ мұ ң контрасты бояу арқ ылы алынып, бас кейіпкер ө міріндегі драматизмге толы қ айшылық ты ө мір жоталары ашылып, романдағ ы тү пкі концептуалдық идеямен тамырлас сюжеттік, характерологиялық мақ саттар анық тала тү седі.

“Қ ұ ланның ең сесі тү сті, тұ нжырап тү йіліп қ алды. Жаң ағ ы ә зірде айнымалы от жарығ ында оба басындағ ы тү здің қ ара бү ркітіндей қ омақ талып отырғ ан ол енді біртү рлі кішірейіп, шө гіп кететін тә різді” /26-б./.

Батырақ Майлық тан ө зі туралы елдің жалғ ан қ ауесетін естіген батырдың жан дү ниесіндегі кү рт ө згерісті жазушы ұ тқ ыр тең еу мен оғ ан семантикалық жағ ынан, қ арама-қ арсы, қ азірде бастапқ ы мә ні тозғ ан нақ ты кө семше, есімше, модальдық сө здердегі ішкі ә сер, елестету, қ абылдау ассоциациялары нә тижесінде бейнелейді. Портреттік детальдар шығ армағ а шындық пен етене романтикалық ә рі реалистік ә уен ә келумен бірге тағ ы да қ аһ арманның адам жанындағ ы ащы кү йзеліс пен болашақ тағ дырын шешуге елеулі қ атысы бар психологиялық дә йектеменің ролін атқ арғ ан.

Романда тартымсыз ұ сқ ыны таза ниетіне сә йкес келмейтін Майлық тың юморғ а бейім пішіндемесі ғ ана емес, қ арақ шылар ішіндегі кейбір типтер де Қ ұ лан сезім-тү йсігіндегі ық ылас не жатырқ ау эмоцияларымен суреттеледі. Батыр жорта кү лкі шақ ыратын аң ғ арымпаз, сергек, адалдық қ а жақ ын Майлық ты ешбір жиренішсіз бағ амдаса, ұ рыларды “қ айысқ ара кү ржік”, “жылман сары”, “жалпақ сары” сияқ ты синекдохағ а қ ұ рылғ ан бет-ә лпет штрихтары арқ ылы кекей, мұ қ ата, кү птене сипаттайды.Онда психологиялық нюанстар кө ркем тұ лғ аның ұ ждандық -адамгершілік нысанасын айқ ындап, жазушы позициясына ү ндес идеялық -эстетикалық жү к кө теріп тұ рады.

Аталғ ан шығ армалардағ ы сияқ ты Қ алмұ қ ан Исабаев романында да адам пішіндемесінің статикалық қ алпын динамикалық формалармен ұ штастыру арқ ылы кейіпкер психологиясына тә н бір сә ттік қ ұ былыстар мә нін айқ ындай кетуге ұ мтылыс бар. Қ аһ арман характері мен портретіндегі тамырластық жү лгесі сақ талып отырғ ан. Мә селен, аз сө зді, ұ стамдылығ ы парасатқ а ұ ласқ ан Садырбай қ арттың “кө зі мен қ ою кү рең қ абағ ы”, “шоқ ша сақ алды иегі” /73-б./ сияқ ты қ ияпаттық белгілерінің маң ызды бір оқ иғ а, сө з жү йесіне орай шамалы қ озғ алысы /16-б./ айналасындағ ы ағ айын-туғ ан ү шін белгісіз жайдың шешімі, терең тебіреністің кілті есебінде қ абылданады, сол мимикағ а қ арай олар ақ сақ ал жанын айттырмай ұ ғ ып, дұ рыс та ә діл істің нобайын топшылайды.

Шығ армада Сабыржан Ғ аббасовтың бала кезі /54-б./, оқ ып, елге қ айтқ ан жігіт шағ ындағ ы сымдай, сұ лу тұ лғ асы, кү лімдеген жү зі /145-б./ жаймашуақ ө мір кө ріністерінен хабар берсе, жауларымен қ анды шайқ ас кү ндерінде дұ шпанын аямас, ызалы сұ сты кейіпте /175-б./ суреттелуі тартыс драматизміне сә йкес ішкі ширығ ыс минуттарын елестетеді.

Айқ ыз портреті ә депкіде жекелеген детальдар арқ ылы тұ рақ ты кү йде сипаттала келіп /15, 17, 18-бб./, кү тпеген қ ұ далық тұ сында “Астың ғ ы ернін тістеп алғ ан, екі кө зі жерде. Тіпті кірпік қ ақ пайды. Аздан соң ү йге шешесі кіріп еді, оғ ан ө ткір кө зін жарқ еткізіп аударып, қ абақ қ ақ пастан қ атып қ алды” /29-б./, –деп бейнеленеді. Ү зіндіде кү йзелу, намыс ү стіндегі назалы қ ыздың қ айсар пішіні сыртқ ы қ имылдық нышандары нә тижесінде дә л қ амтылғ ан, бірақ, жоғ арыдағ ы суреттеу элементтері типтік жағ даяттарды мә лімдейтін жалпылама штрихтардан аса алмағ ан, кейіпкердің нақ ты, дара бітіміне хас қ асиеттер жете аң ғ артылмағ ан. Айқ ыз сү йікті атасы Садырбай кө зімен жар сырқ атына реніші кезінде маң дайдағ ы ә жім сызық тарына назар аударта ұ тымды, ық шам бедерленсе / 56-б./, ө секші ә йелге ашу ү стінде тағ ы да “қ абақ тары қ озғ алып, кө зі шатынап, сұ рланып бара жатқ ан” /96-б./ рә уіште тым қ арадү рсін кескінделеді.

Айқ ыздың ө зіне ғ ашық дө кір Рахымның қ ұ мартқ ан назарымен баяндалатын ө ң -шырайы да “албырағ ан бет, алғ а қ арай лық сып тү скен шаш” /80-б./ сияқ ты ауызғ а бірден тү сетін жаттанды тіркестермен, автор романтикалық ә серге қ арамастан, кө ркемдік-эстетикалық тұ рғ ыда тым солғ ын сипатта кө рініс табады. Айқ ыздың сұ ң ғ ақ та тік, ақ жү зіне сай ерекше сұ лулығ ын топас кү зетші Егор ашқ арақ тана байқ аса /136-б./, апасына табынып ө скен бауыры Жамантай ө зі ұ натқ ан қ ыздың ажарын Айқ ыз дидарына салыстыра толғ анады /181-б./. Осы кө ріністердің бә рі де бас қ аһ арман – ө р мінез, келбетті ә йелдің асқ ақ та ә сем пішінін мү сіндеуге біршама ү лес қ осқ анмен, Айқ ыз портреті реалистік ың ғ айдағ ы шынайы психологиялық ө ріміне кө теріле алмауы – жазушының романнан гө рі публицистикалық стиль ауқ ымына ойыса беруінен туғ ан кемшілік.

Шығ армада сирек ұ шырасатын топтық портрет ү лгілері де /39, 182, 188, 199, 200, 203-бб./ тым шолақ қ айырылып, дара пішіндік белгілер мен мінездік типология арасындағ ы эмоционалдық, характерологиялық байланыс сыры ашылатындай дең гей танытпағ ан. Қ айта “тақ ыр бас” / 30-б./, “қ ияқ мұ рт” /31б./, “селдір сақ ал”/32-б./, “шойын қ ара” /37-б./, “қ ұ мыра бө рік”/143, 152-бб./ деп кісі аттарын синекдохағ а қ ұ рып, кескін ә лпетін басты ө згешелігіне орай юморлық аяда ашатын сценалардағ ы нанымдылық мол. Бұ л эпизодтарда ә лгі портреттік белгілер кө ң іл-кү й ауандарына қ арай ө згеріп, қ ұ былып, кейде кү лкі, кейде мысқ ыл интонациясымен тартымды ө рнектеледі.

“Ақ бел асуы” романында Зейтін Ақ ышев портреттік детальдарғ а тіптен жиі мә н береді. Негізінен статикалық пішіндеме жасауда жазушы ауызекі сө йлеу дә стү ріне тә н қ арапайымдылық, ақ жарқ ын юморғ а бастайтын шамалы гротеск тә сіліне бой ұ руы жағ ынан кейде С.Мұ қ анов стиліне ұ қ сас сипаттар аң ғ артады. Ондай таң ырқ ау, сү йсіну, еске ала қ амығ у эмоциялары шығ армадағ ы қ айғ ылы тағ дыр иесі, озбырлық кү штердің аянышты қ ұ рбандығ ы Мә ймуна бейнесіне қ атысты ү зілмес қ ұ лақ кү й орайында ө рістеп отырғ ан. Ерекше зор тұ лғ а, бітіміне сай аршынды ә рекеттерге баратын қ айтпас қ айсар, ер мінез жұ мысшы Арын кескіндемесі де авторлық симпатиямен кө терің кі лепте беріледі.

Қ аламгер Павел Ермаков портретіне /71, 78-бб./ жекелеген штрихтары бойынша тесіле назар аударып, киім-киісі, жұ мыс ү стіндегі кө ң іл-кү йіне сә йкес ә дет-дағ дысына дейін тә птіштей баяндау арқ ылы толымды сурет салады.

Халық кө терілісінің басшысы Бә шеннің ә детте динамикалық сипатта берілетін бет-ә лпеті /мыс., 131-б./, Ақ бел ұ рысы кезінде ә депкі белгі- қ асиеттерінің жағ дай драматизміне сай ө згере даму ү стінде бедерленуі де ұ тымды: “Ә сіресе, Бә шен. Кө зінің ағ ы қ анталап, қ арасы от шашады. Мұ рты тікірейіп кетіпті. Қ абағ ын бір тү йіп, бір ашып, қ анын ішіне тартып алыпты. Оның қ амшымен бастан бір тартқ анына жан шыдамайды...” /199-б./. Осы эпизодта аталатын бет-пішін ерекшеліктері бұ дан бұ рын кө зге тү скен. Автор мимика қ ұ былыстарын қ аһ арман бойындағ ы ашу, ыза, кек бұ рқ асынына сә йкес экспрессивті тонустарда ө рнектеген.

Жазушы топтық портреттерде таныс кейіпкерлердің сырт кейпін ситуация сипатымен тамырластық та жинақ тай мү сіндейді, ал жұ птық портреттерде /22, 29, 227, 234, 236-бб./ персонаждарды кейде сыната мінездесе, кейде авторлық кө ң іл-кү й ә серлерімен бір-біріне ұ қ сас адамдарды салыстыра, іштей қ айран қ ала отырып, лирико-медитативтік толғ аныс кеше кө рсетеді.

Қ аһ арманның ішкі сезім қ ақ тығ ыстарын шынайы аң ғ артар, образ болмысы мен ә рекет диалектикасына сай портреттік мінездемелер Шерхан Мұ ртазаевтың “Қ ызыл Жебе”, “Жұ лдыз кө пір” романдарында да кө п орын алғ ан. Кейіпкер тү р-тұ лғ асындағ ы ерекше белгілер оның характер ың ғ айындағ ы басты қ асиеттерімен тамырлас сарапталып, кө п ретте статикалық детальдар динамикалық сапаларғ а кө шіп отырады. Жазушы адам ә лпетін бірден тү йе сипаттап, немесе кең тү рдегі кескін суретін ә уелден толық бере салмайды, қ айта нобайы жалпы сыр тастайтын жеке штрихтар қ айталана даму ү стінде жан-жақ ты толығ у процесінен ө тетін сенімді портреттік эволюция соқ пақ тарын танытады. Мә селен, бү кіл сырт кейпінен ө згеше байқ алатын нышаны “жалбырағ ан қ асы” боп бейнеленетін қ ара халық тың парасатты ө кілі Ахат қ арияның тү рлі тұ рмыстық, рухани жағ дайларғ а байланысты жан қ ұ былыстары осынау қ олғ а қ ойғ андай қ арапайым ғ ана табиғ и қ ияпаттың қ озғ алыс-дірілімен сабақ тас берілген. Мақ сатты қ айталаулар тұ лғ аның дара бітімін айқ ынырақ, ең селірек кө рсетеді.

Шығ арманың сюжеті, тартыс, идеялық дең гейлерінде аса зор роль атқ аратын Рысқ ұ л портреті мә нді бір сипаттарды ү стей тү сетін нақ ты, ық шам бедерлермен суреттеледі. Баласы Тұ рардың қ атты ауруы кезіндегі “алпамса тұ лғ аның ” “алмас қ ылыштай жарқ ете қ алғ ан қ аһ арлы кө зі” (II-т., 11-б.) болашақ ү лкен ә рекет иесіне сай бітім мен қ айсар жанның хал ү стіндегі перзент тағ дырына байланысты ү міті мен кү дігін нанымды елестеткен. Орыс ғ алымы Дмитриевке “қ ұ йғ ан қ оладай батыр тұ лғ алы тау қ азағ ы” /II-т., 18-б./ боп кө рінетін ол ендігі бір сә т – додағ а тү сер шағ ында драмалық ширығ ыспен кескінделеді: “Қ ызыл Жебеге қ онғ ан соң Рысқ ұ лдың сирек жылжитын қ аһ арлы қ арасұ р ө ң інен нұ р тө гіліп, кө здері шоқ шашып, ә руақ буып, арқ асы қ озғ ан бақ сыдай, айбыны асқ ақ тап шығ а келді” /II-т., 34-б./. Атқ ұ мар, ұ рыс-соғ ыста шың далғ ан, қ айрат-кү шіне сенімі мол адамның қ алаулы жү йрігімен кө кпарғ а шабар алдындағ ы шабытты кө ң іл кү йі тең еу сә йкестігімен ұ тымды қ амтылады. Ал “Екі иығ ына екі кісі мінгендей шомбал, қ олдан қ ұ йғ андай шымыр, ө те қ арулы еді, абақ ты сорып тастады. Қ ызыл кү рең жү зі басындағ ы тозғ ан ақ қ алпақ тың тү сіндей кү ннен-кү нге қ уарып барады”/II-т., 125-б./, – деп ө рнектелетін Рысқ ұ л пішіндемесінде бұ рыннан таныс штрихтар салыстырмалы тү рде қ айталана отырып, бас киімге қ атысты хабарламалық ә рі кө ріктеушілік қ ызмет атқ аратын нақ ты балама арқ ылы мағ ыналық арқ ауын кең ейте, ө сіре беріледі. Кейіпкер ажарындағ ы жү деулік ол кешкен ауыр қ асірет ізін толық аң ғ артады.Ә йтсе де, бұ ғ ан дейінгі “сирек жылжитындығ ымен” тү сініксіздеу “қ арасұ р ө ң ” иесі – Рысқ ұ лдың “қ ызыл кү рең жү зді” болып шығ уы кү мә н тудырары сө зсіз.

Ш.Мұ ртазаев “Қ ызыл жебе”, “Жұ лдыз кө пір” романдарында шын мә ніндегі ірі мемлекет қ айраткері Тұ рар Рысқ ұ лов портретін зор сү йіспеншілікпен, табына отырып, асқ ақ тата бейнелеуге ұ мтылады. Кейіпкердің қ арапайым, ә деттегі сыр-сипаттарынан ө згеше қ асиет, ерлік, қ аһ армандық нышандарын табуғ а қ ұ лшыныс Т.Рысқ ұ лов кескініне орай ә редік ұ шырасатын шағ ын мінездемелерге романтикалық, патетикалық интонация дарытатыны бар. Тұ рардың неғ ұ рлым реалистік арнадағ ы толымды портрет – характеріне тө мендегі ү зіндіні санау керек: “Кө пшілікке бұ л жігіттің бітімі де ұ нағ андай: тебіндеп қ алғ ан қ ара мұ ртты, дө ң естеу келген ө р мұ рынды, шекелігі шығ ың қ ы, кө мірдей қ ара шашы қ айратты, жаспын деп жасқ аншақ тамай, бетің е тура қ арап сө йлейтін, кө зі тайымайтын тік мінездеу, бірақ ә дептен озбайтын инабат иесі екені кө рініп тұ р” /П-т., 364-365-бб./. Бұ л кө теріліске шық қ ан Ақ кө з батырдың ө зі мен сарбаздарының кө зі арқ ылы берілген сыншыл назар нұ сқ асы. Балалық шақ тан ө тіп, жігіттік ө ріне шық қ ан жастың бет-пішін кө ріністері мен азаматтық, психологиялық сапалары қ атар сарапталғ ан. Авторлық сфераның қ атысы айқ ын байқ алатын мінездемеде қ аһ арманның ө ткені мен бү гіні ғ ана емес, болашақ ә рекеттері мен тағ дыры да топшыланатындай. Т.Рысқ ұ лов характерінің басты қ ырлары осы пішіндемеде нобайы сызылғ ан белгілердің жетіліп, анық тала тү суіне желілес ашылады. Тұ рардың екінші бір толық портреті большевиктік партия қ атарына ө ту сә тінде келтіріледі. Жоғ арыдағ ы детальдарғ а қ осымша мұ нда “орта бойы”, “кең кеудесі”, “жазық маң дайы”, “аялы кө здері”, жекелік нышан ретінде сә л тосындау “ерекше ү лбіректеу, шие қ ызыл ерін” /II-т., 440-б./ кө рінісі суреттеледі.

“Жұ лдыз кө пірде” тым ық шам болса да, кейіпкердің сан алуан драматизмге толы мезеттердегі ө ң -шырайы біршама динамикалық серпінмен бедерленген. Кө мекшісі Лә зизбен “бейтаныс” ә йел – Наталья Приходько туралы ә ң гімеде “Рысқ ұ ловтың қ ара торы рең і қ уқ ыл тартқ андай болса, /“Ж.к.”., 37-б./, оғ ан жазық сыз жала жауып, тү рмеде кү ш кө рсете жауап алатын заматта “Рысқ ұ ловтың аялы қ оң ыр кө зі Успенскийді ө зінің тұ ң ғ иығ ына тартып бара жатқ андай” /Ж.к., 205-б./ кү й танытады, кө ң ілің дегі кө п кү дікті сейілту мақ сатымен ұ лы кө сем – Ленинге баратын сапарын елестеткенде Тұ рардың “қ ара торы ө ң іне іштен бір жалын теуіп, дидары нұ рланып сала береді” /Ж.к., 238-б./. Бұ рыннан мә лім “қ ара торы” жү з бен “ аялы кө здің ” тү рлі эмоционалдық жағ дайларғ а байланысты шұ ғ ыл да емес, баяу ғ ана ө згерісі қ аһ арманның қ айсар, табанды, сабырлы мінезінен хабардар адам ү шін елеулі интимдік сырлар аң датады. Тұ рардың махаббат сезіміне еліктеуі де, тап дұ шпанынан мізбақ пай, қ иын-қ ыстауда тұ рғ анмен, опасыздығ ын бетіне басып, жү регін шайлық тыратын есепсіз ө ткірлігі де, революция идеалына адалдығ ы һ ә м ақ иқ ат алдында бас июге бар шыншылдығ ы да аз сө збен кө п ұ қ тыратын портреттік штрихтарда ұ тымды қ амтылғ ан.

Ә йтсе де, пә лендей нақ ты сурет елестетпестей “арыстан жал басты / “Ж.к”., 248-б./ боп сипатталатын Т.Рысқ ұ ловтың М.В.Фрунземен достық пікір таласында мү лде салмақ тана, сазара тү суіне” / “Ж.к.”., 252-б./, “тесіле қ арауына” /”Ж.к., ” 254-б./ қ атты назар аударып, астарлай баяндау кітапқ а қ ажет емес те сияқ ты. Ірі адамдардың пендешілігін диалог арқ ылы аң ғ арту да жеткілікті еді.

Бірде “қ асқ ыр кө зі” II-т., 26-б./, бірде “қ ой кө зі” /II-т., 247-б./ боп суреттелетін бала “Тұ рардың кө зі кө ріктің алқ ымынан суырып алғ ан қ ызыл темірдей лапылдап, жанып тұ р екен” /II-т., 258-б./ деп ә сірелей сипатталуы реалистік бейнелеу принциптеріне сә йкес келе бермейді. Гиперболалық тең еулер қ ұ діреті уақ ыты, жанры басқ а кө ркем туындыларда ө те орынды. Ш.Мұ ртазаев шығ армасының кейіпкері ісі мен жан дү ниесі бойынша да аса ұ намды кейіп алуғ а тиіс. Жоғ арыдағ ыдай авторлық симпатия ұ шқ ындары ө зін-ө зі ақ тамайды. Қ аламгердің портрет технологиясындағ ы кейбір ақ ауларды академик–жазушы Ғ.Мү сірепов те орынды кө рсетті /” “Жұ лдыз кө пір” жә не Тұ рар //Социалистік Қ азақ стан, 26. 07. 1984./. Ал жалпы алғ анда Ш.Мұ ртазаевтың топтық портреттер жасауда, жекелеген кейіп белгілерін ә р қ ырынан кө рсетуде, қ аһ арманның адамгершілік ә лемін бет ә лпет сипаттарымен байланыстыра ашуда ө зіндік толымды нә тижелері бар.

Портрет – қ азақ тарихи романдарының поэтикасынан елеулі орын алғ ан. М.Қ аратаевтың “Даладағ ы дабылындағ ы” деректі дә лдік пен нақ тылық, М.Жұ мағ ұ лов, А.Нұ рманов, Ш.Мұ ртазаев туындыларындағ ы жеке штрихтардың уақ ыт ауқ ымында, нақ ты жағ дайларғ а байланысты қ айталана, дамытылып отыруы, З.Ақ ышев суреттеген пішіндемелердегі кейіпкер тұ лғ асын кең қ амту, айқ ын белгі-қ асиеттерді дә л табу іспетті стиль ө рнектері қ ұ птауғ а лайық. Бә рінен бастысы бұ л шығ армаларда жалаң сыртқ ы қ алпында емес, ө зге субъектілер ә серімен қ абылдану, сезімдік, кө ң іл-кү й арналарымен ү ндесу орайында кескіндік мінездемелер психологиялық характер жасау мақ сатына қ ызмет еткені даусыз.

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПАРАЛЛЕЛИЗМ

Кө ркем шығ армада табиғ ат барша объективті болмысымен суреттелген кү нде де, адам ө мірінен алатын рухани-эстетикалық мә німен бірлікте бейнеленбек.Кейіпкер психологиясында белең беретін сан қ илы эмоционалдық қ ұ былыстар оның қ оршағ ан ә лемге кө зқ арасы, нақ ты бір кезең, сә ттегі экспрессивті жан толғ аныстары арқ ылы неғ ұ рлым толымды ө рнектелетіні дау тудырмаса керек. Сезім шындығ ының ә р алуан бай палитрасын кестелеуде қ азақ романистері ландшафт кескіні мен адам рухани дү ниесінің ү ндестігін мол пайдалануғ а тө селгені, осы саладағ ы ұ тымды дә стү р сілемдері ә рдайым жалғ аса бермегіне кү мә н жоқ. Революциялық дә уір оқ иғ аларына арналғ ан эпикалық дү ниелер де қ азақ прозасында қ алыптасқ ан ұ намды ә деби ү рдіс ү десінен шығ а алғ анын атап айту артық емес.

С.Сейфуллиннің “Тар жол, тайғ ақ кешу”, С.Мұ қ ановтың “Ботагө зіндегі”, З.Шашкиннің “Тоқ аш Бокині”, Х.Есенжановтың “Ақ Жайығ ы”, Ә.Нұ рпейісовтың “Қ ан мен теріндегі” сияқ ты М.Қ аратаевтың “ Даладағ ы дабыл” романында да табиғ ат суреттері кө п ретте адам жан дү ниесімен байланыста немесе адамның ө мір, тұ рмыс жағ даяттары жайлы ұ ғ ым, кө зқ арасымен тығ ыз ү йлесім таба бейнеленеді. Жазушы ә сіресе аспан кө ріністеріне, бұ лт кейіпіне, қ ысқ ы дала болмысына материалды-заттық ө мірден алынатын нақ ты, образды тең еулерді пайдалана кө з салуғ а бейім. Долы боран ә лемтапырық еткен Жезқ азғ ан ө ң іріндегі “бә рінің тұ мсығ ынан аумайтын”, “бұ л тұ мсық тың ақ сиғ ан аузында ә лдебір сұ мдық та бар сық ылды”/8-б./ кө рінетін бұ лт шоғ ыры енді бірде “бейне бір тө беден жойдаусыз ү лкен, мақ талы қ ара-сұ р кө рпе сусып келе жатқ андай”/8-9-б./ боп кө рінеді. Метафоралық тең еу мағ ынасы қ ыр тіршілігіне тә н кә сіптік, тұ рмыстық детальдар нақ тылығ ы арқ ылы, кө зге таныс ә серлер дә лдігімен аласапыран ауыр атмосфера сипатын, ақ тү тек дауылда адасқ ан Деев пен Жұ мабай жанындағ ы алаң дау, қ орқ у ассоциацияларын ұ тқ ыр кестелейді.

Табиғ аттың тыныштық қ ұ шағ ындағ ы сағ аттарда “ұ шы-қ иырсыз ү лкен шақ пақ қ ант” /14-б./, “миллиондағ ан ақ тышқ анның терісінен тігілген дә у бө стек”/ 43-б./ сияқ танатын қ арлы ө лке қ ақ ағ ан суық тү скенде кө к зең гірін “ қ ора-қ ора қ ой”, “асау айғ ыр”/ 197-198 бб./ басып, темір жол бойындағ ы қ ар басқ ан вагондар “меринос қ ой” да, “алдындағ ы паровоздың ө зі қ аң тарда кө бік атып қ арағ ан қ аһ арлы ақ бура сық ылды” /240-б./ кө рінуінде жазушы қ иялының ұ шқ ырлығ ы, ойының терең мә нді бейнелілігі, тапқ ырлығ ы айқ ын аң ғ арылады.

М.Қ аратаевтың пейзаж жасаудағ ы бір тартымды ерекшелігі табиғ ат болмысы мен шығ армадағ ы негізгі оқ иғ алақ желіні сабақ тастыратын мә нді символикалық параллелизмге ұ мтылудан танылады. И.В.Деев ү шін темірдей балқ ып қ ызарғ ан батар кү ннің кү н сайын ө ріс ала тү скен халық кө терілісінің туындай боп елес тастауы /103-б./ қ андай сенімді кө ң іл-кү й, шынайы ынта-аң сармен етене жақ ын тұ рса, Байқ оң ырғ а келе жатқ ан жолаушылардың сол жылғ ы кө ктемнен ө згеше сыр сезуі баяндала келіп, мына тө мендегідей суреттемеге ойысуы да сондай ө зектес ой-сезім тізбегіне қ озғ ау салады: “Кү ртік қ ардың астына іркілген қ ақ суы ертең -ақ тасып, сай-саланы сел етеді, кө бігін аспанғ а бұ рқ ап кү шіне мінеді. Ө кпек жел ертең -ақ жалау, туларды желбіретіп, қ ан майданды қ ыздыра тү сетіндей. Майданнан тү скен ө лік-жемтіктерді аралап, қ асқ ырлар азуын, қ ырандар тырнағ ын қ айрайтын секілді” /154-б./. Бұ л екі эпизодқ а ортақ штрих – қ ызыл тудың желбіреуі революциялық кү рестің болашақ жең ісін тұ спалдайды да, автор қ алың бұ қ араның қ асірет заманына деген ашу-ыза қ уатын уақ ытша жасырын кү йде сипаттап, алдағ ы шешуші айқ асқ а шығ ар қ арсыластар келбетін метафоралық тең еумен бедерлеген. “Қ асқ ырды” “қ ыран” аларына сенген кейіпкер /Деев/ кө ң ілі, сө з жоқ, дала суреті мен қ оғ амдық -ә леуметтік қ ұ былыстар тамырластығ ын ө ткір публицистикалық стильде психологиялық дә лел кү шімен кө ркем жеткізеді.

Романда аң аулауғ а шық қ ан И.В. Деевтің ой-сезім тебіренісі ретінде Ұ лытау ө ң іріндегі “Телікө л” кескіні ерекше биік шабыт, таң ырқ ау, табыну ә серімен суреттеледі /130-131 бб./. Жазушы атап айтпаса, бұ л жолдар бірінші жақ тық формадағ ы автор толғ аныстары есебінде қ абылдануғ а лайық.

Қ аһ арман табиғ ат ескерткішімен арнау ү лгісінде сө йлесе тұ рып, кө лдің таң ертең гі, шаң қ ай тү с, кешкі ымырт, тү н жарымындағ ы кескін-кейпін жеке-жеке сипаттап шығ ады. Ол Телікө л бейнесін ұ шқ ан ақ қ у, шулағ ан нар қ амыс, зар тө ккен қ ұ с, терең інде шомылғ ан жұ лдыз іспетті нақ ты предметтік ә лемнің толымды синтезін табу нә тижесінде лирикалық ә уенмен ө рнектейді. Кө л бейнесі адамның жастық шағ ы, кү реске толы ө мірі, тү рлі арман, мұ раттарымен желілес кө п қ ырлы сезім ассоциацияларын тудырады. “Тар жол, тайғ ақ кешудегі” “Ә упілдек” кө ліне қ атысты беттерде қ асірет сарыны, саяси-ә леуметтік тең сіздік туралы символикалық параллелизм ұ шырасса, бұ л пейзажда неғ ұ рлым бейбіт тіршілік сә ні, алаң сыз ө ткен жақ сы кү ндерге сағ ыныш, ә семдік кө ркіне шексіз сү йсіну эмоциялары ой-қ иял толқ ынының ү дей тү су екпінімен ә рі асқ ақ рухани ә сермен суреттеледі.

Табиғ аттың мә ң гілік сан сырлы, бір-біріне ұ қ самас, сол ұ қ самастығ ымен де ұ қ сас қ ұ былыстарын М.Жұ мағ ұ лов “Қ ыран қ азасы қ ияда” дилогиясында ерекше шабыт, мейлінше дә лдікпен кестелеп, азаттық соғ ысы жылдары халық кө ң ілімен бірге тулап, бірге кү ң іренген, бірге шаттанып, бірге тү нерген сахара ладшафтын кө п ретте реалистік арнадағ ы психологиялық парраллелизм рухында шебер бейнелейді десек, артық айқ андық емес. Романда пейзаждық эпизодтар салыстырмалы тү рде аз жә не олардың бә рі психологиялық параллеллизмге қ ұ рылмағ ан. Егер “статикалық ” пейзаж деген термин қ олданар болсақ, бұ л тұ рғ ыдан М.Жұ мағ ұ ловтың айналаны кө ріп, суреттеу тә сілі тұ рмыстық детальдарғ а ү лкен мә н беретін Х.Есенжанов дә стү ріне жақ ын келер еді, ал қ оршағ ан орта сұ лулығ ын кө терің кі кө ң іл, поэтикалық ә сермен ө рнектеуде ол С.Сейфуллин стилімен ү ндессе, материалды болмыс фактілерін динамикалық серпінмен, жанды ажармен бедерлеуде С.Мұ қ анов “Ботагө здегі” қ аламгерлік принципке сабақ тас ың ғ ай танытады. Шығ армада символдық астар, ұ лттық колориті бай нақ ты тең еу, метафоралық ой жү йесі осы баяндау дең гейінен мол, нанымды кө рініс тапқ ан.

Амангелді Иманов образына қ атысты қ арағ анда, пейзаж ү зінділері сюжеттік даму тенденциялары, қ аһ арманның ішкі жан дү ниесімен тамырлас шетін сезімдік ә уендерге толы келеді. Мысалы: “Жазғ ы ымырт қ оюланып келеді. Аспанда жұ лдыз жиілеп, ө здерінің Темірқ азық ты айналатын аса баяу, байқ аусыз қ имылына кірісті. Амангелді Темірқ азық қ а, Жетіқ арақ шы мен Қ ұ с жолына қ арап, ойғ а батты. Сонау жұ лдыздар Темірқ азық тың дегенін істейді, қ андай тіл алғ ыш, ылғ и тү нде соны айналып жү ргені! Адамдар да ө зін солай тың дар ма еді! Ал қ ұ с жолын қ арасаң ызшы! Ол бү кіл аспанды алып жатқ ан, сауыт-сайманы жарқ -жұ рқ еткен айбынды қ алың ә скерге ұ қ сайды...” /127-128 бб./.

Патшаның ә ділетсіз жарлығ ына қ арсы бас қ осып, ереуілге шық пақ болғ ан ө ркө кірек ел жігіттерін межелі жерде тосып, ү міт пен кү дік аралас жү рек пернелеріне қ ұ лақ тү ретін Амангелді тү нгі аспан бейнесіне де ө згеше кө збен қ адалады. Автор ә деттегі астрофизикалық қ ұ былыстарды кейіпкер ой-тү сінігі мен кө ң іл ә серлеріне сай аспектіде ө рнектеген. Табиғ аттың ежелден ө згерместей, біртекті, ә ншейінде елеусіз мінезіндегі терең заң дылық авторлық субъектіге мә лім сырын персонаж сферасына қ арай бейімдеу арқ ылы кейіпкер ө міртанымы мен дә л қ азіргі жан толғ анысын аша пайымдауғ а жетелейді. Амангелді жердегі ө зі мен сарбаздарының тіршілік ахуалына ұ қ сас сипатты қ араң ғ ы кү мбез биігіндегі жарық жұ лдыздар қ озғ алысына тә н ерекше бірлік, байланыстан кө ріп, сол “жаң алығ ындағ ы” ү лгілі мұ раттың болашақ кө теріліс, майдан даласында жү зеге асқ анын аң сайды. Амангелдінің метафоралық ой жү йесі сол сағ аттағ ы тіршілік рухымен туыс, ал сезімдік экспрессия таң басы ә лемге таң ырқ ау, мақ сат жең ісін қ алау интонациясы, ә р тү рлі баяндаушылық ракурстар ө згерісі сияқ ты лексико-стилистикалық тә сілдер нә тижесінде айқ ындалады.

Символдық орайда ә ділет, адалдық туын елестететін темірқ азық бейнесі кейіннен Амангелді сарбаздарының Торғ айғ а щабуылы кезінде кө рініс береді: “Тү н желкем, ә рі ашық болатын. Амангелді жұ лдыздарғ а қ арады, Темірқ азық бейне жалғ ыз жолаушы тә різді. Қ ұ с жолы жыпырлап қ ашқ ан киіктей. Жетіқ арақ шы бұ л тұ рысында айбалтағ а ұ қ сайды. Ұ ң ғ ысы тым жоғ ары шығ ып кеткен екен, тү н ортасы ауғ ан белгісі ол...” /194-б./. Аң шы, жауынгер-қ олбасшы, дала табиғ атының балгер-тамыршысындай Амангелді ә деттегі дағ дысымен тағ ы да зең гір аспанғ а кө з тігеді. Баяғ ы ой-тең еуі жадында ма, жоқ па, белгісіз. Ешкімге тә уелсіз пейзаждық қ ұ былыс. Ә йтсе де авторлық сана аясындағ ы негізгі идеялық кө ркемдік концепцияғ а сә йкес нә зік бағ дар ө ткен эпизод, жағ дай, сезім болмысымен қ азіргі ә скери қ ақ тығ ыс міндетін логико-ассоциативтік ың ғ аймен байланыстыратындай. Қ ала ішінде ағ ат жіберілген ө рт, сарбаздардың осы қ ателіктен ілгері баса алмай дағ даруы, жанталаса жү гірісіп, атысып, далбасалағ ан қ арсы жақ тың

“қ ашқ ан киіктей” қ имылы тосыл амал іздеп, қ иналғ ан, “жалғ ыз жолаушыдай” сардар мен “айбалтағ а” ұ қ сағ ан қ алың жасақ тың қ айсар ә рекетін ұ тымды тұ спалдағ ан.

Жазушы бас қ аһ арман жан тынысындағ ы тебіреністерді дә л бедерлеуде оның ө мірдегі іс-ә рекет, қ иял-арманына ү ндес нақ ты, тапқ ыр тең еулер табу арқ ылы пейзаж кө рінісіне де мол кө ркемдік ық пал дарытады. Бірде ол ү шін “... ә сем таң бейнесі сонау баяғ ыда Мыстыбай тойында – Шаң суат басында алғ аш кө рген Зылиханың орамалына ұ қ сап, аппақ сү ттей тү ске сә л жұ қ а кү рең қ осып, атып жатса...” /162-б./, енді бірде “қ ара аспанның кеудесін ақ қ ылышпен тілгендей таң жаң а сыз береді...” /153-б./. Ал тү рмеде жатқ ан торығ у кезең інде тү нде “сабалай жауғ ан жаң быр” “бейне қ алың аттың дү бірін немесе пулеметтің жауғ ан оғ ының даусын елестетеді” /362-б./, ол батыр ү шін атақ ты Татыр айқ асын еске тү сіреді.

М.Жұ мағ ұ лов кейіпкер ұ ғ ым-тү сінігі мен ө жет арманына лайық ық шам да сенімді психологиялық детальдарды орнымен қ олданады. Жаужү рек ерге отты махаббат алауы да жат емес, ал кескілескен ұ рыс, жанкешті шайқ ас суреттері – сардар жанының ажырамас стихиясы. Айқ асқ а аттанғ ан Амангелді дұ шпанын кескілеуден тайсалмаса, тұ тқ ында жатып ол азаттық ұ ранын тұ ншық тырмақ ниеттегі қ аскө й аярларғ а оқ болып атылуды, адал жү регі, ақ кө ң іл сенгіштігінен тапқ ан тағ дыр жазасы ү шін жыландай жорғ алағ ан “аяқ сыз” жауларын аяусыз жусатуды-ақ кө здейді. Кө кейді тескен ө кініш, серт, арман ғ ана бар! Соң ғ ы пейзаждық эпизод Амангелді характерінің қ айшылығ ын, ішкі ә лемінің терең драматизмін, жалпы батыр образынан ә рі трагедиялық ә рі оптимистік сипаттарын толымды кө рсетуге ө зіндік елеулі ү лесін қ осады.

Романда Торғ ай ө ң іріндегі табиғ аттың ә р кезең і, адыр, бел, қ арлы боран, ө зен, бұ лақ тә різді тү рлі метеорологиялық факторлар мен ландшафт бедері барынша нанымды келбетімен кескінделген. Шығ арма оқ иғ асы, тартыс атмосферасына сай тү рлі жан-сезім “редукциялары” пейзаждың мағ ыналы символикалық кейпі арқ ылы ашылып отырғ ан /мыс., 93-94, 128, 359, 364, 391, 399-бб./.

Табиғ ат – ананың адам тіршілігімен кіндіктес ө рімін, жұ мыр басты пенде атаулының қ оршағ ан орта, аспан ә лемі, жер, су қ ұ діретіне ерекше тә уелділігін, ө з тағ дырын айналадағ ы болмыс қ ұ былыстарымен ү ндестіре, жарастыра қ арауғ а ұ мтылуды Ақ ан Нұ рмановтың “Қ ұ ланның ажалы” романынан айқ ын концептуалдық бағ дар ретінде сезінеміз. Кейіпкер кешетін ө мір соқ пағ ы да жапан тү з, сағ ым кезген кең дала тө скейімен ө теді.Санасы сара болса да, кө ң ілі кү пті мергеннің замана дауылынан ығ ып, ө зіне бала кезінен таныс, ет жақ ын туғ ан жердің адыр-беткейі, қ ырқ а-жотасы, тау-тас, ө зен-аң ғ арымен ұ зақ -ұ зақ жортуылғ а тү суі бү кіл шығ арма сюжеті бойынша ландшафт кө ріністерін алып фон, негізгі композициялық элементтердің бірі есебінде танытады.

Романның “Отты кү н ө зінің аумас, айнымас жолымен батысқ а қ арай қ ұ лдилап барады” /7-б./, деп терең астарлы философиялық мә ні мол пейзаждық детальмен басталуы да заң ды. Жазушы табиғ аттың мә ң гілік ө згерместей сипатымен адам ө мірінің аумалы-тө кпелі қ асиетін шендестіру арқ ылы ассоциативті тү рде контрастылық параллелизм жасағ ан. Бұ л тек автор назарына іліккен сурет емес, бас қ аһ арман – Қ ұ лан парасаты, жан дү ниесімен тікелей қ арым-қ атынастағ ы толғ ам болғ андық тан, эпизодтың шынайы психологиялық нә рі аң ғ арылса, жалпы роман идеясы толық ашылғ ан сә