Сұрақ-Етістіктің болымды-болымсыздық категориясы. Жасалу жолдары

«Қ азақ грамматикасы» бойынша: Етістік білдіретін қ имыл, іс-ә рекеттің қ арама-қ айшы мә ні, ол мағ ынаның болмауы етістік тү бірлеріне –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, -на, -не қ осымшасы қ осылу арқ ылы жасалады да, тек етістіктің болымсыздық тү рін жасап қ оймайды, болымдылық мә нге қ арама-қ айшы етістіктің болымсыздық категориясын да жасайды. Болымсыздық категориясының бірден бір тұ лғ алық кө рсеткіші –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, -на, -не болымсыздық тұ лғ асы. Ә рине, етістіктің болымсыздық мә нін беретін басқ а да аналитикалық жолдары бар. Атап айтқ анда, есімшенің –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен тұ лғ асы етістікке жоқ модаль сө зі, есімшенің –ғ ан, -ген, -қ ан, кен, -атын, -йтын, -йтін, -ар, -ер, -р, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұ лғ алы негізгі етістіктерге емес (кейде емен) кө мекші етістігі тіркесіп жасалады. Бірақ бұ лар болымсыздық категориясына жатпайды, оның грамматикалық сипаты сә йкес емес. Болымсыздық категориясы етістіктің лексика-грамматикалық категориясы болып табылады. Себебі, біріншіден, бұ л категорияның қ осымшасы етістік тү бірге жалғ анғ анда, тү бір семанткиасына аздап болса да ә сер етіп, ө згеріс енгізеді, яғ ни тү бір беретін мағ ынаның болмайтынын білдіреді, екіншіден, етіс категориясы сияқ ты тү бірдің грамматикалық сипатын сақ тап қ алады: 1) бұ йрық райдың 2-жақ жекеше анайы тұ лғ асымен сә йкес келіп, оынмен омоформа жасайды; 2) тікелей жіктелмейді; 3) сол кү йінде қ олданылмайды, етістіктің таза грамматикалық категорияларын жасауғ а негіз болады. Кү рделі етістікке болымсыз форма бірде негізгі етістікке жалғ анса, бірде кө мекші етістікке жалғ анады: айт-па-й жү р, сө й-ле-ме-й қ алды, бер-ме-п еді жә не айтып жү р- ме, сө йлеп қ ой-ма т.б. Егер болымсыздық форма екі етістікке де жалғ анса, онда ол болымдылық мә н білдіреді, онда да ә деттегі болымыдылқ тан ө згеше ерекше стилдік бояу болады: айт-па-й қ ой-ма-ды, жаз-ба-й отыр-ма-ды т.б.

№3-Есімшелер (А.Ысқ ақ ов) Бір алуан жұ рнақ тар етістік негізінде жалғ анып, олардың етістік қ асиеті де, есім, қ асиеті де бар есімше деп аталатын жаң а категория тудырады. Есімге де, етістікке де телі бұ л категорияғ а тә н формалар (есімшелер) қ олдану ың ғ айына қ арай кө птік, тә уелдік, септік, жіктік, жалғ ауларына жұ мсалып, сө йлемнің барлық мү шелері де бола алады. Бастапқ ы қ имыл атауына тә н формалар есім қ абілетін бойына сақ тап, ә рі етістіктің семантикасы мен шақ ты білдіру қ асиетін иеленіп, ө з алдына дербес есімше категориясы болып қ алыптасқ ан. Кө птік, септік, тә уелдік, жіктік жалғ ауларда тү рленіп, сө йлемде барлық мү ше бола алатын морфологиялық жә не синтаксистік сипаттары бар, амал-ә рекеттің атауы болу, семантикасы мен шақ тық ұ ғ ымды білдіру қ абілеттері де бар формалар есімшелер категориясы деп аталады. Есімше формалары ө ткен шақ есімше, осы шақ есімше, келер шақ есімше болып ү ш салағ а бө лінеді: 1)Есімшенің ө ткен шақ тү рі етістік негізіне –ғ ан, (-ген, -қ ан, -кен) жұ рнағ ы мен –атын, -етін жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы жасалады; 2)Есімшенің осы шақ тү рі, контекске қ арай, -атын, -етін, -йтын, -йтін жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. 3)Есімшенің келер шақ тү рі етістік негізіне –ар, -ер, -р жұ рнағ ы мен –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнағ ы жалғ ануы арқ ылы жасалады.

(А.Байтұ рсынов.) Есімше - есім сияқ ты айтылатын етістіктің тү рін мә селен, айтушы адам, шабатын ат, жазғ ан хат дегенде «айтушы», «шабатын», «жазғ ан» деген сө здер есімше болады. Есімше ү ш тү рлі: 1) осы шақ тық; 2) ө ткен шақ тық; 3) ұ йғ арынды; Есімшеге есімдер сияқ ты жалғ аулар да, етістіктер сияқ ты жіктеулер де жалғ анады. Жіктегенде де есімдерше жіктеледі.

(Қ азақ грамматикасы). Есімше мағ ынасы жағ ынан етістіктерше болымды жә не болымсыз, салт-сабақ ты болып бө лініп, жақ тық, шақ тық мағ ынаны аң ғ артады. Бірақ тү рленгенде есімдерше кө птеледі, септеледі, тә уелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сө йлемде атрибуттық жә не предикаттық мағ ынағ а ие болады да, ә рі етістік, ә рі сын есім орнына жү реді. Есімшенің –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен, -ар, -ер, -р, -атын, -етін, -йтын, -йтін, -ушы, -уші, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнақ тарының негізгі жә не туынды тү бір етістікке, етістіктің болымды жә не болымсыз формаларына, етіс категориясының барлық тү рлеріне жалғ ану арқ ылы жасалады. Ал қ алау рай, бұ йрық рай, шартты рай формаларына есімше жұ рнақ тары жалғ анбайды. Есімше жұ рнақ тарының қ ызметі- ө зі жалғ анғ ан етістіктің аң ғ артатын мағ ынасын ө згертпей, заттың қ имыл-ә рекет арқ ылы білдіретін белгісін жасау. Мысалы- бар- қ имыл-ә рекетті білдіретін етістік, ал барғ ан, барар, баратын, барушы - заттың қ имыл нә тижесімен аң ғ арылатын белгісі.

Есімше жіктеледі, бірақ етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сө йлемде баяндауыш қ ызметін атқ арады. Есімше формасының ә рі сын есім, ә рі етістік ретінде қ олданылуына қ арай кү мә нді пікірдің пайда болуы анық.

1.Есімшенің есімдерге жақ ындығ ы мен ө згешеліктері:

а) Есімше формалары сын есім сияқ ты заттың белгісін аң ғ артып, сө йлемде қ андай? Деген сұ рақ қ а жауап береді, анық тауыш қ ызметін атқ арады. Бұ л жағ ынан есімшенің сын есімнен айырмашылығ ы байқ алмайды. Бірақ сын есім мен есімшенің заттың белгісін білдіруі анық тап аң ғ арғ ан кісіге бірдей емес. Мысалы,

кө к шө п кө герген шө п

ақ шаш ағ арғ ан шаш

қ ызыл орамал қ ызарғ ан орамал

деген мысалдардағ ы бірінші бағ андағ ы кө к, ақ, қ ызыл сын есімдермен екінші бағ андағ ы кө герген, ағ арғ ан, қ ызарғ ан есімшелерінің мағ ынасындағ ы айырмашылық қ а назар аударайық. Сын есімдер заттың тұ рақ ты белгісін білдірсе, есімшелер қ имыл-ә рекет нә тижесінде пайда болғ ан ө згерісті аң ғ артып тұ р.

ә) Есімшелер сын есім сияқ ты кө птеліп, тә уелденіп, септеліп заттанады. Сө йлемде бастауыш, толық тауыш қ ызметін атқ арады. Жіктеліп баяндауыш қ ызметін атқ арады. Мә селен, Кө рмес- тү йені де кө рмес дегенде бірінші кө рмес атау септігінде тұ рып бастауыш, екінші кө рмес сө зі жіктеліп, 3-жақ нө лдік формада қ олданылып, баяндауыш қ ызметін атқ арып тұ р.

б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұ рнағ ы жалғ анғ анда да есімшенің болымсыз мағ ынасы аң ғ арылады. Бірақ есім сө здер сияқ ты есімшелер де, жоқ, емес сө здері арқ ылы болымсыз форма жасайды. Мысалы, бармағ ан- барғ ан жоқ, барғ ан емес. Демек, есімшелер болымсыздық форманы етістіктерше синтетикалық жолмен де, есімдерше аналитикалық формамен де жасайды екен.

2. Есімшелердің етістікке жақ ын белгілері:

а) Есімшенің етістіктің бір тү рі болып есептелуіне оның септік жалғ ауларындағ ы сө зді салт жә не сабақ ты етістік ретінде мең герілуі себеп болады. Мысалы, кітапты алғ ан, қ аламды берер, хатты жазатын, жү кті тасушы, ү йді кө рмекші, дегенде табыс септіктегі сө здерді сабақ ты етістік ретінде мең геріп тұ р. Ал балағ а қ арағ ан, ү йге жеткен, ү йде отырғ ан, даладан кірген, бізбен келген дегенде салт етістік ретінде барыс, жатыс, шығ ыс, кө мектес септіктегі сө здерді мең геріп тұ р.

б) Есімшенің етістікке тә н басты белгісі- қ имыл-қ озғ алысқ а байланысты мағ ынадан алыстамайды. Сондық тан да есімше етістіктерше болымды, болымсыз, салт жә не сабақ ты болып бө лінеді.

Қ азіргі қ азақ тілінде есімше тү рлері жұ рнақ тарының мағ ыналарына сә йкес шақ категориясымен бө лінеді.

1.Бұ рынғ ы ө ткен шақ есімше. Есімшенің бұ л тү рі –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен жұ рнағ ымен жү зеге асады. Бұ л жұ рнақ арқ ылы жасалғ ан есімше формалары мейлі атрибуттық, мейлі предикаттық қ олданысты болсын ө те жиі ә рі кең інен қ олданылады.

2.Дағ дылы ө ткен шақ есімше. Бұ л тү рі –атын, -етін, -йтын, -йтін жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. Есімшенің бұ л тү рі сө йлемде жіктеліп, бұ рын болғ ан ә рекеттің бірнеше қ айталанып, дағ дылы қ алыпта орындалып тұ рғ анын білдіреді.

3.Болжалды келер шақ есімше. Есімшенің бұ л тү рі –ар, -ер, -р, -с жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. –ар, -ер, -р жұ рнағ ы болымды етістіктерге, -с жұ рнағ ы болымсыз етістіктерге жалғ анады: барар-бармас.

4. Мақ сат мә нді келер шақ есімше. Есімшенің бұ л тү рі –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы жасалады. Бірақ –мақ, -мек жұ рнағ ы жалғ анғ ан сө здің барлығ ынан мақ сат мә нді келер шақ есімше жасала бермейді. Мысалы: Кел демек бар, кет демек жоқ дегенде мақ сат мә ні жоқ, қ имыл есімін жасап тұ р (қ ара: қ имыл есімі). Есімшенің бұ л тү рі басқ аларынан ерекше. Мә селен, атрибуттық мағ ынада қ олданылмайды. Тек жіктеліп баяндауыш қ ызметін атқ арады. Бір ерекшелігі- бұ л форманың есімшеге қ атысын да жоқ қ а шығ аратын сияқ ты, -мақ формалы есімшеге қ олданыс барысында –шы, -ші қ осымша қ осылып та айтылады. Бірақ бұ л қ осымша морфема емес, ө йткені есімшеге жалғ анғ анмен не лексикалық, не грамматикалық мағ ына ү стемейді. Сондық тан –мақ формалы есімше мен –мақ шы формалы есімше бір мағ ынада жарыса қ олданыла береді.

(Н.Оралбаева). Есімше қ имыл, ә рекет тү рінде қ олданылып, заттың сапасы, қ асиеті, белгісі ретінде ұ ғ ынылады. Мысалы, оқ ығ ан адам, білген кісі, тозбайтын тон, жарқ ырағ ан кү н, келетін кісі, айтар сө з, шығ ар кү н, т.б. сияқ ты заттың тү рлі белгісі ретінде қ олданылу- есімшенің негізгі қ ызметі.

Сонымен бірге, есімше етістіктің салт, сабақ тылық мағ ынасын да толық сақ тайды. Мысалы, Кө рген кісі- нені кө рген кісі? Естіген адам- нені естіген адам? Келген кісі- не естіген кісі? Жү гірген бала- не істеген бала? сияқ ты есімшенің қ олданысына қ ойылғ ан сұ рақ тар есімшелердің салт, сабақ ты екенін анық тап тұ р.

Етістіктің сө йлемде қ имыл иесінің, яғ ни субъектінің қ имыл-ә рекетін білдіріп, баяндауыш қ ызметінде қ олданылатыны белгілі. Есімшенің бұ л ретте ө зіндік ерекшелігі бар, ол сө йлемдегі негізгі қ имылды білдірмей, жеке затқ а қ атысты жанама қ имылды білдіреді. Сондық тан есімше анық тауыш қ ызметін, яғ ни аттрибутивтік қ ызметті атқ арады. Мысалы, Айтылғ ан сө з- атылғ ан оқ. Оғ ан сұ рақ қ андай сө з? қ андай оқ? Тү рінде қ ойылады. Есімшенің сө йлемдегі негізгі қ имылды білдірмей, жанама қ имылды білдіріп, анық тауыш қ ызметінде қ олданылуы оның заттық белгісін білдіретін сө з табына, қ ызметі жағ ынан сын есімге ұ қ сататынын туғ ызғ ан. Осы ерекшелік есімшенің сын есім сияқ ты заттанып қ олданылуына негіз болғ ан. Сондық тан есімшенің заттанып қ олданылуы- тілдегі жиі кездесетін қ ұ былыстардың бірі. Осымен байланысты есімше заттанғ анда септік, кө птік, тә уелдік жалғ ауларымен қ олданыла береді. Мысалы, Алғ анды ұ натасың, бергенде де солай қ ара. Кө ргендердің ді тү гел айт. Білмегенің ді сұ рауғ а ұ ялма. Ұ ялмағ ан бұ йырмағ анды алады. Осы мысалдардағ ы алғ анды, білмегенің ді, бұ йырмағ анды деген есімшелер табыс септік жалғ ауында, бергенге- барыс септік жалғ ауында, ұ ялмағ ан- атау септігінде қ олданылғ ан. Бұ л мысалдардағ ы кө ргендердің ді есімшесі кө птік жалғ ауымен, кө ргендерің ді, білмегенің ді есімшелері тә уелдік жалғ ауларымен келген. Есімше тү бір етістіктен тө мендегі грамматикалық жұ рнақ тар арқ ылы жасалады:

1)-ғ ан, -ген, -қ ан, -кен;

2)-атын, -етін, -йтын, -йтін;

3)-ар, -ер, -р;

4)-мақ, -мек, -бақ, -бек;