Алып етістіктері

Қ азіргі тілімізде отыр, тұ р, жатыр (жат), жү р деген қ алып етістіктері тікелей жіктеліп, қ олданылады. Қ алып етістіктері тек тікелей жіктеле апу жағ ынан ғ ана емес, басқ а да сипаттары жағ ынан ерекшеленеді: 3-жақ жіктік тұ лғ асы мен бұ йрық райдың 2-жақ тұ лғ асы сә йкес келеді: ол отыр - сен отыр, ол тұ р - сен тұ р, ол жү р - сен жү р, тек жатыр етістігі ғ ана 3-жақ та ол жатыр болып, бұ йрық райдың 2-жағ ында сен жат болып беріледі.

Сондай-ақ қ алып етістіктері есімдерше, етістік тұ лғ аларының ішінде есімдерше жіктеледі.

Мен отырмын, тұ рмын, жатырмын, жү рмін, кө рермін;

Сен отырсың, тұ рсың, жатырсың, жү рсің, кө рерсің;

Сіз отырсыз, тұ рсыз, жатырсыз, жү рсіз, кө рерсіз;

Ол отыр, тұ р, жатыр, жү р, кө рер.

Біз отырмыз, тұ рмыз, жатырмыз, жү рміз, кө рерміз;

Сендер отырсың дар, тұ рсың дар, жатырсың дар, жү рсің дер, кө рерсің дер;

Сіздер отырсыздар, тұ рсыздар, жатырсыздар, жү рсіздер, кө рерсіздер;

Олар отыр, жатыр, тұ р, жү р, кө рер. Қ алып етістіктерінің мұ ндай ерекшеліктері олардың тү бір тұ лғ а емес екендігінен болып отыр. Қ азіргі кезде тү бір деп айтылып жү ргенмен, етістіктің белгілі формалары негізінде қ алыптасқ ан да, онда сол формалардың грамматикалық қ асиеті қ алып қ ойғ ан. Жатыр етістігінің жат тү рінде қ олданылуы оның тү бір емес екендігін кө рсетеді. Сондай-ақ отыр етістігі ол тұ р - ол турар тұ лғ асынан қ алыптасқ андығ ы белгілі. Ал тұ р мен жү р де, етістіктің тұ рұ р жә не жү рү р тұ лғ аларынан қ алыптасқ ан, кейін соң ғ ы -ұ р, -ү р қ осымшасы тү сіп қ алғ анмен, оның грамматикалық қ асиеті, процессуальдық мә ні сақ талып қ алудың нә тижесінде қ алып етістіктері осындай ерекшеліктерге, яғ ни ә рі тү бір тұ лғ а ретінде 2-жақ бұ йрық рай тұ лғ асымен омоним форма қ ұ рап, ә рі процессуальдық мә ні сақ талып, осы шақ тың (нақ осы шақ гың) негізгі грамматикалық кө рсеткіші болып саналып, 3-жақ жіктік жалғ ау тұ лғ асында, нө лдік формада жұ мсалуғ а ие болғ ан.

Сонда қ алып етістігінің осы мә ндері бір тұ лғ адағ ы ерекшеліктері ме? Дегенсұ рақ туады.

Қ алып етістіктерінің осындай ә р тү рлі мә ндері бар бір ғ ана тұ лғ асының кө рінісі емес. Мысалы, тұ р - тү бір десек, сен тұ р - бү йрық райдың 2-жағ ы (жекеше, анайы тү рі), ол тұ р - 3-жақ та жіктеліп қ олданылғ ан, бұ лардың мағ ыналары қ андай ә р тү рлі болса, формалары да сондай ә р тү рлі, тү бірден басқ асы - ә р грамматикалық категорияның нө лдік формалары.

(Оразов М. Қ азақ тіліндегі қ алып етістіктері. Алматы, 1980. 176 б.)

Қ алып етістіктері. Тілімізде адамзаттың амал-ә рекеті, табиғ и кү й жағ дайлары тұ р, жатыр, жү р, тұ р етістіктері арқ ылы беріледі. Олар тіл ғ ылымында қ алып етістіктері деп аталатыны белгілі. Осы тө рт етістіктің формаларындағ ы, функцияларындағ ы, семантикалық рең ктеріндегі нә зік айырмашылық тарды, бә ріне ортақ бірың ғ ай ерекшеліктерді қ азақ тіл білімінде Қ.Жұ банов, А.Байтұ рсынов, Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ы.Маманов, А.Ысқ ақ ов, С.Исаев, М.Оразов, Т.Қ ордабаев, Н.Оралбаева, З.Оспанова т.б. белгілі ғ алымдар ө з ең бектерінде кө рсетіп, айтып кеткен. Сондық тан біз қ арастырып отырғ ан тақ ырып бұ рын соң ды айтылмай, зерттелмей келген тың мә селе емес, оның негізгі белгілері, ерекшеліктері анық талғ ан. Біздің мақ сатымыз қ алып етістіктері Ы.Маманов зерттеулерінде қ ай тұ рғ ыдан қ арастырылды, осы тақ ырыпты сө з игі ә сері қ андай болды, бү гінгі таң да оның маң ыздылығ ы неде деген сұ раулардың басын ашу болып отыр.

Алғ ашқ ылардың бірі болып бұ л тө рт етістіктің ө зіндік ерекшелігін танығ ан ғ алым – профессор Қ.Жұ банов қ алып етістіктерінің ә рқ айсысының беретін лексикалық, семантикалық мағ ыналарына қ арай оларды дә л осы шақ тың тө рт тү ріне бө ліп қ арастырады. Ғ алым сыпат категориясына нақ ты тоқ талмағ анмен, істің жү ру процесін білдірудегі осы тө рт етістіктің кө мекшілік қ ызметін аң ғ ара білген деп есептейміз [11, 352 б.].

А.Байтұ рсынов қ алып етістіктерін кө мекші етістіктер қ атарында қ арап, оның болымды тү рінің жіктелуі басқ а етістіктерден ө згеше екендігін, яғ ни жіктік жалғ ауы оларғ а тікелей жалғ анатынын, ал болымсыз формада келдгенде қ алып етістіктері басқ а етістіктер сияқ ты жіктелетінін, яғ ни тікелей жіктелмейтінін байқ ағ ан [12, 244-245 б.].

Н.Т.Сауранбаев «Қ азақ тіліндегі кө семшелердің семантикасы мен функциясы» ең бегінде (1942) кү рделі етістіктердің жасалуына тоқ талады. Толымды, толымсыз кө мекші етістіктерді нақ ты атамағ анмен, жатыр, отыр етістіктерінің кө семше формалы негізгі етістікке тіркесіп, кө мекшілік қ ызмет атқ аратынына бірнеше мысалдар келтірген.

С.Аманжолов негізінен шақ тық мағ ына осы тө рт етістіктің ө з ішінде, бү тін тұ лғ асында болатындығ ын айтса (1994), аталғ ан тө рт етістіктің грамматикалық мағ ыналарын орыс тілімен салыстыра зерттеген ғ алымдарымыздың бірі Ш.Х.Сарыбаев олардың есімдерше жіктелуін, шақ қ а, жақ қ а қ атысын т.б. алғ аш танып, дұ рыс нұ сқ ау берген (1939). М.Оразовтың «Қ азіргі қ азақ тіліндегі қ алып етістіктері» (1980) атты монографиясында аталғ ан етістіктердің морфологиялық қ ұ рылымында туғ ан тұ л, алық, мағ ыналық ө згерістергі жә не ә бден орнық қ ан формаларына тарихи, ғ ылыми тұ рғ ыдан талдаулар жасалады. А.Ысқ ақ ов пікірлерін сараласақ (1991), басқ а авторлар пікірінен онша алшақ еместігін байқ аймыз. Ғ алым қ алып етістіктерінің негізгі мағ ыналары мен қ ызметтерін атқ арумен бірге, амал-ә рекеттің даму кезең ін (фазасын), ө ту сипатын білдіруге дә некер болса, екінші жағ ынан, етістіктің нағ ыз осы шақ категориясын қ ұ рауғ а негіз болады дейді. Бірақ ғ алымның ө зіндік кө зқ арасы да жоқ емес. Оғ ан сыпат категориясының синтетикалық тү рін атауғ а болады. Сондай-ақ ғ алымның сыпат категориясын ү шке бө ліп (қ имылдың басталуы, жү ріп жатуы, аяқ талуы), олардың формаларын кө рсетуі ғ ылым ү шін жаң алық деп білеміз.

(ШӘ РІПЖАНОВА Ғ АЛИЯ Ғ АБДОЛЛАҚ ЫЗЫ)

(Қ азақ тілі морфологиясы жө ніндегі ілімдердің қ алыптасуы мен дамуы,

Ы.Е.Маманов ең бектері негізінде)

№54 - Сө з таптарының заттануы

Сө здер қ олданыста, сө йлемде бір-бірімен тү рлі қ атынасқ а тү седі, сондай қ атынаста сө з таптарының бір-бірімен алмасу, бір-біріне ауысу процесі де болып тұ рады. «Сан есім мен сын есім қ олданыста заттанып (субстантивтеніп) қ олданыла алатын сө з таптары. Субстантивтену - контекске байланысты қ ұ былыс, ол зат есімге кө шу емес. Міне, бұ л сө з таптарының зат есім сө здер екенін білдірмейді» -дейді ғ алым Н.Оралбай. Сын есімнің кө птеліп, септеліп, тә уелденіп келіп, зат есімге ауысып, заттанып қ олданылуы субстантивтену процесі деп аталады. Сын есім мен зат есім тек лексика-семантикалық жағ ынан ғ ана емес, қ олданылу ерекшелігі қ абілеттілігі жағ ынан да ажыратылады. Кейде заттың сындық, сапалық т.б белгісін білдіретін сын есімдер ә деттегі қ олданылу қ алпынан ауытқ ып, заттың атауы ретінде де жұ мсала береді Ондай жағ дайда зат есім тү сіріліп айтылып, сын есім сол тү сірілген з.е қ ызметін атқ арып, заттық мағ ынады қ олданылады. Демек, субстантивтенген сө здердің мағ ыналары кең и тү седі, ә рі ө зінің негізгі қ ызметін атқ арып, ә рі жаң а заттық мағ ына ү стеледі. Мысалы: Жақ сыдан шарапат, жаманнан кесапат. Бұ л мысалдардағ ы заттанғ ан сын есімдердің қ асына анық талушы сө здердіқ ойғ ан жағ дайда, қ айтадан сындық сипатқ а ие болып, анық тауыштық қ ызмет атқ ара алады. Алайда сын есімдердің заттану процесі біркелкі емес, кейбір сын есімдер біржола заттанып кетеді. Олар: жас, бала, ауру, жү деу, бай, кедей т.б.Бұ лар заттық мағ ынада қ олданылғ анымен қ оса сапалық мағ ынада да кездеседі. Мысалы: Кө п ішінен салпы ерін бала жігіт шық ты.

Жоғ арыда аталғ ан сын есімдердің ә рі заттық, ә рі сындық мағ ына білдіруінің негізгі себебі о бастағ ы зат есімнің атрибутивті қ олданылумен байланысты. Мұ ндай қ олданыс тілде анық тауыш деп аталатын синтаксистік қ ызметтегі сө йлем мү шесін қ алыптастырғ ан, ал бұ л син-к қ атынастың тұ рақ тануы тілдің морфологиялық қ ұ рылымында сын есімнің дербес грамматикалық топ ретінде қ алыптасуына негіз қ алады.

Сын есімнің заттануын Н.Оралбай екіге бө леді: контекстік заттану жә не лексикалық заттану. Контекстік з. Деп белгілі контексте ғ ана заттық мағ ынағ а ие болатын сын есімдер аталады. Мыс: Білімдіден ү йрен, жақ ының ды сыйла.

Сын есімдердің кейбір тү рлері бара бара заттық лексикалық мағ ынағ а кө шкен. Мысалы: байдың малы, жастың ісі

№55???

№56