Дәріс №14. XX-XXI ғасырлар арасындағы тарихи ойлардың даму тенденциясы .

1. Тә сілдер плюрализмінің қ ұ ндылық тарын мойындау.

2. Сциетизм рухы мен макромә селелердің ажырауы.

3. ХХ ғ асырдың аяғ ындағ ы тарихшы шығ армашылығ ы мен ғ ылым бейнесінің ө згеруі.

Алпысыншы жылдардан Батыстағ ы гуманитарлық ғ ылымдардағ ы аса маң ызды бағ ыттардың бірі постмодернизм болып табылады. Оның пайда болуына ә сер еткен негізгі идеялар лингвистика мен жалпы тіл тану ғ ылымдары аясында пайда болады. Белгілі швейцарлық тілтанудың маманы Фердинанд де Соссюр (1857 – 1913) айтуынша тіл ол ұ ғ ымды білдірудің бейтарап жә не пасық тү рі емес..Жә не сө з бен заттар біртекті ү йлесетін екі тілді де кездестіре алмайсыз.. Осыдан Соссюр сө з бен жазуды ө зіндік заң дары бар лингвистикалық қ ұ рылым ретінде қ абылдау керек деген қ орытынды жасады., Тікелей цитатасын келтірсек: «язык – это не окно в мир, а структура, определяющая наше представление о нем». Бұ л егер тілдің қ ұ рылымы мұ ндай беделге ие болса, онда мә тіннің мағ ынасы одан кем емес байланыста. Автор ө зінің ойын оқ ушығ а нақ ты жеткізе алады деген тү сінік тө ң ірегінде мә селелер туындады. Мә тіннен тыс тұ рғ ан обьективті тарихи методтың болуы іс жү зінде мү мкін емес жә не тек лингвистикалық ресурстардан қ ұ ралғ ан санақ нү ктесінің интерпритациясы ғ ана болады..

Постмодернизмге Ролана Бартаның (1915 – 1980) ең бектері ү лкен ү лес қ осты.. Барт «социолект» немесе «тип письма» ұ ғ ымын енгізді. Барттың ойынша тіл жә не оның мә нерлеу қ ұ ралдары қ зінше бір «жалдама пунктін» еске тү сіреді, қ йтені ө мір сү ріп жатқ ан адам оны ә у бастан ә дейі арналғ ан деп есептейді. Аталғ ан адамғ а дейін тілдің барлық бірліктері мен дискурсивті комплекстері кө птеген пайдалануларды бастан кешірген жә не кез келген сө з кө птеген ағ ымды, ө згерісті идеологиялық мағ ыналармен толтырылғ ан. Барт бойынша «жазу» тілде заттанғ ан идеологиялық сетка, оны кез келген топ, тап, ә леуметтік институт индивит пен нақ тылық арасына белгілі категорияларда ойлауғ а тізе бү ктіре отырып, осы сетка маң ызды деп санайтын нақ тылық тың аспектілерін назарғ а алып жә не бағ а бергізе отырып орналастырады.. Индивид ө з тілін ә ртү рлі жазулардың ү лкен қ оймаларынан алады. Осы жерде қ олданыстағ ы, ә леуметтенген сө з бө тендендіру билігіне ие. Барт сонымен қ атар мағ ынаның денотативті жә не коннотативті аспектісіне назар аударды. Коннотативті мағ ыналар бірнеше заттық белгілерге ие. Біріншіден олар тек дә стү рлі тілдің белгілеріне ғ ана емес, сонымен қ оса ә ртү рлі материалды заттарғ а қ осыла алады. Екіншіден бұ л мағ ыналар латентті, сондық тан олар не ө зектіленеді, не ө зектіленбейді. Ү шіншіден кез келген белгіге оң ай орналастырыла отырып, коннотативті мағ ыналар осылайша тез шығ ып кетуі мү мкін. Тө ртіншіден бұ л мағ ыналар диффузды, дә стү рлі тіл немесе бір материалды пә н бірнеше коннотативті мағ ынағ а ие бола алады. Бесіншіден олар агресивті, олар денотативті белгісі бар бейбіт кө ршісімен сыйыспай, оны басып тастауғ а немесе мү лдем ығ ыстырып шығ арып тастауғ а тырысады. Кез келген тіл айтылғ ан жә не астыртын айтылғ ан комбинацияларды, денотативті жә не коннотативті дең гейлердің кө рсеткіші болады жә не астыртын айтылғ ан эксплицациялануы мү мкін, ал эксплицацияланғ ан коннотативті мә тін астына кетіп қ ала алады. Ө ткеннің коннотативтері қ азіргі зерттеушілермен ереже бойынша ү лкен мә селелермен анық талады немесе қ азіргі сана мен мә дениет ү шін мү лдем ажыратылмайды. Барт тағ ы бір рет тілдің қ ұ ралдық қ ызмет атқ аратынын атап ө тті. Тілдік номинацияның спецификасы бойынша индивидуалды пә н ортақ категорияларғ а тиесілі. Ал бұ л ортақ категориялар ортақ ұ ғ ымын мү лдем қ абылдамайды. Қ атынаста біз тілдің, қ абылданғ ан ортақ сө здердің еріксіз қ ұ лы болып қ ала береміз. Сондық тан адам қ аншалық ты дең гейде тілмен сө йлессе, тіл де соншалық ты дең гейде адаммен қ атынас жасайды. Бұ л тұ ста Барттың «тіл ө лімі» афоризмін еске тү сірген жө н. Барттың коннотаттар мен деннотатар идеясын, осының негізінде текстік сараптам жасу ойын ә уелі ө згелер, алғ ашында француз философтары қ абылдап алды. Жалпылама мағ ыналы ұ ғ ымды анағ ұ рлым айқ ын емес тү сініктерді іздестіруге жұ мсалатын мә тіндік анализ, постмодернистік ортада «деконструктивті» деген атқ а ие. Бұ л терминді шығ арғ ан Жак Деррида (р. 1930). Гуманитарлық ғ ылымда ө зіндік бір «лингвистикалық бетбұ рыс» жасалды. Тілді жү йе тү ріндегі тү сінігінен шығ атын деконструкция, кө птеген текстік интерпритацияларды қ ажет ете бастады. Олар арқ ылы тең жағ дайда нақ ты тарихи шындық қ а жету мү мкін емес. Біліктіліктің ешқ андай дең гейі, жіне зерттеу жұ мысының кө лемі деконструктарлардың ойынша толық тү рде мә тін авторының субьектілігін жә не тілдің айшық тылығ ын айналып ө те алмайды. Тек мә тіннің жалпы қ абылданғ ан іс ә рекетінсіз интерпритация жасауы қ олдау тапқ ан. Бұ л мә тінде суреттелген шындығ туралы елеулі білімдер ә келіп, мә тіннің тілі туралы жә не оның авторы жайлы ақ парат береді. Ал одан арғ ыны талап ету ол аң қ аулық таныту жә не негізсіз оқ ырманды алдау болып табылады. Мә тінніің тек бір ғ ана интернпритациясына талап жасау Мишель Фуконың (1926 – 1984), айтуынша ө з белгісі бойынша репрессивті жә не білімге мұ ндай тисушілік ол биліке деген иқ ұ шталық болып саналады. Ол талқ ылаудың баршамен қ абылданғ ан реттеу шең беріне- дискурсқ а арқ а сү йейді. Фуко в 1750 – 1850 жылдары Европада жаң а, қ атал ессіздік, жазалау, сексуалдық дискурстардың орнағ анын кө рсетеді. Бұ л осы дә уірдегі ә леуметтік жә не интеллектуалды прогресс болды деп есептелетін пікірге қ айшы келді.. Фуконың жұ мыстары нақ ты тарихи қ ұ былыстарғ а назар аударумен ерекшеленді. Ал басқ а деконструкторлар мә тіннен тыс жерде нақ ты ә лемнің болуын теріске шығ арды. Олардың ойынша Дерридің «текстен тыс жерде еш нә рсе жоқ» деген афоризіміне сү йене отырып адамзат қ атынасын тіл басқ арады деген ойда болды.

А. Я. Гуревичтің айтуынша постмодернизмді тарихтың тү сінігінше ө зіне тә н бейнесіздігі бар марксизм мен структурализмге реакция ретінде қ абылдағ ан жө н. Постмодернизм бұ ғ ан жауап ретінде шығ армашылық индивидуалдылық ты шектеулерден босатуды алдына мақ сат етіп қ ойғ анын алғ а тартады. Кейбір постмодернистер тарихи шындық тың бар болуын талқ ылау мү лдем мү мкін емес деген тұ жырым жасайды. Логикағ а сә йкес тарихшы тарихи мә тінді ақ ын мен жазушы қ андай сеніммен жасаса, ол да сондай сеніммен жазады. Тарихшының мә тіні постмодернистердің айтуынша ол баяндаушы дискурс, нарратив. Олар кө ркем ә дебиет сияқ ты риториканың заң дарына бағ ынады.

Жалпы айтқ анда, сө здің мағ ыналы, яки мағ ынасыз болмағ ы шарт. Алғ ашқ ысының ішінде кейі қ арапайым, басқ алары кү рделі келмекші. Кү рделі сө здің жай айтылуы да, тұ спалмен жеткізілуі де мү мкін, ә уелгісінің кейбірі кө кейден шығ ады да, кейбірі олай емес. Ой кө рігінен сомдалып шық қ ан сө здің шынайысы да, жалғ аны да болады. Жалғ ан айтылғ анның ішіндегі кейбірі сө з барысында тындаушының зердесінде бейнеленіп, сонымен тікелей тұ спалданса, басқ алары бейнеленетін затка байланысты ойда еліктеу туғ ызады, соң ғ ысы жай поэтикалық қ уаттың ә сері. Еліктеудің кейбірі жетілген, кейбірі тү бегейлі жетілген. Екеуінің жігін ажыратып зерттеу акындар мен поэзия білімпаздарының міндеті, кө птеген тіл мен диалектіде бұ л хақ ында ә р тү рлі шығ армалар жазылғ ан.

Бү дан ә рі ешкім " софистика" мен " еліктеу" екеуін теркіндес санамауы тиіс. Керісінше, олар кейбір арақ атыста ерекшеленсді. Ең алдымен олардың мү ддесі ә ртү рлі: софист тындаушы санасында болмыстан тыс, оғ ан қ айшы қ айдағ ы бір елес туғ ызады; сондық тан ол бар нә рсе жоқ, жоқ нә рсе бар деп ойлайды; ал оғ ан қ арама-қ арсы еліктеуші тындаушысына ү йлесімге орай ой тү юге жетелейді. Оғ ан сезім шарапатын тигізеді.

Ұ с ы н ы л а т ы н ә д е б и е т т е р:

Негізгі:

1. Гинзбург К. Сыр и черви. Картина мира одного мельника, жившего в XVI в. М., РОССПЭН, 2000.

2. Гирц К. Интерпретация культур. Электронное издание, режим доступа: https://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/girc/

3. Ле Руа Ладюри Э. Монтайю. Окситанская деревня (1294-1324). Екатеринбург, 2001.

4. Медик Ханс. Микроистория // Thesis. Теория и история экономических и социальных институтов и систем, 1994, Вып. 4.

Қ осымша:

1.Могильницкий Б. Г. История исторической мысли XX века: Курс лекций. Вып. I-III. 2001-2008.

2.Николаева И. Ю. Проблема методологического синтеза и верификация в истории в свете современных концепций бессознательного. Томск, 2005.

3.Олейников А. Микроистория и генеалогия исторического опыта? // Казус. Индивидуальное и уникальное в истории, Вып. 8. М., 2007, С. 379-393.

4. Анналы на рубеже веков: Антология, М., 2002.

5. Валлерстайн И. Конец знакомого мира. Социология XXI века. М., 2003.