Социометрия Социометрия әдісін өткізу жолдары.

кіші топтардағ ы ә леуметтік қ ұ былыстарды зерттеудің жеткілікті дә режеде танымал ә дісі болып табылады. «Социометия» термині латын тіліндегі: socius – дос, сеіктес жә не mеtrum — ө лшеу деген екі тү бірдің қ осыдысынан қ ұ ралғ ан. Аталмыш термин ХІХ ғ асырдың соң ында бір топтың басқ аларына деген ық палын зерттеу ү шін ағ ылшын ә леуметтанушысы мен психологы Джекобо (Якоб) Мореномен алғ ашқ ы рет қ олданылады.

Социометрия мә ліметтерінің пайдалануы ең ьектің ө німділігін арттыруғ а, қ ақ тығ ыстарды жоюғ а, топтық шешімдердің қ абылдануына мү мкіндік береді. Социометрия нә тижелерінің сауатты қ олданылуы ұ жымдарды комплектациялауда, олардың іс-ә рекеттерінің тімділігін арттыруда тә жірибелі нә тижелерге жетуге мү мкіндік беретін топтардың қ ызмет етуі мен дамуы жайлы байсалды теори –ялық қ орытындыларды жасауда арқ ау болады.

«Мә ртебе» жә не «ә леуметтік рө л» сө здері негізгі социометриялық ұ ғ ымдар болып табылады. Бдә л осы ұ ғ ымдар тұ лғ аның топтағ ы орнын сипаттайды. Мә ртебе бұ л – индивидтің топ тіршілік ә рекетінің жү йесіндегі, топтық ү рдітердің дамуындағ ы орны. Мә ртебе топ мү шесінің жетекші қ ызметімен анық талады. Ол бір уақ ытта обьективті тү рде индивидке тә н бітістерді ә рі айналадағ ылардың адамның ө з қ ызметтерін қ абылдауын біріктіреді. Индивидтің ә леуметтік ө зі мінез-қ ұ лық тың: «кө сем», «ұ жымның беделдісі», «ә діл сот» жә не т.с.с.сияқ ты ерекше ережелерімен сипатталғ ан қ айсібір сызбағ а біріктірілген топтың индивидке жү ктеген қ ызметтерінің жиынтығ ымен анық талады. Ә леуметтік рө лдер қ атаң болмайды: ол орындаушының тұ лғ асы біршама ық пал ететін динамикалық жә не кө п ө лшемді қ ұ былыс. Социометрияның кө мегімен тұ лғ ааралық ө зара ә рекеттестікте анық талатын қ алаудың, селқ остық тың немесе қ абылдамаудың сандық ө лшемін шығ аруғ а болады. Социометрия топ мү шелерінің арасындағ ы ұ натуды немесе ұ натпауды анық тау ү шін қ олданылады. Аталмыш ә дс ө те жедел жү ргізіледі, оның нә тижелерін математикалық ө ң деп, кесте тү рінде шығ аруғ а болады.

Социометриялық сұ раудың негізіне: Сен кіммен бір партада отырғ ың келеді? Кіммен бірге демалғ ың келеді?; Кіммен ірге жұ мыс жасағ ың келеді? деген сұ рақ тарды алуғ а болады. Таң даудың – біріккен іс-ә рекет бө ліміндегі жә не кө ң іл-кө теру бө ліміндегі екі бағ ыты ұ сынылады. Таң дау қ алаулылығ ының дә режесін нақ тылауғ а жә нетаң дауғ а ұ снылғ ан адамдардың санын шектеуге болады. Таң даулар енгізілген матрицадан ө зара ұ нату мен ұ натпаулардың кү рделі шиелінісін, социометриялық «жұ лдыздарды» (кө пшлікпен таң далғ андар), шеттетілгендерді (ешкіммен таң далынбағ андар) жә не сол полюстердің арасындағ ы аралық ү збелілердің тұ тастай иерархиясын кө руге болады.Сұ рауда кө бінде дихотомиялық ө лшем қ олданылады. Ол кіші топтағ ы ө зара қ атынастарды неғ ұ рлым нақ тырақ анық тауғ а мү мкіндік береді. Мә селен, адамғ а жауапты істі кіммен бірге орындағ ысы келетіні ұ сынылып қ ана қ оймай, ол істі кіммен қ осылып жасағ ысы келмейтінін де анық тау мү мкіндігі ұ сынылады. Кейде респондент фамилиялады тізбектеумен шектелмей оларды нақ ты ретпен орналастырса рангілеу ә дісі қ олданылады. Мә селен, «Туғ ан кү нің ізге кімді (бірінші, екінші жә не тө ртінші кезекте) шақ ырғ ың ыз келеді?». Социометриялық сұ рақ намада ә рбір сұ ралушығ а социометриялық анкета (немесе социометриялық ү лестірме) жә не топ мү шелерінің тізімі беріледі.Жұ мыстың қ олайлы болуы ү шін, кейінгі ө ң деудің қ арапайымдылығ ы ү шін топ мү шелерінің фамилиялары шифрленеді немесе топ тізіміндегі нө мірмен белгіленеді. Кез келген социологиялық анкета ретінде социометриялық ү лестірме сұ раудың мақ саты, оның мә ні мен сұ рауғ а қ атысу ұ сынысы жазылады. Ары қ арай ү лестірмені қ алай толтыруғ а болатыны жайлы, таң дауғ а шектеудің бар-жоқ тығ ы, бар болса қ андай себеппен екендігі жайлы ақ парат баяндалады. Социометриялық сұ райдың талдамасы ресми жә не биресми ө лшемдер бойынша бө лек жү ргізіледі. Сұ раудың нә тижелері топтың ә рбір мү шесінің жауаптары бар кесте тү рінде берілген социоматрицаларғ а енгізіледі.

Социометрия, яғ ни “ә леуметтік ө лшеу ” — ә діс ретінде кіші топтардағ ы тұ лғ алар арасындағ ы ө зара қ атынастарды анық тауғ а арналғ ан.

Социометрияны алғ аш қ ұ растырғ ан американдық ә леуметтік психолог жә не психиатр Дж. Морено. Кең ес психологтары Е.С. Кузьмина, Я.Л. Коломинский, В.Н. Ядов, И.П. Волков ө з уақ ытында социометриялық зерттеу жұ мыстарымен айналысқ ан. Социометрия адамдардың ө зарақ атынастарының психологиялық аспектілерін анық тауғ а жағ дай жасайды (ұ нату, ұ натпау, бей-жайлық, шеттету т.с.с.) Социометриялық сұ рақ наманы жү ргізу барысында балалардан басқ а балалармен қ арым-қ атынасын қ андай дең гейде екендігін сұ рағ аннан гө рі, белгілі бір нақ ты іс-ә рекетті қ ай баламен орындауғ а деген тілекті сұ рағ ан ә лдеқ айда тиімді.

Адамның басқ а бір адаммен нақ ты іс-ә рекетті бірігіп орындау ниеттері, таң дау критерийлері деп аталады. Жиі ө зарақ атынастарды зерттеу жетістігі критерийлердің дұ рыс таң далуына байланысты. Таң даудың кү шті (жалпы) жә не ә лсіз (арнайы) критерийлері болады. Кү шті критерийлер адамдардың неғ ұ рлым терең ә рі тұ рақ ты қ атынастарын анық тайды. Екіжақ ты жә не біржақ ты таң даулардың критерийлерін айыра білген жө н.Екі жақ ты критерий ө зара таң дауды анық тауғ а жағ дай жасайды. Біржақ ты критерий мұ ндай мү мкіншілікті бермейді. Жағ ымды критерийлермен қ атар, жағ ымсыз критерийлер де пайдаланылады. Тә жірибені жү ргізбес бұ рын критерийлердің сапасымен қ атар, ә рбір бала таң дауларының саны жайлы мә селелердің басын ашып алғ ан жө н. Эксперименттің топтық жә не даралық формаларын қ олдануғ а болады.

Социометриялық ә дістемелер тү рлі жас шамаларын қ амтығ ан тұ лғ алар арасындағ ы ішкі қ атынастардың динамикасын зерттеу ү шін, тұ йық топшаларды, топтың ішкі ауызбірлігінің дә режесін, топтық мотивациялық қ ұ рлымы мен оның дау — дамайлар шегін анық тау ү шін қ олданылады.