Сөз және оның морфологиялық құрылымы, оған кіретін морфемалар жүйесі.

А. Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі». Ә рбір сө здің ө зіне тә н тұ лғ а-тұ рпаты болады. Сол тұ лғ а-тұ рпаттың арқ асында ә рбір сө з бір бү тін единица ретінде қ ызмет етеді. Ал, сө здің қ ұ рылымы оның лексикалық жә не грамматикалық сипаттарымен байланысты. Осы себептен сө здер морфологиялық қ ұ рылысы жағ ынан ә р қ илы болып келеді. Ал, сол ә р қ илылық, ә рине, сө здердің қ ұ рамдарының ә р тү рлі болуына байланысты да, сө здің қ ұ рамының тү рлі-тү рлі болуы оның бө лшектеріне байланысты.

Сө здің лексикалық я грамматикалық мағ ыналарын білдіретін бө лшектері морфемалар деп аталады. Морфеманың ө зіне тә н мағ ынасы (мазмұ ны) жә не ө зіне тә н сыртқ ы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Ендеше, морфема деп сө здің ө зіне ғ ана тә н мағ ынасы бар ең ұ сақ бө лшегін айтамыз. Сө здің морфологиялық қ ұ рамындағ ы морфемалардың мағ ыналары мен қ ызметтері, ә рине, бірдей емес. Морфемаларды ең алдымен тү бір морфема жә не қ осымша морфема деп негізгі екі салағ а (тү рге) бө луге болады.

Тү бір морфема -сө здің ә рі қ арай бө лшектеуге келмейтін ең тү пкі негізі. Тү бір морфема дара тү рде де, қ осымша морфеманы қ осып алып та жеке сө з ретінде қ олданылатыны сияқ ты, қ айталанып та (тау-тау, қ ора-қ ора), басқ а тү бір морфемамен қ осарланып та (тау-тас, қ ора-қ опсы), бірігіп те (белбеу, басқ ұ р), тіркесіп те (он екі, қ ара сұ р) жеке сө з ретінде жұ мсала береді.

Қ осымша морфемалар деп тү бірге қ осылып, оғ ан қ осымша мағ ыналар ү стейтін морфемаларды айтамыз. Қ осымша морфемалар ө з ішінде жұ рнақ тар, жалғ аулар жә не қ осалқ ы сө здер деген ү ш топқ а бө лінеді. Бұ л қ осымшалардың жұ рнақ тар деп аталатын тү рі жалаң сө здерді жасау ү шін қ олданылады да, қ осалқ ы деп аталатын тү рі сө з тіркестері мен қ ұ ранды сө здерді жасау ү шін қ олданылады. Қ осымша морфемаларда мағ ыналық дербестік те, тұ лғ алық дербестік те болмайды.

Мағ ыналары мен қ ызметтеріне қ арай, сө зден сө з тудыратын жә не сө зден жаң а форма тудыратын қ осымшалар жұ рнақ тар деп, ал сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшалар жалғ аулар деп аталады. Сө з тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө здерінен жаң а туынды сө з жасайтын болғ андық тан лексика-грамматикалық категория қ атарына жатады, форма тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө зінің белгілі бір сө з табына тә н грамматикалық қ ызметін анық тау ү шін қ олданылатын болғ андық тан, функционалды-грамматикалық категория қ атарына жатады.

Н. Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы Сө здің морфологиялық қ ұ рылымы – морфологияның маң ызды мә селелерінің бірі, ө йткені қ азақ тілінде сө здер сө йлемде ә р тү рлі қ ұ рамда қ олданылады, кейде сө здердің ө те кү рделі қ ұ рамда қ олданылуы да кездесе береді. Сө йлемде сө здің бір тұ тас бірліктен тұ руы ө те сирек кездеседі. Сө здің морфологиялық қ ұ рылымы морфемалардан қ ұ ралады. Морфема деп сө здің ә рі қ арай бө лшектеуге келмейтін ең кіші мағ ыналы бө лшегі аталады. Морфемалар екіге бө лінеді: 1) негізгі морфемалар; 2) кө мекші морфемалар.

Негізі морфемалар деп ә рі қ арай бө лшектеуге келмейтін лексикалық мағ ынасы бар морфема аталады. Мысалы: ат, ақ, бө л, бар, кел, жас, ө с т.б.

Кө мекші морфемалар деп ө здігінен жеке қ олданылмайтын, сө йлемде сө здің қ ұ рамында ғ ана қ олданылып, оғ ан тү рлі грамматикалық мағ ына ү стейтін морфемалар аталады. Кө мекші морфемалар ә р тү рлі: 1) қ осымшалар; 2) кө мекші сө здер.

Кө мекші морфеманың қ осымша тү рі сө здің дыбыстық қ ұ рамына кіріп, яғ ни сө збен бірге жазылып, оғ ан тү рлі мағ ына қ осады. Осымен байланысты кө мекші морфеманың қ осымша тү рі екіге бө лінеді: 1) грамматикалық мағ ыналы қ осымшалар; 2) сө зжасамдық қ осымшалар. Грамматикалық мағ ыналы қ осымшалар деп грамматикалық категориялардың мағ ынасын білдіретін, грамматикалық категориялардың кө рсеткіші саналатын қ осымшалар аталады. Грамматикалық мағ ыналы қ осымшалар іштей 2-ге бө лінеді: 1) жалғ аулар; 2) грамматикалық жұ рнақ тар.

Кө мекші морфеманың екінші тү рі – кө мекші сө здер. Кө мекші сө здердің грамматикалық қ ызмет атқ аратын бірнеше тү рі бары жоғ арыда айтылады. Олар – септік категориясының аналитикалық формасын жасайтын кө мекші есім жә не септеулік шылаулар.

Ы. Маманов «Қ.т.б.-нің мә селелері Белгілі лингвист ғ алымдардың «морфема тілде дербес қ олданылмайтын, тек сө з қ ұ рамында қ олданылатын сө з бө лігі» дейтін анық таманың флективті тілдерге бірдей ортақ қ ағ ида екендігіне назар аударады. Орыс тілі – флектив (жү йелі) тіл, ал қ азақ тілі – аглютинативтік (жалғ амалы) тіл. Орыс тілінің сө здік қ ұ рамына енетін атауыш сө здер лексика-грамматикалық формалар (словоформа), яғ ни орыс тіліндегі сө здер тү бір сө з жә не сө здің грамматикалық формалары деп екі топқ а бө лінбейді. Ы.Е.Мамановтың кө рсетуінше, қ азақ тіліндегі негізгі тү бір сө здерді, орыс тілінің ү лгісімен механикалық тү рде, морфемағ а жатқ ызу дұ рыс емес. Орыс тілінде тү бір сө з (корень) дербес сө з емес, ол – «сө з мұ қ ылы» ғ ана. Орыс тілінде сө з бө лшектеріне бө лінбейтін мужской род формасындағ ы зат есімдер ғ ана. Олар грамматикалық формалармен тү рленгенде, қ азақ тіліндегі тү бір сө здер тә різді ө зінің бастапқ ы қ алпын сақ тайды. Бірақ бұ лар зат есімнің мужской родын білдіретін грамматикалық форма болып саналады. Ал, қ азақ тіліндегі тү бір сө здер грамматикалық форма емес, олар сө з таптарының форма тудырушы қ осымшаларымен тү рленгенде ғ ана грамматикалық формағ а енеді. Грамматикалық қ ұ былыстар жө нінде пікір алалығ ы тү ркі тілдерін зерттеушілер арасында жиі кездеседі. Осымен байланысты форма тудырушы қ осымшалар мен жалғ ауларғ а берілген тү сініктемелер ә лі де жеткіліксіз бе деген ойғ а саяды. Сө йтіп, қ азақ тіліндегі қ осымшаларды тілдік материалғ а сә йкес, тілдің аглютинативті табиғ атына сү йенген ғ алым Ы.Е.Маманов сө з тудырушы жә не форма тудырушы деп екі топқ а бө ліп қ арау арқ ылы ғ ана сө здің морфологиялық қ ұ рылымын лингвистикалық тұ рғ ыдан дұ рыс тануғ а болады деп есептейді.