Дәріс сабағының кешені 4 страница

Ә лемнің сыр – сипатын, дү ниенің тү п мағ ынасын, ішкі мә нін, айнала қ оршағ ан ортадағ ы заттардың, қ ұ былыстар мен процестердің ө зара байланысын, олардың дамуы мен ө згеруін, адамзат қ оғ амының сан тү рлі қ ұ пияларын танып білу қ ажеттігін - “болмыс” деп аталатын кең мағ ыналы, терең ауқ ымды философиялық ұ ғ ымның тарихи тұ рғ ыдан қ алыптасуының басты себебі ә рі алғ ышарты болып табылады. Тарихи дамудың ә р дә уірінде ө мір сү рген ғ ұ ламалар мен ойшылдарды бұ л ұ ғ ымды философиялық ой – толғ аныстардың тү п қ ызығ ы, бастапқ ы негізі деп қ арағ ан.

Болмыс философиядағ ы негізгі тү сінік болмыс туралы ілім, антология философия кү ні бү гінге дейін ә ртү рлі кө з қ арастар дискуциялар болып тү рады себебі болмыс проблемасы кү нделікті уақ ытта адам адамзатқ а кү рделі сұ рақ тар қ ояды.

Адамдар белгілі бір табиғ и жә не ә леуметтік ортада ө мірге келеді, тіршілік - ә рекетке араласады. Олар қ оршағ ан ортаның, тұ тас дү ниенің бар екендігіне еш шү бә келтірмейді, бір қ арағ ануа бұ л ө зінен - ө зі тү сінікті сияқ ты кө рінеді. Сонымен бірге адамдар табиғ ат пен қ оғ амда ү немі ө згерістер болып, оның толысып жататына қ арамастан, дү ние біршама тұ рақ ты нә рсе ретінде сақ талатынын да анық аң ғ арады.

Болмыс ұ ғ ымы – философияның ең ежелгі ә рі маң ызды категорияларының бірі. Ол жалпылай алғ анда “бар болу”‚ “ө мір сү ру”проблемасын қ амтиды. “Болмыс тү сінігінің арғ ы тү бінде “болу”, “бар болу” деген мағ ынаның қ аның аң ғ ару қ иын емес. Бү л тү сінік адамның айнала қ оршағ ан ортаны біртұ тас ә лем есебінде танып білуге ұ мтылуынан туындағ ан.

Осы заманғ ы философиялық ә дебиеттен болмыс сө зінің екі тү рлі мағ ынасын аң ғ аруғ а болады. Тар мағ ынада болмыс – адамның санасынан тә уелсіз, тысқ ары ө мір сұ ретін объективті, материалдық дү ниені білдіреді.Философия тарихинда болмыс ұ ғ ымын тұ ң ғ ыш пайдаланып, оны мә селе ретінде қ арастырғ ан кө не грек ойшылы Парменид (б.э. дейінгі V – VII ғ.ғ.) еді. Оның пікірі бойынша, болмыс дегеніміз – бар болу, ө мір сү ру, одан басқ а ештең е жоқ, ал жоқ болу – болмыссыздық. Парменид ә лемнің болмыс есебінде тұ тастығ ына, тұ рақ тылығ ына, мә ң гілігіне, ең бастысы бар болуына, ө мір сү ретіндігіне кө ң іл бө леді.

Тұ тас дү ние ө зіндік ерекшеліктерімен дараланатын, бірақ ө зара байланысты болатын сансыз кө п тү рлі заттардың, қ ұ былыстар мен процестердің, қ ұ рылымдар мен жү йелердің, тіршілік иелерінің,

адамдардың жалпы бірлігін, ө мір сү руін қ амтиды.

Болмыстың тү рлері туралы проблема философия ү шін де ө те маң ызды. Себебі философияның негізгі мә селесін – тү бегейлі шешу ү шін болмыстың негізгі тү рлерін саралап білу керек.

Осы тұ рғ ыдан алғ анда болмыстың бір – бірінен айырма тұ рғ ан мынадай негізгі тү рлерін ажыратуғ а болоды:

Табиғ ат болмысы немесе заттар (денелер) жә не процестер болмысы, ол ө з кезегінде табиғ ат заттары мен процестері жә не адамдар жасағ ан заттар, процестер болмысына бө лінеді;

Адам болмысы, ол заттар дү ниесіндегі адам болмысына жә не адамның ө зіндік болмысына жіктеледі;

Рухани (идеалық) болмыс;

ә леуметтік болмыс, бұ л да ө з алдына қ оғ амдағ ы жә не тарихи процестегі жекленген адам болмысына жә не қ оғ ам болмысына бө лінеді.

Ә леуеттік ө мірге қ атысты болмыс тү рі кейінгі арнаулы тарауларда терең ірек қ араастырыланындық тан, біз болмыстын алғ ашқ ы ү ш тү ріне тоқ талайық.

Болмыстың жоғ арыда қ арастырылғ ан негізгі ө мір сү ру, кө рініс табу тү рлерінің ә рқ айсысының ө зіне тә н заң дылық тары бар – олар физика, биология, антропология, социология, т.б. сияқ ты сан алуан ғ ылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Сондай – ақ, олар белсенді тү рде ө зара қ арым – қ атынасқ а тү сіп, тұ тас байланыс қ ұ райды, бір – біріне ө тіп отырады. Ең бастысы, дү ние болмысы тұ тас, тұ рақ ты, ү йлесімді, сө йте тү ра, ү немі қ озғ алыста, ө згермелі, қ ұ былмалы. Оның ашылмағ ан қ ұ пиясы, атқ арылмағ ан сыры ә лі де кө п. Адам оны игеру жолында, игілікке пайдалану ниетінде іздене бермек.

Материя ұ ғ ымы – дү ниені адамның санасынан тыс, ә рі тә уелсіз объективті шындық деп қ арайтын материалистік дү ниетанымның тү п қ азығ ы, мә н – мағ ынасы болып табылатын негізгі ұ ғ ым. Бұ л ұ ғ ым материалистік ағ ыммен бірге пайда болып, бірге жасасып, тарихи тү рде қ алыптасқ ан.

Дү ниенің бірлігін, оның негізінде бір ғ ана субстанция бар деп ү ғ ындыратын ілім монизм философиясына жатады. Субстанция туралы, дү ниенің мә ні жө нінде материалистік жә не діни – идеалистік кө зқ арастар тарихи тұ рғ ыдан алғ анда бір мезгілде дерлік пайда болғ ан.

Ежелгі материалистік ілімдерде дү ние, бү кіл ә лем ү немі қ озғ алыста тұ рғ ан материя, онда материядан басқ а еш нә рсе жоқ, сондық тан барлық қ ұ былыстардың жалпығ а ортақ субстанциясы материя деп есептеледі.

Бірақ бұ л ілімдер материяны оның тұ рақ ты тү рлерімен, яғ ни затпен.

пара – пар деп санады.

Қ ысқ асы, материя туралы қ алыптасқ ан мұ ндай біржақ ты, шектеулі кө зқ арас ғ ылымның танымның, қ оғ амдық практиканың, жалпы мә дениеттің, сондай – ақ, философиялық ой – жү йенің даму дең геймен байланысты еді.

Бұ л анық тамада материяның негізгі екі белгісі айқ ын кө рсетілді, біріншіден, материя адамның санасынан тыстә уелсіз ө мір сү реді, екіншіден, ол адамның санасында бейнеленеді. Бірінші белгі материяның санағ а қ арағ анда бірінші, бастапқ ы екендігін білдірсе, екінші – материалдық дү ниені танып – білуге болатындығ ын кө рсетеді. Сө йтіп, материаның бұ л анық тамасы философияның негізгі мә селесін тұ тасымен материалистік ағ ымның нақ ты пайдасына шешеді. Сонымен бірге бұ л анық тамада материаның нақ ты тү рлері мен қ алыптары, белгілі бір қ асиеттері кө рсетілмейді. Мұ ның ө зі диалектикалық ойлау ә дісінің метафизикадан айырмашылығ ын кө рсетеді. Материаның басты қ асиеті – санадан тыс объективті нақ тылық ретінде ө мір сү руі.

Сө йтіп, материя, біріншіден, санағ а дейін ө мір сү реді; екіншіден, тысқ ары ө мір сү реді; ү шіншінден, бейнесі жасалатын қ ұ былыс есебінде санадан тә уелсіз ө мір сү реді; тө ртіншіден, қ ұ ралы есебінде санадан тыс ө мір сү реді.

Объективтік дү ниеде ү немі қ озғ алыста болатын материядан басқ а ештең е де жоқ. Қ озғ алыс – материяның ажырамас, мә нді қ асиеті, атрибуты, ө мір сү ру тә сілі. Ол да материя сияқ ты жоқ тан бар болмайды, жоғ алып кетпейді.

Материаның ө мір сү руінің кө птеген қ алыптары мен тү рлері, оның жү йе есебінде ұ йымдасуының ә р тү рлі материлдық дең гейлеріне сә йкес қ озғ алыстың да сапалық кө п тү рі болады. Бұ л мә селені терең ірек зерттеп, бір арнағ а тү сірген Ф. Энгельс болатын.

Кез келген материалдық обектінің ө мір сұ руі оны қ ұ райтын элементтердің қ арым – қ атынасына байланысты. Философияда ө згерісті қ озғ алыс деген тү сінікпен байланыстырамыз материя қ озғ алыс дегенді бұ л тек механикалық деп тү сінбеу керек бұ л кез келген объектінің кең істіктегі ө згеуі қ арым қ атынасына байланысты. Материя қ озғ алыссыз ө мір сұ ре алмайды қ озғ алыз материяның басты атрибуты. Қ озғ алыстың негізгі 2 тү рін ажыратамыз 1 заттың сапасын сақ тау. 2 бір сападан келесі бір сапалық ө згеріске ауысу.

Материя қ озғ алысының 5 формасын ажырытамыз.

Механикалық.

Физикалық.

2 Химиялық.

Биологиялық.

Осы қ озғ алыс формаларын 3 блокқ а біріктіреміз. 1 Физикалық, химиялық қ озғ алыс формаларын бұ л ө лі табиғ атпен байланыста. 2 Биологиялық қ озғ алысы тірі табиғ атпен байланысты. 3 Қ озғ алыстың ә леуметтік формасы бұ л қ оғ аммен байланысты.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Материя туралы тү сінік.

Материяның негізгі формалары.

Болмыс жә не оның негізгі тү рлері.

/1/ 113-122 бет /2/ 116-125 бет./5/ 109-118 бет.

18-19 шы дә ріс.

Тақ ырып. Диалектика жә не оның алтернативасы.

Негізгі мақ саты: Диалектика мен диалектикалық категориялардың философиялық мазмұ нын айқ ындау.

Негізгі тү сініктер: гипотеза, қ озғ алыс, диалектика, категориялар, ақ иқ ат.

Диалектиканың қ айнар кө зі, сипаты тенденциялары.

Диалектиканың заң дары мен категориялары туралы тү сініктің қ алыптасуы.

Қ арама – қ арсы бірлігі мен кү рес заң ы.

Мө лшерлік жә не сапалық ө згерістердің ө зара ауысу заң ы

Терістеуді – терә стеу заң ы.

Диалектиканың тү сінігі грек тілінен аударғ анда ойлау ә ң гіме жұ ргізу ө нері. Философияда ә ртү рлі тү сініктерде қ олданып отыр. Диалектиканың қ ағ ыдасы ә р тақ ырыпты дамыту пікірталас ө нері. Диалектика болмысты, бү кіл ә лемдік қ ұ былыстарды табиғ атты, қ оғ амды жә не адамның ой – санасын ө згерісте, қ озғ алыста, дамуда жә не ө зара байланысты қ арастыратын философиялық ілім. Ол бү кіл дү ниеге тә н байланыстар мен дамудың жалпылама, ә мбебеп заң дылық тарын зерттейді. Сонымен бірге диалектика адамды жә не оны қ оршағ ан ортаның біртұ тастығ ын ә рі ө згермелілігін басшылық қ а алатын ойлау тә сілі де болып табылады. Кө не

грек философиясында диалектиканың алғ ашқ ы стихиялық формасы дү ниегекеліп, қ алыптасты. Қ озғ алыстының тү п табиғ атын аң ғ аруғ а ұ мтылу Элат мектебінің ө кілдерінен – ақ байқ алғ ан болатын. Сократ қ арама – қ арсы пікірлерді қ арастыра отырып ақ иқ атқ а жетуді, яғ ни айтыса білуді, дә лелді, дә йекті сө з жү есімен қ арсыласты жең уді диалектика деп ұ ғ ынды.

Қ айта ө рлеу жә не Жаң а заман дә уірлерінде философия мен жаратылыстану ғ ылымдарында диалектиканың дамуына Д. Бруно, Н. Коперник, Н. Кузанский, Р. Декарт, Б. Спиноза сияқ ты ойшылдар ү лес қ осты.

Диалектиканың екінші тарихи формасы неміс класикалық философиясында идеалистік негізде қ алыптасты. Бұ л ағ ымның аса кө рнекті ө кілдері Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель дү ниеге деген метафизикалық кө зқ арасқ а жалпы даму идеясын қ арама – қ арсы қ ойды. Диалектиканы дамытуғ а, ә сіресе, Г. Гегельдің қ осқ ан ү лесі мол болды. Ол бү кіл дү ниеде бардың дамуының қ айнар кө зі абсолюттік идея деп білді. Абсолюттік идея ү немі ө зіндік қ озғ алыста болады, ол дамуының ә р кезінде табиғ ат, адам болмысы тү рінде нақ ты кө рініс табады.

Маркс пен Энгельс Гегельдік диалектиканың “мә нді дә нін”, - даму идеясын ғ ана сақ тап қ ала отырып, нақ ты, шынайы материалдық жә не рухани дү ниенің біртұ тас даму диалектикасын қ алыптастырды. Диалектиканың ең жалпы заң дары объективті дү ниеге де, рухани салағ а, адам ақ ыл – ойы мен санасына да ортақ, тұ рақ ты ә рі мә нді байланыстарды қ амтиды.

Сонымен диалектика дү ниені ү немі ө згерісте, қ озғ алыста, дамуда қ арастырады дедік. Шынында да, қ оршағ ан ортада қ озғ алыстан тысқ ары тұ рғ ан, байланыстан шет қ алғ ан ештең е жоқ екеніне алдың ғ ы тарауларда кө з жеткізген болатынбыз. Диалектикағ а қ арама – қ арсы қ алыптасқ ан даму концепциясы, танымдық жә не ойлау тә сілі ретінде метафизикағ а кө не Грецияда Элаттардың мектебінде пайда болды.

Диалектикағ а қ арама – қ арсы даму концепциясы жә не ойлау тә сілі есебінде метафизиканың негізгі белгілері мыналар: біріншіден, метафизика тұ рғ ысынан алғ анда объект бө лшектердің механикалық жай қ осындысы ретінде қ аралады.

XX ғ асырдың басында орыс философы В. И. Ленин “Философиялық дә птерлер” деген конспектілерінде диалектика мен метафизиканы дамудың екі тү рлі концепциясы ә рі философиялық ойлау жү йесінің екі тү рлі концепциясы ә рі философиялық ойлау жү есінің екі тү рлі тә сілі ретінде салыстырмалы тү рде қ арастыра отырып, мынандай тұ жырымғ а келген болатын. Диалектика “ө міршең ”‚ себебі, ол қ озғ алыстың, дамудың ө здігінен іске асуын тү сіндіре біледі.

Диалектиканың негізгі емес деп аталатын заң дары дамудың жә не ө зіндік дамудың жеке жақ тарын ашып кө рсетеді. Оларғ а мә н мен қ ұ былыс, жеке мен жалпы, мазмұ н мен тү р, себеп пен салдар, мү мкіндік пен шындық, қ ажеттілік пен кездейсоқ тық арасындағ ы диалектикалық ө зара байланыстар жатады.

Жаң а дә уірдегі категориялар туралы диалектикалық тү сінікті идеалистік негізде ұ сынғ ан Гегель болды. Оның пікірінше, болмыс пен ойлау тепе – тең жә не осы тепе тең діктегі негізгі қ орғ аушы кү ш – ойлау.

Маркс пен Энгельс ө здеріне дейінгі философия тарихындағ ы категориялар туралы ілімдерді сын кө зімен тұ жырымдай отырып, олар жайында дә йекті диалектикалық – материалистік ілім жасады. Олар адам ойлауының сезімдік – практикалық тегін ашты.

Сө йтіп диалектика – сыртқ ы дү ние мен рухани жан дү ниенің байланыстары мен даму заң дылық тары туралы теориялық білімдер жү йесі, дү ниеге шынайы, нақ ты кө зқ арастың тү п негізі, ой - ө ріс ә дісі.

Диалектиканың заң дары мен категориялары ү немі ө зара тығ ыз байланыста болады. Олар басқ а ғ ылымдардың ұ ғ ымдарымен салыстырғ анда анағ ұ рлым нақ тылық жайлы ұ ғ ымдар. Мысалы, сан категориясы математикадағ ы сан, шама, жиын, қ ұ рылым, т.б. ұ ғ ымдарына қ арағ анда нақ тылы жалпы ұ ғ ым. А. Эйнштейн ашқ ан салыстырмалық теориясында материя, қ озғ алыс, кең істік жә не уақ ыт оның категориялық қ ұ рылымын анық тайды. Ендеше, категориялар ғ ылыми теорияны қ ұ ру мен дамытуда, жаң а нә тижелерді іздеуде ү лкен методикалық рө л атқ арады, демек, теория жасаудың диалектикалық – логикалық принциптері болып табылады.

Логикалық категориялар нақ тылы жалпы сипаттама, бірі екіншісіне диалектикалық тұ рғ ыда ө тіп, жылжымалы, қ озғ алмалы қ айшылық та болып тұ рады. Олар – дам процесінің жеке жақ тарын бейнелейтін, негізгі емес заң дар. Диалектиканың негізгі жә не негізгі емес заң дары тығ ыз байланысты.

Диалектиканың заң дары жә не категориялар жү йесі қ оғ амдық практиканың, мә дениеттің, ғ ылымның жә не техниканың ө скелең талабына сә йкес ү немі жетілдіріліп, дамытылып, байтылып отырады. Қ азіргі ғ ылыми – техникалық революция жетістіктеріне жә не тарихтың қ азіргі кезең інің бетбұ рыстық сипатына байланысты диалектиканың теориясын жасау мен негіздеу, оның заң дары мен категориялары жү йесін одан ә рі жетілдіру – кү н тә ртібіндегі мә селе.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Диалектика элементтері жө нінде.

Диалектика заң дары мен категориялары.

1/ 123-132 бет /2/ 135-145 бет./5/ 119-128 бет.

20-21 ші дә ріс.

Тақ ырып. Сана проблемасының философияда қ ойылуы.

Негізгі мақ саты: Тек ғ ан адамзатқ а тә н сана мә селесінің адам ү шін маң ызы жә не оның ерекшелігін таразылау.

Негізгі тү сініктер: сана генезисі, ө зіндік сана, тіл, ойлау, архетип, бейсана, кө пшілік сана.

Сана адам миының қ ызметі

Сана проблемасы туралы тұ жырымдар.

Сана объективті дү ниені бейнесі

Бейнелеу формаларының эволюциясы

Ө зіндік сана

Сана жә не тіл, қ оғ амдық сана жә не оның формаларыны.

Дін, Ө нер, Философия

Дү ниеде ең ғ ажап, керемет қ ұ былыс – адамның рухани дү ниесі, сана, ақ ыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық жә не рухани жетістіктер зә улім қ ұ рылыстар, тү рлі техникалық табыстар, ө нер, дін, ә дебиет, философия, ғ ылым – осылардың бә рі сол сананың қ ұ діреті. Объективтік дү ниеде сананың балмасы жоқ. Ол тек адамғ а ғ ана тә н. Сондық тан қ ашан да сананы болмыстан жоғ ары қ оятын ұ ғ ым туып, оны бастапқ ы деп санағ ан. Енді біреулер бұ л пікірді мойындамағ ан.

Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес жә не мә ң гі ө мір сү ретін, ешө ашан ө лмейтін қ ұ былыс деп қ арастырады. Ертеде сананы жанғ а, ал жаң ды ұ шып жү ретін шыбынғ а балағ ан. Халқ ымыздың “шыбын – жан” деген сө зі осындай ұ ғ ымнан туындағ ан.

Идеалистік философияның қ айсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс, дербес ө мір сү ріп қ ана қ оймайтынын, қ айта сол материяны билейтін, оның қ озғ алысын, дамуын қ арастыратын кү ш деп тү сінеді. Бірақ сананың пайда болуын материалистік тұ рғ ыдан тү сіну де оң айғ а тү скен жоқ. Кейбір

материалистер сана барлық материяда бар деп тү сінген. Мә селен, орта ғ асырда ө мір сү рген. Д.Скоттың тү сінігінше, тіпті тас та ойлай аладымыс.

Мұ ндай бү кіл табиғ атты жанды деп қ арағ ан ұ ғ ымды философияда гилозоизм деп атайды.

Сол органикалық жә не органикалық емес дү ние арасындағ ы дә некер – нуклеин қ ышқ ылдары бір жағ ынан органикалық емес, екінші жағ ынан органикалық дү ниеге жатады. Олай болса, тіршілік қ айдан пайда болды деген сұ рзу ө зінен-ө зі шешіледі.

Енді сол клетканың пайда болуымен жоғ ары дамығ ан организм – адам, оның санасы аралығ ында табиғ атта жү з миллиондағ ан, бә лкім миллиардтағ ан жылдар жатқ ан болар. Ендігі мә селе – сана деген не, ол қ алай пайда болды, мә ні неде деген сияқ ты сұ раулар.

Ғ ылыми мә ліметтерге сү йене отырып, ғ алымдар сана барлық материяның жемісі емес, тек ерекше ұ йымдасқ ан материя – адам миының функциясы екенін дә лелдеді. Адам миы – аса кү рделі ә рі ө те нә зік миллиардтағ ан жү йке клеткалардан (нейрондардан) тұ ратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың) жалпы саны 14 – 15 миллиардтай.

Адамның миының қ ұ рылымы да аса кү рделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-ақ, сыртқ ы тіршіліктердің ә серлеріне байланысты тү рлі іс-қ имылдар жұ лын, сопақ ша, орта жә не аралық ми арқ ылы жасалады. Ал кү рделі ойлау тә сілдері бас миының ү лкен жарты шары арқ ылы іске асады. Мидың қ абыршағ ы астындағ ы аппарат шартсыз (инстинкті) қ имылдарды басқ арады. Жануарларда инстинкті қ имылдар ә рдайым ешбір шартты байланыссыз, бағ ынышсыз, емін-еркін сияқ ты кө рінетін болса, адамдарда ол ә рекеттер қ ашанда санағ а тікелей бағ ынышты, оны сана билейді.

Адам миы тү рлі тү йсіктер арқ ылы келетін мә ліметтерді орталық жү йке жү йесі арқ ылы қ абылдап, оны қ орытады, белгілі ой тұ жырымдарын жасайды. Сана қ алай пайда болды деген сұ рақ қ а жауап беру: ол тү йсік мү шелері арқ ылы объективті ақ иқ атты бейнелендіріп, оларды қ орыту арқ ылы пайда болады, ал бұ л ү шін кө п нә рседен хабардар болу қ ажет дейміз. Халық та: “Кө п жасағ аннан сұ рама, кө пті кө ргеннен сұ ра” деген нақ ыл сө з, шамасы, осы жағ дайды аң ғ аратын болса керек.

Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін мойындағ ысы келмейді. Оны неге сү йіп айтады? Олардың ойынша, адам санасында объективті дү ниеде кездеспейтін, қ ате, жалғ ан ойлар, мә селен, тү рлі жын-сайтан, диюу, су перісі, т.с.с. ұ ғ ымдар болады. Сонда объективті дү ниеде кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қ айдан пайда болады, ол ненің бейнесі деп кү дік айтады.

Сонымен қ атар сана мисыз ө мір сү ре алмайды, ал біздің тү йсіктерімізгеә сер ететін – сыртқ ы дү ние. Сол ә серлер орталық жү йке жү йелері арқ ылы адам миына жетеді. Ми оларды қ орытады, шешім

жасайды. Ә рейне адам ми арқ ылы ойлайды, бірақ оның мә ні сыртқ ы дү ниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен объективті ақ иқ атты дә л, былайша айтқ анда, сыртқ ы дү ниені дұ рыс бейнелейтін орган. Бірақ сана мен объективті ақ иқ ат ешқ ашан да мейлінше дә лме-дә л болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұ ны Гегель де мойындағ ан. Бұ л – дә лдік пен айырмашылық диалектикасы. Сананың мә нінде білім жатыр. Ал оны туғ ызатын танымдық ізденіс. Ә р нірсені білуге, ұ ғ ынуғ а талпыныс, ізденіс сайып келгенде сананы қ ұ растырады. Сана – материядан мү лде ө згеше.

Бейнелеу – жалпы материяның қ асиеті. Бейнелеудің негізінде бір қ ұ былыстын екінші қ ұ былысқ а, бір дененің екінші бір денеге жасайтын ық палы жатыр. Мә селен, жү ріп бара жатқ ан адамнан із қ алады, із бейнелеуге жатады. Кү ннен, желден, ыстық пен суық тан, жаң быр мен қ ардан жартас бұ зылып, ү гетіліп қ иыршық қ ұ мғ а айналады. Тең із жағ асындығ ы тастар қ ашанда жылтыр, теп-тегіс болып келеді. Оны ысып, жылтырататын су толқ ыны. Сана да – дә л осындай ә сердің нә тижесі. Дү ние танымда адамдардың іздерісмү мкіндіктерінорасан зор дамытқ анғ ылымкиберннетика. Ол кү рделі информацияны қ абылдап, оны сұ рыптап, талдап белгілі жү йеге тү сірпі, нақ тылы шешімге келтіретін жә не ол процестерді бақ қ аратын ғ ылым.

Сана белгілі бір дә режеге – сана – сезімге айналады. Сана – сезім ө зін - ө зі сезініп, ұ ғ ыну арқ ылы жететін сананың еі жоғ арғ ы сатысы.

Сана – сезім дегеніміз – адамның ө зін - ө зі ойлай алатын, сезе білетін, ә рекентенетін субъект ретінде тұ сіне бастауы. Адамның сана сезімі қ анша таптық, топтық, қ оғ амдық сана – сезімдерге тығ ыз байланысты.

Тағ ы адам ө зін табиғ аттан бө ліп қ арай алмайды. Саналы адам бө лініп алады. Сана ө зінің шығ у жағ ынан екігші. Бірақ сана енжар емес, белсенді перменді рө лі бар қ ұ былыс. Оның белсенбілігі – бейнелеуді таң дай алады, келешекті болжай біледі. Сана дұ ниені бейнелеп қ ана қ оймайды, сонымен қ атар оны ө згертеді, қ олдан жасайды. Қ ұ рылыстар мен машиналарды табиғ ат дайын кү інде бізге сыйламайды, адам жасайды. Сол арқ ылы сана затқ а айналады, заттандырылыды.

Дін обективті ақ иқ атты адам ойында тү бегейлі ө згертіп, қ иалишылдық тү рде бейнелейді. Діни қ ағ идаларғ а қ арағ анда, дү ниеге кез келген қ ұ былыстың тікелей тірегі, қ озғ аушысы – ол ө мірден тыс тұ рғ ан жә не оны жаратушы кү ш (қ ұ дірет).

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Сана проблемасы.

Бейнелеу формаларының эволюциясы.

Қ оғ амдық сана жә не оның формалары

22-ші дә ріс.

Тақ ырып. Таным. Ғ ылыми таным.

Негізгі мақ саты: Ғ ылыми танымның мә ні мен қ ұ рылымын, теориялық сипатын тү сіндіру, практиканың маң ыздылығ ын дә лелдеу.

Негізгі тү сініктер: метод, методология, эмперика, эксперимент, фальсификация, синтез, анализ, индукция, дедукция, идеализация.

Таным, қ оғ амдық процесс.

Таным процесінің негізі.

Сезімдік жә не логикалық таным

Ақ иқ ат теориясы.

Ғ ылыми таным логикасы мен методологиясы.

Ғ ылым этикасы.

Ақ ыл парасат, сана – сезім иесі ретінде адамның ең басты қ асиеттерінің бірі - ө зін қ оршағ ан ортаны танып – білуге деген ерекше ұ мтылыс. Адам айналасындағ ы ә леуметтік дү ниені, табиғ и ә лемді танып білу барысында олардың ішкі қ ұ пиясына ү нілнді, қ асиеттерін анық тайды, даму заң дылық тарын біледі, ө зінің орнын, басқ а адамдармен қ арым – қ атынасын белгілейді.