Жазушы – сыншы. 3 страница

31.Сын дегеніміз не? Сынның жазба ә дебиетке тә н жанр екендігі, онымен ү зең гі қ ағ ыса тарихи эстетикалық сахнағ а шығ атыны, кө ркем ә дебиеттің бү гінгісіне назар аударып, келешегіне барлау жасайтыны, алынбағ ан шеберлік қ амалдарын нұ сқ айтыны, жаң алық тың жаршысы болып, қ алың жұ ртшылық қ а ә дебиеттің ә леуметтік мә нін тү сіндіретіні, насиқ аттайтыны теориялық тұ рғ ыдан анық тұ жырымдалғ ан шындық тар. Сынның даму, туу жолдарында халық тық эстетиканы сыни ойдың бастауы деп танып, халық тық ойдың бастауы деп танып, халық тық кө ркемдік тү сінік танымы мен талап талғ амының ө ресін байұ ауғ а болады.Сынның негізгі мақ саттарының бірі ажарсыз бен келіссізді мінеу емес, ең алдымен адамның жан дү ниесін, талап талғ амын ә семдік пен сұ лулық қ а, ізгілікке тә рбиелеу.Кө ркем ә деби сын ә дебиеттану ғ ылымының бір саласы, кө ркем шығ арманы бү гінгі ә деби процесс аясында талдап, бағ ыт сілтеп отыратын ә деби публицстикалық, ғ ылыми эстетикалық шығ армашылық тү рі.Сынғ а ә дебиет теориясы, ә дебиеттің тарихы жеткен жетістіктері негізделеді.Ш. Уалиханов, А. Қ ұ нанбаев, Ы. Алтынсариннің ә дебиетке қ атысты айтқ ан пікірлері қ азіргі қ азақ ә деби сынының бастаулары іспеттес.Кейін «Тү ркістан уалайаты», «Дала уалаятының» бетінде ә дебиетке қ атысты материалдардың басылуы Ә деби сын тарихындағ ы жаң а кезең нің басы болды. Ә сіресе, «Айқ ап» журналы мен «Қ азақ» газеттері беттерінде жаң а кітаптың шығ уы туралы хабарлар, жекелеген жазушыларғ а арналғ ан ғ ұ мырнамалық мақ алалар, ә деби шолулар жиі жартяланды. 20сыншы ғ асырдың жиырмасыншы жылдары қ азақ ә дебиеті қ андай бағ ытта даму керектігі, кө рнекті ә дебиет қ айраткерлері туралы қ ызу пікірталас болды. Ә сіресе Абай, М. Жұ мабаев шығ армашылығ ы туралы айтыстар. Соғ ыстан соң Ә деби сынның кө кжиегі кең іп, ә деби ой толғ амның ғ ылыми негізділігі арта тү скенімен де, ә дебиеттің партиялық принципі қ адағ аланып отырды. Кө ркем ә дебиетте, сын саласында саяси қ ырағ ылық ты кү шейту мақ сатында жү ргізілген істердің барысында бірсыпыра қ аламгерлер қ уғ ынғ а ұ шырады. Тоқ ырауғ а ұ шырағ ан қ азақ ә деби сыны 1955жылдан кең арнағ а тү се бастады. Ысмайылов, Жұ малиев, Т. Нұ ртазин, А. Нұ рқ анов, Қ. Нұ рмұ ханов, М. Ғ абдуллин, С. Қ ирабаев, Р. Бердібаев, З. Қ абдолов, Т. Кә кішев тә різді сыншылар қ азақ ә деби сынын жаң а дең гейге кө терді. Ал 20сыншы ғ асырдың 70сінші жылдарынан ә деби сынғ а мол мү мкіндіктер жасалды. Газет журнал беттерінен сын бө лімі тұ рақ ты орын алды. «Уақ ыт жә не қ аламгер», «Сө зстан» сын мақ алалар жинақ тары шығ ып тұ рды.Сынның ү ш тү рі бар: А) Жай оқ ырман; Ә) Замандас, қ аламдас, қ ұ рбы қ ұ рдастар; Б) профессионал сыншылар; Профессионал сыншылар- реалист, шығ арманың не ү шін жазылғ анын білу керек; Эстетиканы мық ты білу керек.Сынды айту формалары: Жазушының кө теріп отырғ ан мә селесін кө руің із қ ажет, қ оғ амғ а пайдасы бар ма? (кө ркем шығ армада).

49. Сыншыл реализм – ә дебиеттегі кө ркемдік ә діс. Ө мірді сан қ ырынан зерттеп, қ оғ амның адамзаттық нормаларғ а қ айшы келетін кемшіліктерін сынғ а алады. Типтік жағ дайда типтік образдар жасау арқ ылы ө мірді неғ ұ рлым шынайы суреттеуге ұ мтылып, адамдар тағ дырын, олардың мінез - бітімін, қ оғ амдағ ы қ айшылық тарды сынайды. Адам мен қ оғ ам арақ атынасын, адамзаттың қ оғ амдағ ы жасампаздық, белсенділік қ ызметін, олардың ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан адамгершілік қ алыптарын сақ тай отырып, бақ ытты ө мір сү ру жолындағ ы ұ мтылысын, кү ресін бейнелейді. Қ оғ амдық дамудың дұ рыс жолды таң дауында сынның рө лі қ аншалық ты болса, Сыншыл реализм де ө нер қ ұ діретімен ө мірдің кө лең келі тұ старын шынайы бейнелеуге ұ мтылып, оны жою мен ә ділетті қ оғ ам орнатуғ а ү ндейді. Қ оғ амда белең алғ ан кемшіліктер мен ә ділетсіздікті сынап, оны болдырмауғ а шақ ыру Сыншыл реализмнің басты сипаты саналады.Қ азақ ә дебиетінде жыраулар поэзиясында қ оғ амғ а деген сыни кө зқ арас, халық тың арман - мұ ратын ел билеушілерден қ аймық пастан жыр ө рнектерімен жеткізу негізгі сарынды қ ұ рады. Бұ қ араның мұ ң ын жоқ тап, билеуші топтың елге жасағ ан ә ділетсіздігін ә шкерелей жырлау қ азақ ә дебиеті дамуының басты бағ ытына айналды. Сыншыл реализм ә дісі жыраулар поэзиясы мен ә лем классиктері дә стү рлерін ү лгі-ө неге тұ тқ ан Абай шығ армаларында берік орын алды. 20 ғ асырдың басындағ ы қ азақ ә дебиетінде ө мір қ ұ былыстарын кө ркем бейнелеудің бір тә сілі ретінде сыншыл сарын А.Байтұ рсынов, М.Дулатов, С.Торайғ ыров, тағ ы басқ а шығ армаларында ө рісті арна болды. Сыншыл реализм ө мір шындығ ы. Ә детте, ө ткен дә уірде ө мір кешкен ақ ын – жазушылардың жазғ андарын жеке талдап айта салу оң ай да, шеберлікті, ө зіне - ө зі ү лкен талап етіп қ ойғ ан ә деби бағ ытын дұ рыс тану кө п ең бекті керек етеді. Бұ лай дейтініміз қ андай ә деби ағ ын болмасын, тіпті ә р елдікі, халық тікі десек те ұ қ састық, ерекшелік болатындығ ы аң ғ арылады. «Ә р елдің заң ы басқ а, иттері қ ара қ асқ а» десек те ө згешеліктері мен бірге ү ндестігі болатынын білдік... Себебі қ оғ амы ұ қ сас болғ ан елде қ арама – қ айшылық та, ү стем топқ а деген наразылық та бірдей болатыны даусыз. Біз жоғ арыдағ ы орыс ақ ын – жазушылары мен Абай шығ армаларын салыстыра қ арағ анымызда мейлі орыс, қ оғ амы болсын, мейлі қ азақ қ оғ амы болсын ұ қ састық барын ұ қ тық. Ал айырмашылығ ы ә р ұ лттың ұ лттық менталитетіне ғ ана тірелгендей. Сыншыл реализм - ө мір шындығ ын нақ ты кө рсете алатын ә деби ағ ым болғ андық тан осы ағ ымғ а қ алай сілтеген ақ ын – жазушылардың кө здеген мү дде тұ рғ ысынан шық қ аны айқ ын. Ө йткені ө мір шындығ ы ә р елде кездесетін, ә р халық тың арасынан табылатын шындық. Сол шындық ты ашына айтқ ан сыншыл реалистік жазушылардың бұ л ретте ө з елінің кө зін ашуды кө здеген мақ саттары ү шін ең бек еткені рас.

46. Сын жанрларының дамуы. Қ азақ ә дебиетіндегі жанр мә селесінде тү рліше пікірлер кө рінеді. Қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының негізін қ алағ ан А.Байтұ рсынов жанр сө зін қ олданбағ ан.Ал, академик З. Қ абдолов «Ә деби жанр термин ретінде шартты, екі мағ ынада қ олданылады: 1)ә дебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2)ә деби шығ арманың тү рлері – ә ң гіме, роман, баллада, поэма, трагедия, т.б.» деп жазады. Ә деби хабар – сын жанрларының ішіндегі «жасы жағ ынан да ең ү лкені де, кө лемі жағ ынан шағ ыны да, икемділігінен де шапшаң ы да, елгезек «тіл алғ ышы». Хабар жанрының аты да айтып тұ рғ андай, басты міндет – жаң а болғ ан ә деби оқ иғ аны, жаң алық ты оқ ырманғ а хабардар ету. Хабардың «жаны» - жаң алық. Алғ ашқ ы сынның мұ ндай тү рін проф. Т. Кә кішев «жарнама-сын» деп атады.

Аннотация – сын жанрларының ішіндегі ең шағ ын кө лемдісі. Шын мә ніндегі ә деби сынның бастау алар бұ лағ ы. Аннотацияның объектісі – бір ғ ана шығ арма, кітап. Мақ саты – кітаптың не туралы екендігімен таныстыру. Ә деби сынның басқ а жанрлары сияқ ты, алдына кө п міндеттер қ оймайды; жоғ арыда айтылғ ан бір ғ ана мақ сатты шағ ын кө лемде орындау аннотацияның негізгі жанрлық ерекшелігін айқ ындайтын ө лшем болып табылады. Рецензия – сын жанрларының ішінде ең кө п қ олданылатын, ө рісі кең жанр. Бұ рын «рецензия сынның синонимі ретінде ұ ғ ынылатын кездер де болғ ан.Рецензияда бір кітап не, бір швғ арма ә ң гіме арқ ауы болады.

Мақ аланың мақ саты – ә деби ө мірде болып жатқ ан маң ызды қ ұ былыстарды, оқ иғ аларды талдап-бағ алау, оның заң дылық тарын ашу, оқ ырмандарғ а тү сіндіріп отыру. Сондық тан мақ алада ә деби сынның ғ ылыми-публицистикалық сипаты айқ ынырақ кө рінеді.

Шығ армашылық портрет кө біне қ алың оқ ырманғ а арналып жазылып баспасө з бетінде жарияланатындық тан да кө ркем публицистика тү рінде жазылады. Эссе, негізінде – кө ркем жанр. Сола й бола тұ ра, оның сыншылдық сипаты айқ ын. Эссенің негізгі жанрлық ерекшелігі – оның композициялық қ ұ рылымның еркіндік танытуы. Ә деби шолудың сынның басқ а жанрларынан айырмашылығ ы – шолынып отырғ ан ә деби объектісінің шынайы кө рінісн жасау. Ал, ә деби ө мір дегеніміз - жекелеген ә деби фактілердің, қ ұ былыстардың жиынтығ ы. Олардың барлығ ын қ амту қ иын, қ ажеті де шамалы. Сыншы ү шін аса кү рделі де қ иын міндет – саналуан фактілерді ажырата біліп, сол фактілердің негізінде барып ә деби ө мірдің шындығ ын айту.

55. Сын жанрының зерттелуі. Қ азақ ә дебиеті сынының тарихи пә ні - ә дебиеттану ғ ылымының негізгі салаларының бірі. Сыншыл кө зқ арастар тарихи - ә леуметтік жағ дайлар, ішкі қ айшылық тар тұ рмыс – тіршілікке байланысты туындайтыны белгілі. Соның мә ні мен ә леуметтік қ ызметі халық ө мірімен тікелей байланысты.Сынның ғ ылыми, идеялық -кө ркемдік дә режесін, пә рмендігін, ә деби процесте атқ аратын рө лін кү шейту дегенде сынның ө зін-ө зі танып-білудің, оның теориясы мен методологиялық мә селелерін зерттеудің аса қ ажеттілігі қ атар қ ойылуғ а тиіс. Ә деби сынды дамыту істері алдымен, оның ө зін зерттеп білуден басталуғ а тиіс. Сынсыз ә деби даму процесін бағ дарлау қ иын. Сын ә дебиет бар жерде бар да, онымен бірге дамиды. Сын ә дебиетке кө мекші сала ретінде, В.Г.Белинский айтқ андай, ә дебиетті ә р кезең де ө зін-ө зі танып отыру қ ажеттілігінен пайда болды." Сын жанры - жалғ ыз қ азақ ә дебиетінде ғ ана емес, басқ а ә дебиеттерде де барынша аз зерттелген творчестволық сала.Сыншылық ой-пікірдің ө рістеу жолдары тек ә деби қ ұ былыстарғ а ғ ана емес, срнымен қ атар қ оғ амдық -ә леуметтік толғ аныстарғ а іш тартып жататындық тан сын тарихын кең кө лемде қ арастырып, ел жұ рт тү сінігінің, эстетикалық таным бірлігінің ә рі даралану, ә рі жалпылану жай-кү йі ескеріледі. Студенттердің таным білігі осы ө реден шық са, онда пә ннің ық палы мә ндене тү седі, яғ ни студенттердің сыни ойлау жү йесі белгілі бір арнағ а тү сіп, кө ркемдікті тану қ абілеті арта тү седі.Осымен қ атар бұ л курстың утилитарлық ой мақ сатының бірі - сыншылық қ абілеті бар студенттерді осы қ иын да абырлы жолғ а тү сіру. Пә нді оқ ыту барысында шә кірттерді қ азақ ә деби сынының пайда болу, қ алыптасу жолдарынан, ө ткен ұ зақ тарихынан хабардар ету, ә дебиеттің дамуы сыншыл ой-пікірлердің дамуына қ атыстылығ ын аң ғ арту. Ол ү шін курстық жұ мыс жү йесі дұ рыс пайдаланылады. ө з бетінше орындағ ан жұ мыстың аяқ алысы, қ алам жебеуі ескеріліп, дұ рыс та мә нді орындалғ ан жұ мыстарды газет-журналдарда жариялау қ амы жасалады. Сын тарихының зерттелу жайы. Қ азан революциясына дейінгі ә деби сын жайындағ ы кө зқ арастар мен ой-пікірлер.Қ азақ ә дебиет сынының туып, қ алыптасуының негізгі кезең дері. Қ азан революциясына дейінгі кезең - Сыни ой-пікірдің ояну жә не ә дебиет сынының туу дә уірі. 1917 жылдан 1937 жылғ а дейінгі кезең - қ азақ ә дебиет сынының жанр ретінде қ алыптасу жә не ә дебиеттану ғ ылымының туу дә уірі. 1938 жылдан 1991 жылғ а дейінгі процесс - қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының қ алыптасуы, ә дебиет сынының ө ркендеу кезең і.

26. С.Қ ирабаев – сыншы. Білім саласына, ә деби-мә дени жә не ғ ылыми ортағ а танымал Серік Смайылұ лы Қ ирабаев – бү гінде ел ақ сақ алы, ә дебиеттану абызы дә режесіне жеткен тұ лғ а.Ә дебиет, мә дениет жә не білім саласы мамандары ү шін «академик Қ ирабаев» атанғ ан абзал азаматтың кемі алпыс бес жылдан асатын шығ армашылық дә уірі ұ лтымен бірге жасап, халқ ының рухани тағ дырымен бірге ө ріліп келеді десек жаң ылыспаймыз.Серік Қ ирабаевтың шекпенінен шық қ ан шә кірттерінің бірі ретінде қ арт Қ азПИ-дің ескі ғ имараты мен сық ырлағ ан парталары елестейтін тә тті тү сімізде ол кісіні «ағ ай!» деп ағ аласақ та, ө ң імізде «академик Қ ирабаев» деп мақ танатынымыз рас.Қ азір ғ ылым талабының қ июы қ ашты ма, ә лде адамдардың біліми талғ амы ә лсіреді ме, ә йтеуір «мә ртебелі академия» дегенді де, «Қ Р Ұ Ғ А» дегенді де ұ мыта бастағ андаймыз. Қ арапайым ше­неу­нік пен PhD ү міткерлеріне тү сінікті болсын, біздің Серік ағ ай – Қ аныш Сә тбаев қ ұ рғ ан академияның академигі. Қ Р Ұ Ғ А – Қ азақ стан Республикасы Ұ лт­тық ғ ылым академиясы. Яғ ни, ғ ылым­ның тасы ө рге дө ң гелеген кезең акаде­миясының мү шесі.

Асылы, академик С.Қ ирабаев – ба­қ ыт­ты ғ алым. Ө йткені, ол қ иындық ты да, қ иындық тан сабақ алғ ан кезең ді де, сол сабақ тың кең ес заманы мен тә уелсіздік тұ сындағ ы қ ызығ ын да, шыжығ ын да кө рді жә не кө ріп келеді. Ғ алым осы ү де­рістің бә рін ә дебиет аясында қ арас­ты­ра­ды. «Ә дебиет – ұ лттық мә дениеттің бір са­ласы. Оның дамуы ұ лттың тілімен, ділімен, ұ ғ ым-тү сінігімен, парасатымен, дү ниетанымымен тікелей байланысты. Осының бә рі кө ркем туынды арқ ылы кө рініп, халық тың санасына сің ген, оның рухани ө мірін қ алыптастырғ ан. Ә дебиет туралы ғ ылым кө ркем ә дебиеттің осы жолдағ ы ізденісін, ойлау мен бейнелеудің жолдарын жинақ тайды, қ орытындылай­ды», дейді ғ алым. Кейде «XX ғ асыр ә дебиеті мен ә де­биеттануы несімен ерекшеленеді?» деген сұ рақ қ ойыла қ алса, оғ ан: «Аталғ ан ғ а­сыр таланты терең, қ абілеті ерен ақ ын-жазушыларды шығ арып қ ана қ оймай, кө р­кемө нерді тү птеп зерттей алғ ан ә де­биетшілерді дү ниеге ә келді» деп жауап қ айырып жатамыз. Ә дебиет – арғ ы ғ а­сыр­лардан жеткен сө з болса, ә дебиетші – сол ғ асырдың сө зі. Ұ лт руханиятында ә де­биетті жеке-дара зерттеу нысанасы етіп қ арастыру XX ғ асырдың басынан Ә.Бө кейхан мен А.Байтұ рсынұ лы бас­та­ғ ан Алаш тұ лғ аларының ең бегінің арқ а­сында ғ ылым арнасына тү сті. Оның буыны беки бастағ ан кезі – 20-жылдар болса, қ аз-қ аз тұ рып, алғ а адымдағ ан шағ ы – 50-60 жылдар. Ұ лт пешенесіне жазылғ ан тағ дыр солай болғ ан шығ ар, ә дебиет зерт­теуді ғ ылым арнасына тү сірген Алаш зиялыларының бә рі дерлік 30-жылдары тоталитаризм қ ұ рбаны боп кете барды. Ал бұ л саланы қ алыптастырғ ан олардан кейінгі екі буынғ а ә кімшіл-ә міршіл жү йе жағ дайында жұ мыс жасау оң айғ а тү с­пе­ді. Оның ү стіне соң ғ ыларының балалық шағ ы – қ азақ ты жаппай қ ырғ ан ашар­шы­лық жылдарына, жасө спірім-бозбала кезі – фашизмге қ арсы соғ ыс уақ ытына тура келді. Яғ ни, олар балалық бал дә уре­ні­мен, қ амсыз бозбала шағ ымен амалсыз ерте қ оштасты. Бұ ларды ең бек ерте есейтті. Сондық тан да осы толқ ын «ру­ха­нияттың ең бекторысы» деген тең еуге ә бден лайық.

40. Сын жә не сыншы. Ә дебиет сыны - ә деби сын, кө ркем ә деби сын — ә дебиеттану ғ ылымының бір саласы. Ол ө мір шындығ ы мен ә деби шығ армадағ ы кө ркем шындық арақ атынасын саралап, кө ркем шығ арманы ә деби тұ рғ ыдан бағ алайтын, ә деби дамудың ағ ымдағ ы мә селелерін талқ ылап, бағ ыт сілтеп отыратын ә деби-публицист., ғ ыл.-эстетик. шығ армашылық тү рі. Ә. с. — аса кү рделі сала. Оның негізгі зерттеу объектісі — кө ркем ә дебиет, ә деби процесс. Сыншы белгілі бір ә деби шығ арманы талдап, бағ а беру ү шін ә дебиеттану ғ ылымының зерттеу ә дістерін, методол-сын қ олданады. Ә. с-ның басты ерекшелігі, кө бінесе, қ азіргі ә дебиеттің жай-кү йін қ арастыруында, ә деби мұ раларды бү гінгі заман тұ рғ ысынан пайымдауында. Ә.с. ә дебиеттің теориясы, ә дебиеттің тарихы жеткен жетістіктерге сү йенеді. Кө ркем шындық қ а айналатын ө мір — аса кү рделі қ ұ былыстардың біртұ тас жиынтығ ы. Міне, сол сан қ ырлы ө мір оқ иғ аларының кө ркем ә дебиетте қ алайша кө рініс тапқ андығ ын анық тап отыратын Ә.с. да оларды тү рлі жақ тарынан зерттейтін ғ ылым салаларының жетістіктерін қ ажетінше пайдаланып отырады. Ә.с-нда берілген бағ а сол кезең дегі ә деби процестің ү ні. Онда пікірлер қ айшылығ ының кездесуі заң ды да. Ә. с. кө ркем шығ армашылық қ а дер кезінде ү н қ осып, сыр-сипатын айқ ындайды, бағ а беріп, пікір білдіреді. Ә. с-ның тарихы ертеден басталады. Қ азақ ауыз ә дебиетінің кө ркемдік, идеялық сапалары аса жоғ ары классик. ү лгілерін парық тауда Ә. с-ның рө лі зор болды. Ол жазба ә дебиетінің, ғ ылымның дамуымен бірге ө рбіп отырады. Отырарлық ғ ұ лама Ә бу Наср ә л-Фарабидің, Махмұ т Қ ашқ аридың, Жү сіп Баласұ ғ ынның сө з ө нері жайлы жазғ ан пікірлері, Ш. Уә лихановтың, Ы. ААлтынсариннің, А. Қ ұ нанбаевтың ә дебиетке қ атысты айтқ ан ойлары қ азіргі қ азақ ә деби сынының бастау алар қ айнар кө зі деуге болады. 19 ғ -дың 2-жартысында “Тү ркістан уалаяты”, “Дала уалаяты” газеттерінің бетінде ә дебиетке қ атысты материалдардың жиі кө рінуі. Ә. с. тарихындағ ы жаң а кезең нің басы болды. “Айқ ап” журналы мен “Қ азақ ” газеті беттерінде жаң а кітаптардың шығ уы туралы хабарлардан бастап, жекелеген жазушыларғ а арналғ ан ғ ұ мырнамалық мақ алалар, ә деби шолулар, тү рлі тақ ырыптағ ы мақ алалар кө птеп кө ріне бастады. Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов, С. Торайғ ыров т.б. қ азақ ә дебиеті жайлы қ ұ нарлы пікірлер айтты. 20 ғ -дың 20-жылдары қ азақ ә дебиеті жаң а дә уірде қ андай бағ ытта дамуы керектігі, кө рнекті ә дебиет қ айраткерлері жайлы қ ызу пікір алысулар болды. Ә сіресе Абай, Мағ жан шығ армашылық тары жайлы айтыстар 20 ж-дардағ ы ә деби сынның орталық мә селелеріне айналды. Байтұ рсыновтың “Ә дебиет танытқ ышы” (1927), Х. Досмұ хаметовтің “Қ азақ халық ә дебиеті” (1928), Ғ. Тоғ жановтың “Мағ жанның ақ ындығ ы мен Жү сіпбектің сыны” (1926), “Ә дебиет жә не сын мә селелері” (1929) сияқ ты ең бектер қ азақ Ә.с-ның жаң а биіктерге бет алғ анын байқ атты. Ұ лттық ә дебиетіміздің тү рлі мә селелері жайлы С. Сейфуллин, М. Ә уезов, С. Мұ қ анов, Қ. Жансү гіров, Ғ. Мү сірепов, Ғ. Тоғ жанов, Н. Тө реқ ұ лұ лы, С. Қ ожанов, Ы. Мұ станбаев, Досмұ хамедов, С. Сә дуақ асов, Қ. Кемең геров, Ә. Бә йділдин, Х. Жү сіпбеков, Е. Бекенов, Ш. Тоқ жігітов, Б. Кенжебаев т.б. ө з ойларын ортағ а салып, ә деби ө мірде белсенділік танытты. Ә. с-ның аннотация, рецензия, мақ ала, айтыс мақ ала, шолу, шығ армашылық портрет сияқ ты тү рлері баспасө з бетінде жиі кө рініп, жанр ретінде қ алыптасты. Алайда бұ л кезең де кө ркем шығ армаларды бағ алауда партиялық принцип негізгі ө лшем ретінде танылып, ә леум. тұ рпайы сындар ө ріс алды. Соғ ыстан соң ғ ы кезең де Ә. с-ның кө кжиегі кең іп, ә деби ой-толғ амдардың ғ ыл. негізі арта тү скенімен, ә дебиеттің партиялық принципі барынша қ адағ аланып отырды. Кө ркем ә дебиетте, сын-зерттеу саласында саяси қ ырағ ылық ты кү шейту мақ сатында жү ргізілген істердің барысында бірсыпыра қ аламгерлер тағ ы да қ уғ ынғ а ұ шырады. “Ұ лтшылдық қ а”, “ескілшілдікке” қ арсы саяси науқ анның барысында ә дебиеттің бү кіл тарихы Абайымен қ оса теріске шығ арылды. Алғ ашқ ы екі кітабы жарық кө рген “Абай жолы” эпопеясында қ азақ тық ө ткен ғ -дағ ы ө мірінің суреттелуінен бастап, бар қ адір-қ асиеті жоқ қ а шығ арылып, теріс идеялар береді деп танылды. Осы саяси науқ анның салдарынан Ысмайылов, Жұ малиев, Қ. Мұ қ амедханов т.б. қ удаланып, ә дебиеттен шеттетілді. Кенжебаев, Т. Нұ ртазин, Қ оң ыратбаев т.б. қ ұ ғ ындалды. Тоқ ырауғ а ұ шырағ ан қ азақ Ә. с. 1955 ж. респ. басшылығ ы ауысып, идеол. солшыл бағ ыттағ ы тоң ептеп жібіп, шығ армашылық жұ мысқ а мү мкіндіктер туа бастағ ан кезде қ айтадан жанданып, кең арнасына тү се бастады. Ысмайылов, Жұ малиев, Нұ рқ атов, А. Нұ ртазин, Қ. Нұ рмаханов, М. Ғ абдуллин, С. Қ ирабаев, Р. Бердібаев, З. Қ абдолов, Т. Кә кішев, Б. Сахариев жә не т.б. сыншылар қ азақ Ә. с-н жаң а биіктерге кө терді.

21. Т.Кә кішев – сә кентанушы. Кә кішев Т. (1927 жылы туғ ан) - ә дебиетші, ғ алым, сыншы. Филология ғ ылымдарының докторы, профессор, Қ азақ стан Республикасының ең бек сің ірген ғ ылым қ айраткері. Сә кен Сейфуллинге арналғ ан С.Сейфуллиннің шығ армалары ө мір жолын баяндайтын «Сә кен Сейфуллин» (1967; орыс тілінде, ЖЗЛ сериясы бойынша, Мә скеу, 1972), 1968 «Қ ызыл сұ ң қ ар», 1976 «Сә кен Сейфуллин. Ө негелі ө мір», 1994«Сә кен жә не Гү лбаһ рам», 1994 «Сә кеннің соты», 1997 «Сә кен Сейфуллин», 2000 «Мағ жан жә не Сә кен» атты ең бектерін жазды. Ө зге 1992 «Санадағ ы жаралар», 1995 «Кер заманның кереғ ар ойлары», т.б. жинақ тарында қ азақ ә дебиетінің ө ткені, бү гіні жайлы толғ аныс-пікірлері топтастырылғ ан. 1978 «Ұ штасқ ан ү ш ө зенмен», 1983 «Жол ү стінде 80 кү н», 1986 «Садақ», 1989 «Жасампаз ө лке» атты сапарнамалық кітаптары жарық кө рді.

25. Т. Нұ ртазин шығ армашылығ ы. (1907–1977)29 желтоқ санда Ресейдің Қ орғ ан қ аласында туғ ан.Жасында татар медресесінде оқ иды. Петропавл педагогикалық училищесін (1932), Ленинград журналистика институтын (1935) бітірді. 1928–1930 жж. мұ ғ алім, ұ жымшар тө рағ асы, 1932–1933 жж. Солтү стік Қ азақ стан облыстық партия комитетінің бө лім мең герушісі, 1935–1937 жж. «Қ арағ анды пролетариаты» облыстық газетінің редакторы болып жұ мыс істеді. 1943–1974 жж. Абай атындағ ы Қ азақ педагогикалық институтында жә не Қ азақ мемлекеттік университетінде ә дебиет пә нінен сабақ берді. Филология ғ ылымының докторы, профессор.«Машинист» атты тұ ң ғ ыш жинағ ы 1932 жылы жарық кө рді. Сын жазумен 1944 жылдан шұ ғ ылданды. 1945 жылы айтыс ө нері жө нінде кандидаттық диссертация қ орғ ады. С.Мұ қ анов шығ армашылығ ына арналғ ан монографиясы орыс (1951), қ азақ (1958) тілдерінде шық ты. 1960 жылы «Жазушы жә не ө мір» атты зерттеу ең бегін жариялады. «Бейімбет Майлин» (1966), «Шеберлік туралы ойлар» (1968), т.б. кітаптарын шығ арды. М.Қ аратаев, С.Қ ирабаевпен бірге жоғ ары оқ у орындарына арналғ ан «Қ азақ совет ә дебиеті» оқ улығ ын (1971) жазысты.Т.Нұ ртазин прозалық шығ армалар да жазды. «Мұ рат» повесі (1958), «Ә ң гімелері» (1959), «Адам бекерге жасамайды» (1965), «Ауыл тынысы» (1973), т.б. кітаптары жарық кө рді. М.Ә уезовтің «Абай романының 1-ші кітабын А.Б.Никольскаямен бірге орыс тіліне (1945) аударды. В.Г.Белинскийдің бірқ атар шығ армаларын (1948), Н.В.Гогольдің «Тарас Бульба» (1951), Г.Успенскийдің «Растеряев кө шесінің салты» (1953), т.б. шығ армаларды қ азақ шағ а аударып бастырды.

15. Темірқ азық журналындағ ы ә деби сын. 1923 жылы ақ панда - Мә скеудегі «Кү ншығ ыс» баспасының жанынан Н.Тө реқ ұ лов редакторлық жасағ ан «Темірқ азық» журналы шық ты. Революция дауылпазына айналғ ан Сә кеннің «Қ ызыл сұ ң қ арлар» пьесасы сын садағ ына кө бірек ілінді. «Қ оң ыр» деген бү ркеншік атпен пьесағ а пікір жазғ ан М.Ә уезов драманың сюжеттік қ ұ рылымын, тіл кестесін сынай келіп: «Қ азақ пьесасы болып саналуы мү мкін емес. Жоғ арыда айтқ ан ә лгі геройлары тү гелімен бір-ақ кісі болудың ү стіне оларда қ азақ тан белгі де жоқ. Бұ л кітаптың болашағ ына келгенде айтатыным сол, қ азақ ә дебиетінің жұ рнағ ы болып, оның ішінен орын алуы неғ айбыл»[11] - деген қ атқ ыл пікір білдірсе, тө ң керілісшілер, ресми идеология жағ ындағ ылар пьесаны ө мірге жаң алық ә келген «жыл қ ұ сына» тең еді.Бір жылда ү ш бірдей кітабының шығ уы, ү шеуінің де революция тақ ырыбына арналуы С.Сейфуллинді сол кездегі ә деби сынның басты қ аһ арманына айналдырды. Сә кенді тө ң керісшілер жағ ы жаң а кең естік ә дебиеттің басы деп, ресми басылымдарда насихаттап, марапатты кү шейтіп жатса, ұ лтшылдар жағ ы сынды барынша кү шейте тү сті. Осындай мақ аланың бірі Н.Тө реқ ұ ловтың Мә скеуде шығ ып тұ рғ ан «Темірқ азық» журналында жарияланғ ан Сә кеннің «Асау тұ лпар» атты ө лең дер жинағ ына жазғ ан пікірі болды. Журналдың алғ ашқ ы санында Ғ.Тоғ жановтың «Ұ лт деген не?», «Ұ лт мә селесі», М.Дә улетбаевтың «Қ азақ һ ә м музыка», Ә.Бө кейхановтың «Керейдің ажалы», «Бекет батыр», «Мырза Едіге», Қ.Кемең геровтің «Қ азақ тың саяси-тарихи тұ рмысы» сияқ ты материалдарының орын алуынан бұ л басылымның, оның редакторы Н.Тө реқ ұ ловтың алғ а қ ойғ ан мақ саты мен бағ ыт-бағ дары айқ ын кө рінеді. «Сыншы (критик) ә р уақ ыт шынын сө йлеуге міндетті. Шынын сө йлеу – сыншының парызы. Сыншының «ө тірігі» жұ ртқ а зиян, жазушы мейлі «ө летін» болсын, критикасы кө ң іліне тіпті ауыр тиетін болсын, жазушының мінезі жаман-ақ болсын, «аждаһ адай жұ там» деп тұ рғ ан болсын, иә болмаса «жат туғ ан бұ л дү ниеге мен бір ғ аріп» деп кө зіне жас алып, жалынғ ан болсын, сыншы еш нә рсеге қ арамай, ө з міндетін атқ аруғ а тиіс! Жазушының жазғ анына сыншы – би; сыншының сынына оқ ушы – би»[12]-деп білген Нә зір «Темірқ азық» журналының ү ш нө міріне Сә кеннің «Асау тұ лпар», «Тар жол, тайғ ақ кешу», «Бақ ыт жолында» атты шығ армаларына сыни пікірлерін жариялады. Нә зір бетің бар, жү зің бар демей, «шынын сө йлеу – сыншының парызы» деп, ү ш кітапқ а да қ атты сын айтқ ан. Ол не айтса да, жалпылама кетпей, нақ тылы, мысалдармен сө йлеп, ойын ө ткір, ашық айта алғ ан.Соның ішінде Сә кеннің «Асау тұ лпар» (1922) атты жинағ ы туралы «Қ арасам, «асау тұ лпар» шынында да «асау» екен, бірақ асау болғ анда, «білімсіз асау» екен! Дә лел керек пе?! Дә лел керек болса, мен ү ндемеймін, Сә кеннің ө зін сө йлетейін» - дейді де нақ тылы мысалдар арқ ылы талдауғ а кіріседі. «Мысалы, қ атын туралы жырласын» - деп, «Маржан» ө лең ін талдайды. Ө лең нің кемшілікті жерлерін келтіріп, оғ ан тү сініктемелер беріп отырады. «Орынсыз жерде іс қ ылып жү рген бір қ атынғ а барып жабыса кету таң қ аларлық: бірақ ойлап қ арағ анда, таң қ алатын дә нең е жоқ. «Жұ мыста жү ргенде» ісі бар ма? Сө йтсе, Сә кен «қ айғ ысын» ойлап жү ргенінде, есіне заман тү сіп кетіп, ұ ялғ аннан ө лең ін былай аяқ тайды» - деп, оғ ан мысал келтіреді. Осы сияқ ты «Марияғ а», «Жазғ ы тү нде», «Надежда, Ү міт, Омила» деген ө лең дерін де: «Мен оны қ ұ шақ тадым, ол мені қ ұ шақ тады, бір-бірімізді қ ұ шақ тадық» дегеннен басқ а «білімді» білмейді. «Кейде сабаз жас қ ыздарғ а да кез келіп қ алады» [12]-деп сынағ ан. Сә кеннің махаббат тақ ырыбында жазылғ ан ө лең дері жайлы ойларын «Кітаптағ ы 68 ө лең нің тө рттен бірі ә йел, махаббатқ а арналғ ан. Бірақ байғ ұ стың білген ә йелі осы. Бө тенін білмейді, кө рмейді. Бірақ трагедия мұ нда емес. Білмегендігін ө зі сезбейді. Міне, трагедия қ айда?» [12]- деп қ орытқ анда, сынның қ ара бұ лтын қ оюлата тү скендігі кө рініп тұ р. Осындай тә ртіппен Сә кеннің «Айт кү ні», «Азия» ө лең дері де ө з «сыбағ аларын» алғ ан. Н.Тө реқ ұ лов: «Сө здің қ ысқ асы: мұ ндай білімсіздікпен ө лең жазып, ә уре болып жү руінің ө зі - ұ ят. Білімсіз болғ анда, ұ ятты болу керек. Болмаса, Еуропаны жамандау керек болса, ауылда жү рген ә ншейін бір қ арт ақ ынғ а: «Базарбай, кә не, бір Еуропаны жамандап бер» [12]-десең, сол да шамасы келгенше жамандап берер еді. Сол Сә кеннен ө ткізбесе, қ алыспас еді. Бірақ не пайда? Жамандағ анда біліп жамандау керек. «Уа, Еуропа, Еуропа» дегеннен болмайды. Ә дебиет «митинг» емес. Біздің міндет – Еуропаның білімін, техникасын алып, капитализмнің бізге керекті ө нерін ү йреніп, кең ес ү кіметін кө ркейту, кү шейту... Жаң а ө лең дерінен Сә кеннің ө з ақ ылыменен жазғ андары тү кке жарамайды» - деп, тү гін қ алдырмайды. Қ ыза - қ ыза келе, тіпті Сә кенді тү кке алғ ысыз етеді. «Не десең де, байғ ұ с Сә кен ө зінен шығ арып бір ұ намды, пікірлі ө лең айта алмағ ан. Бір жақ тан порнография жазғ ан, бір жақ тан Азия мен Еуропаны айыра алмай, басындағ ы ботқ асын жұ ртқ а ү лестіріп берген, бір жағ ынан, ө зінен шығ арып жазуғ а тура келгенде, «білімсіздігін интернационализм қ ылып кө рсеткен» кісіні революционер ақ ын деп айта алмаймыз»[12] - дейді. Ащы мысқ ылғ а, кекесінге, ажуағ а толы рецензияда кейде тым қ атты кетіп қ алатын жерлері де бар. Сә кенді «сабаз», «байғ ұ с» деп кекетеді. «Сабаз жас қ ыздарғ а да кез келіп қ алады», «байғ ұ стың білген ә йелі осы» дегендердің сынның этикасына сия бермейтіндігі анық. Мұ нысын Нә зірдің ө зі де білетін сияқ ты. «Ә дебиетте – кө пшіліктің жазғ аны ә р уақ ыт «қ атты тергеуден» ө туі тиіс» - деп, қ атты кету себебін тү сіндіреді.

Кө п кү ттірмей-ақ, Нә зірдің бұ л пікіріне қ арсы Сә кен Сейфуллинді жақ тағ ан мақ алалар қ аптап кетті. Солардың ішінде Сә кеннің ізбасары С.Мұ қ ановтың «Сынғ а сын» атты мақ аласы ерекше кө зге тү сті.

22. Ш. Уә лихановтың ә деби сын мақ алалары. Шоқ ан 1835 жылдың қ араша айында Қ ұ смұ рын бекетінде қ азіргі Қ останай облысы Сарыкө л ауданындағ ы Кү нтимес ордасында (қ ыстауында) атақ ты ағ а сұ лтан Шың ғ ыс Уә лиханов отбасында дү ниеге келген. Шоқ ан қ азақ ауыз ә дебиетінің ү лгілерін кө п жинады жә не қ ажетті кезінде пікір айтып отырды. Шоқ ан «Манасты» бірінші жинаушы ғ ана емес, оның қ оғ амдық ә леуметтік мә ніне, кө ркемдік қ ұ нына тұ ң ғ ыш рет дұ рыс ғ ылыми анық тама жасағ ан ғ алым. Шоқ ан қ азақ поэзиясында жиі кездесетін жоқ тауғ а тоқ талып, оның кімге, қ алай арналатындығ ын баяндағ ан. Шоқ ан жоқ тауды «нагробная песня» деп тү сіндірме берген. Шоқ ан қ ара ө лең нің тө рт жолдан қ ұ ралып, белгілі мағ ынаны білдіретіндігін, кө біне ә нге салып, айтылатындығ ын айқ ындайды. Шоқ ан қ азақ поэзиясын тудыратын, оны ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізетін ө нерпаздарды сала салағ а ажырата жіктейді. «Ө лең ші», «Ақ ын», деген атаулардың Шоқ ан талдауында біраз жігі ашылды. «Ө лең ші» дегенді «Жыршы» мағ ынасында тү сіндіріп, кейінгіге мұ ра болып келе жатқ ан шығ армаларғ а олар ө з тарапынан тек кіріспе мен соң ғ ыы сө з қ оса алатындығ ын хабарлады. Ал «ақ ын» деген сө зді ө з жанынан ө лең шығ аратындарғ а лайық тайды, бірақ кейде оларды да «ө лең ші» деп кететін кезі жоқ емес дейді. Сыни ойдың таң шапағ ындаосындай эстетикалық категорияларғ а Шоқ анның ой жү гіртуі, зерттеу жұ мысын жү ргізе беруқ ажеттігін ескертуі игі бастама екені айдан анық.