Жарма зауыттарындағы дайын өнімдердің шығымын есептеу.

Жұ мыстың мақ саты: жарма зауыттарындағ ы дайын ө німдердің шығ ымын есептеу, принцип ережелерін талдау жә не нақ ты мысалдар арқ ылы ә дістемесін игеру.

Жалпы жағ дайы. Дә ннің сапасы жарманың жалпы шығ ынына ә сер етеді.

Сондық тан ө ң делген дә ннің сапа кө рсеткіштері бойынша қ ажетті дайын ө німнің шығ ымын есептеуге болады. Есептік шығ ымды нақ ты шығ ынмен салыстыра отырып, кә сіпорындардың жұ мысын бағ алауғ а, дә ндерді ө ң деу арқ ылы жарманы алу технологиялық процессінің дұ рыс жү ргізілуін бағ алауғ а мү мкіндік береді.

Жармалық зауыттың жұ мыс тә ртібін бағ алау ү шін ө ндірістік корпусты айына бір реттен кем емес тазарту жұ мыстарын жү ргізіп отырады.

Қ орытындыларды 117 формағ а (ө ндірістік корпусты тазарту жә не ө ң деу қ орытындылары актісі) енгізеді. Ол ө з кезегінде одан алынғ ан дайын ө німнің жә не де ө ң делген дә ннің сапасы мен санын кө рсетеді.

Методикалық кө рсетулер. Бұ л лабораториялық жұ мысты ә рбір студент берілгендері бойынша орындайды. Жұ мыс ұ зақ тығ ы 2-3 сағ ат.

Есептеу жұ мыстарын жү ргізу ү шін дә ннің сапа кө рсеткіштерін қ олданады: қ ауыздың жә не таза ядроның мө лшерін, қ иын ажыратылатын араласпалар мө лшерін, бү лінген жә не қ ауыздалган дә ндердің мө лшерін, сонымен қ атар ылғ алдылығ ын, сонымен қ атар сұ лы, арпа, жү гері жә не бұ ршақ дә ндерінде майда дә ннің пайыздық мө лшерін есепке алады.

Дә н сапасының нақ ты кө рсеткіштерінен басқ а сапаның базистік кө рсеткіштерін білу қ ажет. Қ ауызды дақ ылдар (кү ріш, қ арақ ұ мық, сұ лы т.б.) ү шін базистік кө рсеткіштеріне қ ауыздың жә не таза ядроның мө лшерін кө рсету керек. Жоғ арыда айтылғ ан кө рсеткіштерден басқ а, дә ннің қ ызыл қ абық шасының мө лшерін білу керек, ал сұ лы ү шін майда дә н мө лшері.

Қ ауызды дақ ылдар ү шін базистік сапа кө рсеткіштері кестеде кө рсетілген.

38-кесте. Тары, қ арақ ұ мық, сұ лы жә не кү ріш ү шін сапа кө рсеткіштерінің базистік мә ні.

Арпа, бидай, жү гері жә не бұ ршақ ө ң деу кезінде базистік нормалары арамшө п дә ндерінің араласпасы мен дә ндер араласпасы, сондай-ақ майда дә ндер мө лшері бойынша анық талады (39-кесте).

39-кесте. Арпа, бидай, жү гері жә не бұ ршақ ү шін сапа кө рсеткіштерінің базистік нормалары.

Дә н сапасының базистік жә не нақ ты нормаларының кө рсеткіштерінен басқ а дайын ө німдердің шығ ымын есептеу ү шін оның базистік шығ ымын ұ йымдастыру жармалық ө неркә сіптерде нормаланғ ан ережелер мен технологиялық процестердің дұ рыс енгізілу жұ мыстарын білу ө те маң ызды.

«Дә нді ө ң дегенде жарманы алу ү шін жарманың шығ у нормалары жә не есептеу шығ ысының дұ рыс тә ртібі» бө лімінде ә рбір дайын ө нім ү шін (барлық сапа кө рсеткіштері бойынша) алгебриалдық суммасының есептелуі. Есептеу шығ ымын базистік қ осынды шығ ым қ осындысы арқ ылы абуғ а болады.

Тары, арпа жә не кү рішті ө ң деу барысында дайын ө німнің шығ ымын есептеуге алайық.

Дайын ө німнің шығ ымын есептеу ондағ ы таза ядроның жә не қ ауыздың мө лшерін табудан бастайды.

Тары, қ арақ ұ мық жә не кү ріш дә ндеріндегі таза ядро мө лшерін (Я, %) келесі формула арқ ылы есептейді.

Я=

Қ ауыздың мө лшерін кесесі формула бойынша табады:

Мұ ндағ ы А- дә ннің мө лшері [100-(С+Б)], %; С-арамшө п дә ндерінің араласпасы; Б- дә ндік араласпа; О- қ ауыздалғ ан дә н; П- қ абық шалығ ы, %.

Сұ лы дә ніндегі таза ядро жә не қ ауыздың мө лшерін басқ а фомула бойынша есептейді:

Мұ ндағ ы, С- арамшө п қ оспасы, %;

Б – бидай қ оспасы, %;

М – ұ сақ дә ндер, %;

К – негізгі дә нге жататын арпа, қ ара бидай жә не бидай дә нінің мө лшері, %;

О – 1, 8х20 мм ө лшемдегі сита қ алдығ ындағ ы бидай қ абық шасы, %;

П - қ абық шалығ ы, %.

Барлық жарма дақ ылдары ү шін дә нінің қ ұ рғ ап кету немесе ылғ алдануының нақ ты мә ні мынадай формуламен анық тайды:

Мұ ндағ ы, w₁- қ абылдау шанағ ындағ ы дә ннің орташа ылғ алдылығ ы, %;

w₂- ө ң делген ө німдердің орташа ылғ алдылығ ы, %.

117-формалы бланкты толтырады. Берілген жармалық эауытың дайын ө німінің базистік шығ ымын жазып алады. Дайын ө німнің шығ ымына ә сер ететін сапа кө рсеткіштерінің мә ндері жазылып алынады. Содан кейін дайын ө німнің нақ ты сапасына ә серін есептеуге кіріседі.

1 – мысал. Жармалық зауытында ө ң делген тарының партиясына арналғ ан дайын ө німнің бір ай ішіндегі шығ ымын есептеу. Тары дә нінің сапа кө рсеткіштері келесідей: ядроның мө лшері 77, 16 %; қ ауыздікі 16, 60; қ алдық тардағ ы дә н 2, 27; бү лінген дә ндер 28; қ абылдау бункерлеріндегі дә ннің орташа ылғ алдылығ ы 13, 63; ө ң делген тарының мө лшерінің ылғ алдылығ ы 13-18% кем емес; ө ң делген ө німнің орташа ылғ алдылығ ы 12, 53%.

Бұ л жармалық зауытың дайын ө німінің базистік шығ ымы: 1-ші сұ рыпты шикі сө к(пшено) 66, 5%; 2- ші сұ рыпты шикі сө к 4, 0; дә н тү йіршіктері 4, 2; жемдік дә н жармасы 2, 0; дә н жармасының қ алдық тары 6, 7; қ ауыз 16, 3; кеуіп кетуі 0, 5%.

Барлық берілгендерді 117-формағ а жазып, есептеуге кіріседі.

Бірінші кө рсеткіш – таза ядро мө лшері. Біздің мысалда ядроның мө лшері базистік мә нге қ арағ анда (77, 16-76)=1, 16 есеге кө бірек. Нә тижесінде жарманың шығ ымы 1, 16* 0, 85=0, 98% ө сті. 1 – сұ рыптың ү лесіне бұ л саннан

X₁=0, 98*66, 5/70, 5=+0, 94% шығ ады

Ал 2 – сұ рыптың ү лесіне

X2=0, 98*4, 0/70, 5=⁺_-0, 04%

Дә н жармасының жә не дә н тү йіршіктерінің 1, 16*0, 15=0, 18% жоғ арылады. Дә н жармасының базистік шығ ынғ а пропорционалды 0, 06%, ал дә н тү йіршіктер ү лесіне – 0, 12% пропорционалды келеді.

Екінші кө рсеткіш – қ ауыздың мө лшері. Берілген тары партиясындағ ы қ ауыз мө лшері базистік нормадан 1, 40%-ғ а кем.

Қ ауыз шығ ымы 1, 40*0, 8=1, 12 %-ғ а тө мендейді, дә н тү йіршіктері 1, 40*4, 2=0, 28% тө мендейді.

Дә н жармасының жә не дә н тү йіршіктерінің шығ ымы 0, 8 % ү лкейді базистік шығ ымғ а байланысты, ол дегеніміз

Дә н тү йіршіктері 0, 84*4, 2/6, 2=0, 56%

Дә н жармасы 0, 84*2, 0/6, 2= 0, 28%

Шикі сө к шығ ымының жалпы шығ ымын базистік шығ ымғ а пропорционалды бө лек сұ рыптар бойынша есептейді:

1 – сұ рып ү шін X₁=0, 84*66, 5/70, 5=0, 80%

2 – сұ рып ү шін X₂=0, 84*4, 0/70, 5=0, 04%

Дә ннің ә рбір пайыз мө лшері 0, 7% тө мендейді; жемдік дә н жармасы мен дә н тү йіршіктері 0, 1%-ғ а, қ ауыз мө лшері – 0, 2%-ғ а тө мендейді, бұ лар жемдік қ алдық тар шығ ымының нормасының қ орытындысы нә тижесінде жоғ арылайды.

Ннақ ты алынғ ан қ алдық тардан дә ннің мө лшері ө ң деуге жіберілген дә ннің мө лшерін пайыздық мө лшері бойынша мына формуламен кө рстеді

P=qa / Q немесе P=na / 100

Мұ ндағ ы q – дә н қ алдық тарының массасы, кг;

а - қ алдық тардағ ы дә н мө лшері, %:

Q - ө ң делетін дә н партиясының массасы,

п – жемдік қ алдық тардың нақ ты шығ ымы, %

Біздің жағ дайда жарманың шығ ымы 2, 27*0, 7=1, 59% тө мендейді, сұ рып бойынша 1- сұ рып – 1, 51 жә не 2 – сұ рып -0, 08% тө мендейді.

Дә н жармасының жә не дә н тү йіршіктерінің суммасы 2, 27*0, 1=0, 23%, қ ауыз 2, 27*0, 2=0, 45% тө мендейді. Жемдік қ алдық тар шығ ымы 2, 27%-ғ а жоғ арылайды.

Келтірілген мысалда кептіру

Y= 100 * (13, 63- 12, 53) / 100- 12, 53 = 1, 25%

Осыдан жарманың, жемдік жармасының, дә н тү йіршіктерінің жә не қ ауыздың барлығ ының базистік шығ ымы мынағ ан тең:

70, 5+4, 2+2, 0+16, 3=93%

Кептіруден кейін жарма ү лесіне жең ілдік болады, оны мынадай тә сіл бойынша табамыз:

0, 75 ----- 93 Х= 0, 75 * 70, 5 / 93 = 0, 56 %

Х ----- 70, 5

Жарманың барлық скидкасын базистік шығ ымғ а пропорционалды келесідей бө леді:

1 – сұ рып ү шін Х₁= 0, ₅₅₆ * 66, 5 / 70, 5 = 0, 53 %

2 – сұ рып ү шін Х₂= 0, 56 * 4, 0 / 70, 5 = 0, 03 %

Жемдік дә н жармасының шығ ымы Х₃= 0, 75 * 2, 0 / 93 = 0, 02 % тө мендейді.

Дә н тү йіршіктері шығ ымы Х₄ = 0, 75 * 4, 2 / 93 = 0, 04 %

Қ ауыз шығ ымы Х₅= 0, 75 * 16, 3 / 93 = 0, 13 % тө мендейді.

Барлық берілген есептеулерді 117 формағ а енгізеді. Ө німнің есептеу шығ ымы бойынша соммасы 100% қ ұ рауы керек.

2 – мысал. Ажарланғ ан кү ріш алу ү шін кү ріш дә нін ө ң деу кезіндегі есептеу шығ ымын шығ ару. Кү ріш дә нінің орташа сапасы келесідей: таза ядро мө лшері 77, 72%; қ ауыз 17, 01%; сызатталғ ан дә ндер 36; ө сіп жетілмеген дә ндер 3, 82; қ ызыл қ абық шасы бар дә ндер 2, 0; эндоспермасы сарғ айғ ан дә ндер 1, 96; кептірілуі 0, 34 %.

Жарма зауыты жарма ө неркә сіптеріндегі технологиялық процестің енгізілуінің базистік шығ ымы бойынша жұ мыс жасап отырады.

Дайын ө німнің базистік шығ ысын 117 формағ а жазады.

Есептеуді таза ядро мө лшерінің нақ ты жә не базистік шығ ымдардың айырмашылығ ы бойынша есептейді. Оны есептегенде: 77, 72 – 76, 5 = 1, 22 %.

Осыдан таза ядро мө лшерінің ә рбір пайызына базистік норма ьойынша жалпы жарма шығ ымы 0, 8 % ө седі, ол ө з кезегінде: 1, 22 * 0, 8 = 0, 98 % қ ұ райды.Сонымен қ атар дә н жармасының шығ ысы 0, 1 % болады, есептегенде: 1, 22 * 0, 1 = 0, 12%. Дә н тү йіршіктерінің шығ ымы 0, 1 % жоғ арылады, яғ ни берілген мысал ү шін 0, 12 % жоғ арылады.

Қ ауыз мө лшері қ ауыз шығ ымына, жемдік емес қ алдық тарғ а, механикалық жоғ алтуларғ а, дә н тү йіршіктері мен жемдік қ алдық тар шығ ымына ә сер етеді. Қ ауыз мө лшерінің ә рбір пайызы базистік тұ рғ ыдан ө ауыз шығ ысының нормасы, жемдік емес қ алдық тар мен механикалық жоғ алтулар 0, 9 % тө мендейді.

Біздің мысалда тө мендеу саны (19, 0 – 17, 02) * 0, 9 = 1, 79 % тө мендейді. Дә н тү йіршіктерінің шығ ысы 0, 1 %, яғ ни (19, 0 – 17, 01) * 0, 1 = 0, 20%. Жемдік қ алдық тар мө лшері 1%, яғ ни (19, 0 – 17, 01) * 1 = 1, 99% жоғ арылайды.

Сызатталғ ан дә ндер мө лшерінің ә рбір пайызына жалпы жарма шығ ымы 0, 1% тө мендейді, нә тижесінде жармаланғ ан кү ріш шығ ымының нормасы 0, 08% жә не дә н тү йіршіктері – 0, 02 % ө сті. Жарма шығ ымы 36, 0 * 0, 1 = 3, 6 % тө мендейді, дә н жармасының шығ ымы 36, 0 * 0, 08 = 2, 88 % жоғ арылайды, ал дә н тү йіршіктері 36, 0 * 0, 02 = 0, 72 % жоғ арылайды.

Мелдық дә ндер мө лшерінің ә р пайызына жалпы жарма шығ ымы 0, 5% тө мендейді, соның нә тижесінде жармаланғ ан дә н шығ ымы 0, 25 %, дә н тү йіршіктері 0, 25% жоғ арылайды.

Ө ң делген кү ріш партиясындағ ы мелдық дә ндер мө лшері 3, 82% тең. Осы саннан оның ²/₃ бө лігін табамыз: ²/₃ * 3, 82 = 2, 54 %. Сонда жалпы жарма шығ ымы 2, 54 * 0, 5 = 1, 27 % тө мендейді. Жармаланғ ан кү ріш шығ ымы 2, 54 * 0, 25 = 0, 63 %, дә н тү йіршіктерінің шығ ымы – 0, 64%.

Қ ызыл қ абық шасы бар кү ріш дә нінің мө лшерінің ә р пайызына базистік норма бойынша жалпы жарма шығ ымы 0, 12% тө мендейді, соның нә тижесінде жармаланғ ан кү ріш 0, 06% жә не дә н тү йіршіктері 0, 06% болады.

Біздің мысалда қ ызыл қ абық шасы бар дә н мө лшері 8, 98%.Жалпы жарма шығ ысы 6, 98 * 0, 12 = 0, 84 % тө мендейді.

Нақ ты кептіруді есептейді. Біздің мысалда кептрудің нақ тылылығ ы 0, 34%, яғ нм базистік мә нне тө мен. Осы кө рсеткішке байланысты жалпы жарма шығ ымы (0, 70-0, 34)*0, 4=0, 14%, дә н жармасы – (0, 70–0, 34)*0, 1=0, 04%; жемдік дә н тү йіршіктері – (0, 70 – 0, 34) * 0, 2 = 0, 07%, қ ауыз – (0, 70–0, 34) * 0, 3 = 0, 11%.

Атап ө тілген ө німдердің шығ ымы кептіру нә тижесінде (0, 70-0, 34)=0, 36 %.

Барлық баерілгендерді 117 формағ а жазады, дайын ө німнің есептеу шығ ысын анық тайды.

3 – мысал. Арпаны ө ң дегенде арпа жармасын алу ү шін дайын ө німнің шығ ысын есептеу. Бір ай аралығ ында ө ң делген тарының орташа сапа кө рсеткіштері келесідей: арамшө п дә ндерінің араласпасы 1, 35%; дә ндік араласпасы 1, 47; жарма зауытының дә н тазалау бө ліміне тү скен айда тары 11, 63; кептіру 0, 24%.

Зауыт дайын ө німнің базистік нормасының шығ ысы бойынша жұ мыс істейді: жарма №1 – 15%; жарма №2 – 42, 0, жарма №3 – 5, 0,; жемдік дә н тү йіршіктерінің шығ ымы 19, 3, қ ауыз 10, майда тары 0, 5, жемдік қ алдық тар 2, 3, жемдік емес қ алдық тар 0, 7, кептіру 0, 7%.

Барлығ ын 117 формағ а жазады. Есептеу жұ мыстарын арамшө п дә ндерінің араласпасының мө лшерінің дайын ө нім шығ ымына ә серінен бастайды. Арамшө п дә ндерінің араласпасының базистік мә ні 1, 0%, дә ндік араласпа 2, 0, майда тары 5, 0%.

Дә ндегі арамшө п дә ндерінің араласпасының мө лшері тары жармасының шығ ымы 0, 6%, дә н тү йіршіктері 0, 25%, қ ауыз мө лшері 0, 15% жоғ арылайды немесе тө мендеп отырады.

Біздің мысалда тары жармасының соммалық шығ ымы жоғ арылайды: (2, 00 – 1, 47) * 0, 6 = 0, 32%; дә н тү йіршіктерінің шығ ысы: (2, 00 – 1, 47) * 0, 25 = 0, 13%, қ ауыз шығ ымы – (2, 00 – 1, 47) * 0, 15 = 0, 08% ө седі.

Кептірудің ә рбір пайызына жарма шығ ымы 0, 6%, дә н тү йіршіктері – 0, 25, қ ауыз – 0, 15% базистік нормасынан соммалық шығ ымы тө мендейді немесе жоғ арылайды.

Майда тары мө лшерінің ә рбір пайызына тары жармасының шыымы 0, 6%, дә н тү йіршіктері 0, 25%, қ ауыз 0, 15% тө мендейді немесе жоғ арылап отырады.

Барлық есептеулерді бітіргенннен кейін, ә рбір дайын ө нім тү ріне соммалық реттеуін табамыз.

Бірінші номер 0, 60 * 15 / 62 = 0, 14% Екінші номер 0, 60 * 42 / 62 = 0, 41%

Ү шінші номер 0, 60 * 5 / 62 = 0, 05%

Жұ мыс тә ртібінің орындалуы. Ә рбір студентке жеке ө зіндік жұ мыс беріледі. Онда ө ң делетін мә дениеттің атауы, дайын берілген дә н сапасының кө рсеткіштері жә не дайын ө нім алу ү шін берілген базисті нормалар. 117 формалы бланк беріледі.