Л-Фараби философиясындағы рухани құндылықтар мәселесі

Ә бу Насыр Ә л-Фараби Ә бу Насыр Мұ хаммад ибн Тархан ибн Узлағ ә л-Фараби (870 - 950 ж. ш.) - ә лемге ә йгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. Абайдың Фараби ең бектерімен таныстығ ы жө нінде нақ тылы мә ліметтер жоқ. ДегенменСағ дидық: «... философияғ а, даналық қ а зор мә н берген Абай ә л-Фараби, ибн Синалармен таныс болуымен бірге осы ғ ақ пиялар кітаптарынан да мағ лұ маты бар еді» (Абайдың республикалық ә деби-мемориалдық музейі. Инв. №172, 17-6.), - деп айтылғ ан пікірі Абайдың Фараби ең бектерімен таныс болғ андығ ын анық тай тү седі. Абай ө з шығ армаларында нә р татқ ан рухани бұ лақ тар тө ркінін жасырмайды, ол қ айта: «Ғ ылымды іздеп, Дү ниені кө здеп, Екі жақ қ а ү ң ілдім..,» - деп ескертуінде мә ні терең сыр жатыр. Фараби мен Абай шығ армаларындағ ы пікір сабақ тастығ ын, ақ ын шығ армашылығ ы нә р алғ ан рухани кө здерінің тү п-тө ркінін қ арастырғ анда, алдымен екі ұ лы ойшылғ а ортақ «жан қ уаты» немесе Абайдың ө з сө зімен айтқ анда «ө зін танымақ тық» жө ніндегі кө зқ арасына айрық ша назар аудару қ ажет.

Адамзат тарихында ғ ылыми ойдың ү здіксіз даму барысында «ө зін танымақ тың» немесе «жан қ уаты» туралы ойлардың қ алыптасу жолдарын танып білу кү рделі мә селеге айналып, бастан-аяқ қ арама-қ арсы кө зқ арастардың ө ріс алуына тү рткі болды. Адамның ө зін танымақ тық жө ніндегі ілімнің алғ ашқ ы қ адамы кө не дү ние философтарынан басталса да, оны ө з заманында ғ ылыми жү йеге тү сіріп, қ алыптастырғ ан Фараби ең бегі ерекше кө зге тү седі. Жалпы «жан қ уаты» немесе «ө зін танымақ тық» жайлы кү рделі ой сарасына қ азақ топырағ ында арғ ы заманда Фараби, соң ғ ы дә уірде Абайғ а терең барлап барғ ан. Абай ө лең дері мен қ арасө здеріндегі жан қ уаты жайлы ой толғ ануында «жан қ ұ мары», «жанның жибили қ уаты», «жан қ уаты», «жанның азығ ы» т. б. осы іспеттес филос. сарындағ ы ойларын таратқ анда: «Жан қ уаты деген қ уат-бек кө п нә рсе, бә рін мұ нда жазарғ а уақ ыт сиғ ызбайды» - деп, айрық ша ескертуінің ө зіндік себептері бар. Бұ л тұ жырымынан ақ ынның «ө зін танымақ тығ ы» жө ніндегі ілімнің тарихымен толық таныстығ ы анық байқ алып, ө з тарапынан ойларын кең тү рде тың даушыларына молынан жеткізе алмағ ан ө кініші де сезіледі. Жан қ уаты жө нінде Фараби қ олданғ ан филос. терминдер Абайдың ө лең дері мен жетінші, Он жетінші, Жиырма жетінші, Отыз сегізінші, Қ ырық ү шінші қ арасө здерің де сол тү пнұ сқ адағ ы қ апың а немесе қ азақ ы ұ ғ ымғ а сай балама сө здермен беріледі. Ақ ынның Он тө ртінші, Он жетінші қ арасө зі мен «Ә уелде бір суық мұ з ақ ыл зерек...», «Кө зінен басқ а ойы жоқ...», «Малғ а достың мұ ң ы жоқ малдан басқ а...», «Алла деген сө з жең іл...», «Жү рек - тең із, қ ызық тың бә рі асыл тас... «ө лең дерінде арнайы сө з болып, талқ ыланатын ақ ыл, қ айрат, жү рек жайлы филос. мағ ынадағ ы ойларының бастау алар кө зі Фараби ең бектерің де жатыр.

Ә л-Фараби философиясындағ ы адам концепциясы оның жасалғ ан ә лемнің метафизикалық суреттемесімен тығ ыз байланысты. Ә л-Фараби, дү ние қ ұ рылымын адамзат қ оғ амымен байланыстырады, дү ниенің Алғ ашқ ы болмыспен жоғ ары табиғ и ү ндестікте болуы секілді олардың дамуы бір-бірімен жалғ асып жатқ ан даму сатылары негізінде жү зеге асады, дейді. Ә лемнің бастауында абсолютті жетілген актуалды жә не мә ң гілік болмыс тұ р, ол ө мір сү руі ү шін себеп іздемейді жә не оғ ан мұ қ таж емес. Алғ ашқ ы себеп эманация жолымен, Екінші себептерге жә не ә рекетті ақ ылғ а, яғ ни осы дү ние мен келесі мә ң гілік ө мір, ай астындағ ы ә лемнің арасындағ ы ө тпелі кезең ге береді, онда материя формамен органикалық бірлікте нақ ты ө мір сү ретін заттардың тү рлерін жасайды.

Адамдар осы ә р тү рлі табиғ и ай астындағ ы ә лемнің бө лігі болып табылады. Адамдар мен Алғ ашқ ы болмыс арасындағ ы ө ткізуші байланыс ә рекетшіл парасат болып табылады. Ә рекетшіл парасат, ә л-Фарабиғ а сә йкес, ө зін ө зі, Алғ ашқ ы болмысты жә не ай астындағ ы ө мір сү ретіндерді таниды. Ол адамғ а кү ш жә не бастау береді, ол арқ ылы адам ө зі ө зін жетілдіруге жә не дамытуғ а ә рекет етеді.

Ә рекетшіл парасат, ә л-Фарабиғ а сә йкес, ө зін ө зі, Алғ ашқ ы болмысты жә не ай астындағ ы ө мір сү ретіндерді таниды. Ол адамғ а кү ш жә не бастау береді, ол арқ ылы адам ө зі ө зін жетілдіруге жә не дамытуғ а ә рекет етеді.

Ә рекетшіл парасат, ө зінің табиғ аты мен субстанциясына байланысты, аспан денесі берген барлық заттарды зерттеуге қ абілетті. Тек адам ғ ана ай астындағ ы ә лемде, потенциалды парасат актуалды болатын сатығ а жете алады. Адам санасы қ алыптасудың бірнеше сатысынан ө теді: ырық сыз потенциалды парасаттан ә рекетшіл парасатқ а дейін. Ырық сыз парасат барлық адамдарғ а тә н, ақ ылдың мә нді танып білетін потенциалды мү мкіндігі, материалды ө мір сү ріп жатқ ан заттарды формаларынан ажыратады. Ырық сыз парасат ақ ыл жететін мә ндерді мү мкіндік жағ дайынан нағ ыз жағ дайғ а ө ткізеді, нағ ыз парасатқ а айналады. Қ ол жеткен парасат ә рекетшіл парасат, субъект таралуынан оның заттардың сыртқ ы формаларынан ө з формаларына айналдыра білуі, ол арқ ылы қ ол жеткен парасат арқ ылы индивид ә рекетшіл парасатты таниды.

Адам туғ ан кезінде парасатты ә рекетке бейім, ақ ыл жететін бейнелерді тану мү мкіндігіне ие. Адамның ақ ылғ а деген мү мкіндігіне, ә рекетке, актуалды парасатқ а жетуі ү шін ә рекетшіл парасат қ ажет. Индивидтің ә рекетшіл парасат сатысына жетуі дегеніміз, ең жоғ ары жетілуге жету мү мкіндігі, оғ ан тә н кү штерді дамытудың белгілі кезең дерінен ө ту арқ ылы жү зеге асады, оларғ а жататындары: ақ ылды кү ш, талпыну кү ші, қ иялдау кү ші жә не сезімдік кү ші.

Ә л-Фараби этикасы келетін болсақ адамды ізгілік қ асиеттерді дамытуғ а, тә рбиелеуге жә не дә ріптеуге шақ ырады, адам ө з кезегінде ізгілікті ө мірге сә йкес ө мір сү ріп жатқ ан жанның жақ сы ә рекеттері мен қ асиеттеріне сә йкес ә рекет етуі керек. Сондық тан адам жанын зерттейтін психология ә л-Фараби дамытып отырғ ан этиканың қ ажетті негізін қ ұ райды. Адам парасаты оның ә рекеті мен талпынысын басқ арады, бағ ыттайды, тә рбие арқ ылы жақ сартады, адам аффектілері мен сезімдерінің талпыныстарын парасат пен ауыздық тайды.

Ақ ылды кү шпен адам ө нер жә не ғ ылымды игереді, ө з ә рекетіндегі жақ сылық пен жамандық ты ажыратады, нені істеуге болады, нені істеуге болмайтынын біледі, пайда мен зиянды, жағ ымды жә не жағ ымсызды танып біледі. Ақ ылды жан кә сіби жә не ойлайтын болып екіге бө лінеді. Кә сіби кү ш кө мегімен адам ө нер мен кә сіпті игереді, ал ойлау кү ші сол немесе басқ а ә рекеттің жасау қ ажеттілігінің дә режесін анық тайды.

Жеке индивид жанның сә йкес кү штерінің қ алыптасуы жә не дамуының барлық сатыларынан ө ткесін, ә рекетшіл парасат дең гейіне жетеді. Ә рекетшіл парасат адамды біліммен жарақ тандырады, білім тек адамғ а тә н қ асиет - еркін таң дау қ асиетін тә рбилелейді. Еркін таң дау мү мкіндігі адамғ а белгілі бір ә рекеттер жасауғ а мү мкіндік береді жә не сол ә рекетіне қ арай қ ұ рметтеуге ие болады немесе жазағ а кесіледі. Ә ртү рлі кү штердің жиынтығ ы адамғ а жоғ ары жетілген ізденіс жолында ізгілік пен зұ лымдық арасында адамның таң дауын анық тайды. Оғ ан тек адамның жоғ ары жә не ерекше қ асиеті - парасат арқ ылы жетуге болады.

«Адам, деп жазды Ә л-Фараби, бақ ытты парасаттық теориялық кү ш арқ ылы таниды жә не танып біледі. Бұ л адам алғ ашқ ыны жә не бірінші білімді пайдаланып жә не танығ анда болады. Талпынғ ыш кү ш арқ ылы бақ ытқ а жету жолдарын іздейді, ал парасатты практикалық кү ш кө мегімен оғ ан жету ү шін ү шін қ андай ә рекет жасау керектігін толғ анады. Талпынғ ыш кү штердің қ ұ рал ә дістер арқ ылы, толғ аныс арқ ылы білген ә рекеттерді жасайды. Қ иялдау жә не сезімтал кү штер парасатты кү шке кө мек береді жә не дайындайды, адамды бақ ытқ а жету жолына ә сер ететін ә рекеттерге итермелейді, тек содан кейін ғ ана адам толық игілікке жетеді».

Ә рекетшіл парасат ә рбір индивидқ а берілген ақ ылды ә рекетті жү зеге асырудың потенциалды мү мкіндігін анық тайды жә не актуалдайды. Ә л-Фараби бойынша барлық нә рсені білуге бағ ытталғ ан ақ ылды ә рекет адам ө мірінің мә ні болып табылады. Егер «адам ө мірінің мақ саты бақ ытқ а жету, жоғ ары жетілу болса, оғ ан жету ү шін адам қ андай ә рекетке баруын кө рсету қ ажет. Бұ л тек ә рекетшіл парасат алғ ашқ ы білім болатын, ақ ыл жетерлік мә ндерді қ орытындылағ анда ғ ана мү мкін болады».

Фарабидің ұ станымдары оны келесі ой пікірге алып келді. Бақ ыт адам ө мірінің маң ызды мақ саты ретінде бір жағ ынан осы адамдар тұ ратын нақ тылы дү ниеде қ ол жетерлік болуы керек. Ал екінші жағ ынан жан бақ ытқ а жетуі жә не толық жетілуі ү шін тә ннен ажырауы керек. Мұ ндай ажырату, тә ннің ө ліп, ал жанның ары қ арай ө мір сү руін емес, жанның ендігі жерде ө з тіршілігі ү шін тә н сияқ ты материалды негізді қ ажет етпейтінін кө рсетеді. Адамғ а ғ ана жан қ атысты, яғ ни теориялық парасат қ ана ажырай алады. Тә нге тә уелді танымдық кү штерден тә уелсіз жан басқ а ө мірге ө теді. Осыдан жанның «бө лінуі немесе ажырауы дегенміз», адамғ а тә н теориялық парасат абстракциялы ойлай алады жә не біздің сезімталдығ ымыздан тә уелсіз екендігі шығ ады.

Мұ ндай ажырау жә не жан тазалығ ы оны мә ң гілікке жеткізеді жә не ақ иқ ат танымғ а кепілдік береді. Тә н ә рекеті парасатқ а қ осылып, жан ай астындағ ы ә лемнің заттарын танып қ ана қ оймай, Алғ ашқ ы болмысты, ө зін тануды ұ сынады. Осы мә ң гілік жә не ө згеріс білімді игеру адамды жетілудің шегіне, бұ л адам ө мір сү руінің жоғ ары мә ні, яғ ни «бақ ыт немесе абсолютты игілікке» алып келеді.

«Бақ ыт» ойшылдың ә леуметтік философиясы жә не этикасындағ ы орталық тү сінік. Бақ ыт ең жоғ ары жетілу, абсолютті игілік, ә рбір адам ө мірінің мә н мақ саты. «Бақ ытқ а жол сілтеу» трактатында ә л-Фараби «бақ ытқ а жеткесін біз басқ а мақ сатқ а жетуге, ұ мтылуғ а қ ажет етпейтінімізді кө реміз, яғ ни бұ дан шығ атын қ орытынды, бақ ыт біз ү шін жә не ешқ ашан біреу ү шін болмайды. Бақ ыт ең тартымды, ең ү лкен жә не ең жетілген игіліктердің бірі», деп жазды.

Бақ ыт, Ә л-Фараби пікірінше, кө п мә нді жә не барлық тү сініктер секілді кө пмағ ыналы жә не кө п дең гейлі. Ол белгілі бір анық тама немесе ө лшемге келмейді, бірақ ә л-Фараби адам немесе топтың бақ ытты ө зінше тү сінетінін жоқ қ а шығ армайды. «Бақ ытқ а жол сілтеу» ең бегінде философ «біз бақ ытқ а жеткесін ештең еге мұ қ таж еместігімізді кө рдік. Ал бұ л жағ дайғ а жету ү шін ө зін ө зі толық жетілдіру керек дейді.

Адамның бақ ытының мә ні не екендігін ұ ғ ыну, адамзаттық ө мір сү руінің мә ні мен ө мірлік қ ұ ндылық тары кең мә тінінсіз тү сіну қ иын. Бақ ытты іздеу адамның ө мірге жалпы бағ асын ізденуде, оның тұ лғ алық жә не ө зін ө зі іске асыратын, барлық шығ армашылық сұ раныстарын қ анағ аттандыруы жә не оларды жеке қ оғ амдық жү зеге асыруында жатыр. Ә л-Фарабидің пікірі бойынша, «Бақ ыттың игіліктер арасындағ ы орны сондай, адам бақ ытқ а жетуі ү шін оғ ан жеткізетін ә дістер мен заттар болғ анын қ алайды [11].

Ә л-Фараби ү шін бақ ытқ а жету жолында адам ә рекеттері мен қ ылық тарын рухани тү сіну маң ызды, ө йткені ол ә леуметтік маң ызды ә рекет, бұ л ә рекет тек адам тілегіне орай қ алай ә рекет жасауында емес, ол қ оғ амда мақ тауғ а немесе ұ ялтуғ а ие болатындығ ында тұ р. Адам жаны кү йзелісімен байланысты табиғ и ә рекет бақ ытқ а жету ү шін жеткіліксіз. Адамның жақ сы да жарқ ын іс жасауғ а тілегі де жеткіліксіз. Адам ө з ә рекеті айқ ын болуына сенімді болуы ү шін адам ә рекеті дұ рыстығ ын қ оғ ам мойындауы керек. Сондық тан философ «біз ө з ә рекеттеріміз дұ рыс, жан аффектілері қ андай болуы керек, біздің ізденістеріміз жақ сы ақ ылғ а жету ү шін қ андай болу керектігін анық тап алуымыз керек», дейді.

Демек адам бақ ытқ а жә не ө зінің жетілуіне тек қ ана қ оғ амда жә не адамдар арасында қ алыптасқ ан қ оғ амдық қ атынастар жү йесі арқ ылы жетуі мү мкін. Бұ л дегеніміз, ә рбір индивид ө зінің табиғ и бейімділігін, мінез қ ұ лқ ын, темпараментін қ оғ ам талаптарымен жә не оның жү йесімен салыстыруы керек. Бұ л жү йеде адам ә рекеттерінің ө лшем жү йесі анық талады жә не енгізіледі, яғ ни тек табиғ и бейімділігіне, мінезіне, қ ұ марлығ ына жә не тағ ы басқ ағ а сә йкес оны жү зеге асыру мү мкін емес. «Адамдардың бірге тұ руы» талаптары адамды тә рбиелеуге мұ қ таждық қ а себеп болады, оғ ан табиғ атпен берілмейтін қ асиеттердің қ алыптасуына, адам мә дениеті ә лемімен тә рбиеленуіне, яғ ни адамды тек қ ана талап тілегіне сай емес, борышын ө теуге итермелейді.

Ә рбір адам, Ә л-Фараби пікірі бойынша, табиғ атынан қ асиетке ие, оғ ан сә йкес «адамның жан аффектілері, ақ ыл парасаты, ә рекеттері ұ намды болады жә не болмайды».

Бұ л дегеніміз ә рбір адамның ө негелі немес ө негесіз ә рекет жасауғ а мү мкіндігі бар екендігін білдіреді. Ә л-Фараби ө негелік табиғ аты мә селесі туралы бізге жеткен трактаттарында талқ ылайды. Алайда оның негізгі «Азаматтық саясат», «Бақ ытқ а жол сілтеу» жә не «Бақ ытқ а жету жолдары» ә леуметтік этикалық трактаттарында философтың ө негелік табиғ атын тү сінуге талпыныстарының негізгі бағ ытын анық тауғ а мү мкіндік бар.