Хабарландыру сын жанры.

Хабарландыру шағ ын жанр болғ анымен де, ұ тымды пайдалана білгенге берер мү мкіндігі мол. Аз кө лемді, шебер жазылғ ан хабарландырудың ө зінен проблемалық мақ алағ а тә н мағ лұ маттарды алатын жағ дай да кез болады. «Қ азақ ә дебиеті» газетінің «М.Ә уезов мұ ражайында» атты тұ рақ ты айдармен беріліп тұ ратын хабарлардың жаң а мү мкіндігін танытарлық сипаттарын атап айтуғ а болады. Бұ л айдарда айына екі рет Ә уезовтың мұ ражайында ө ткізіліп тұ ратын қ азақ ә дебиеті мен ө нер университетінің сабақ тары жайлы хабарландырулар беріліп тұ рады. Хабарландыру тү рінде жазылғ анымен де бұ л хабарлар жанр шең берінен шығ ып, ғ ұ мырнамалық, проблемалық, ғ ылымилық сипатқ а тұ тасып жатады. Айдардың тұ рақ ты авторы белгілі ә дебиетші Т.Ә кімовтың қ ысқ а жанрдың ішкі мү мкіндіктерін барынша пайдалана білетін шеберлігі арқ асында мұ ндағ ы хабарлардың ә рқ айсысы бір біріне ұ қ амай, жеке дара кө ркем публицистикалық кейіпке енеді. Нақ ты мысалғ а жү гінейік. «Ағ ып ө ткен бір жұ лдыздың» тексі мынадай: «Қ ұ дайдың ық ыласы ауып, сү йіп жаратқ ан қ ұ лдары яғ ни адамдары болады: сол бір сү йген қ ұ лдарына ол бә рін де: қ абілет дарын, ақ ыл ой, зейін зерде, тү р тұ рпат, мейір шапағ ат, кө мейден ағ ылар сө з дейсің бе аямай ү йіп тө гіп бере салады.Сол санаттағ ы адам Смағ ұ л Сә дуақ асов.Хабарландыру жанрының басты шарты кө лемнің шағ ын болуы. Басты мақ саты ә деби маң ызы бар деп танылғ ан оқ иғ а жайлы оқ ырманды уақ ытылы хабардар етіп отыру.

Осы жерде мынаны ескеру керек: басты мақ саты хабарлау болғ анымен де кө лемі жағ ынан кө бейе берсе, белгілі бір мө лшерде санның сапағ а айналатыны сияқ ты, хабар да ө зінің жанрлық табиғ атын жоғ алтып, басқ а кейіпке ауысып кетеді. Сол сияқ ты жоғ арыда ә ң гімелеген мү шелтойлар жайлы қ ысқ а хабарларды кең ейтің кіреп жаза беретін болсақ, хабарымыз, егер қ алай ө ткенін суреттеу басым болса, сол жиыннан жазылғ ан репортажғ а, егер кімдердің қ атысып, не айтқ анын тә птіштеу кө бірек болса, есепке айналып кетуі мү мкін.

1.Халық тық эстетика. Сынның жазба ә дебиетке тә н жанр екендігі, онымен ү зең гі қ ағ ыса тарихи-эстетикалық сахнағ а шығ атыны кө ркем ә дебиеттің бү гінгісіне назар аударып, келешегіне барлау жасайтыны, алынбағ ан шеберлік қ амалдарын нұ сқ айтыны, жаң алық тың жаршысы болып, қ алың жұ ртшылық қ а ә дебиеттің мә нін тү сіндіретіні, насихаттайтын теориялық тұ рғ ыдан анық тұ жырымдалғ ан шындық тар. Ә дебиеттану ғ ылымы ауыз ә дебиетінің ө сіп-ө ркендеу заң дылығ ын зерттеп, оның ә леууметтік-эстетикалық нә ріне айрық ша мә н беруде. Сын жанрының туу, ө су жолдарына назар аударсақ, халық тық эстетиканы сыни ойдың бастауы деп танып, халық тың кө ркемдік тү сінік-танымы мен талап-талғ амының ө ресін байқ ауғ а болады. Талай ғ асырдан бері халық тың рухани азығ ы болып келген ауыз ә дебиеті эстетикалық мұ ратты қ алыптастыру барысында елдік пен ерлікті, ә семдік пен сұ лулық ты, ә ділдік пен имандылық ты ардақ тауды, қ адірлеуді, жалғ андық пен жамандық тан, зорлық пен зомбылық тан, ажарсыз бен кө ріксіздіктен жиренуді ү йрету, ұ ғ ындыру арқ ылы жұ рттың кө ркемдік талап-талғ амын жетілдіруде озық ү лгі-ө негесі бар ауыз ә дебиеті кө не дә уірде де, бү гінгі заманда да ө зінің ық палынан арылғ ан жоқ. Халық даналығ ынан туып, тоқ сан ауыз сө здің тобық тай тү йінін білдіретін мақ ал мен мә телдің ө міршең дігін, жиі қ олданылатындығ ын, оның эстетиккалық қ уаты мен қ ауқ ары, ә сері мен ыық палының молдығ ын кім жоқ қ а шығ ара алады? Ә н ә уені естіілген жерде қ уаныш-шаттық тың желі еседі. Халық тың ө нер сайысына, ақ ындар айтысына айрық ша ілтипат білдіруі де тегін емес. Бұ л кү нде тұ рмыс-салт жырлары той-томалағ ымыздың сә ніне айналуда.

56. Фольклор жә не сын. Фольклор — халық шығ армашылығ ының айрық ша саласы, ауызша шығ арылып, ауызша тарағ ан кө ркем-ә деби туындылардың жиынтық атауы. Қ азақ халқ ының мұ ндай сө з ө нерін ғ алымдар ауыз ә дебиеті деп атағ ан. Сонымен бірге ғ ылым мен мә дениетте “халық шығ армашылығ ы”, “халық поэзиясы”, “халық тың ауызша сө з ө нері” дейтін атаулар да осығ ан жақ ын мағ ынада қ олданылады. 1846 жылы ағ ылшын Вильям Томс ұ сынғ ан “фольклор” (ағ ылшынша lolk — халық, lore — білім, даналық) сө зі де ауыз ә дебиеті атауы ү шін халық аралық ғ ылым атау ретінде орнық қ ан. Бұ лардың қ ай-қ айсысы да бірінің орнына бірі қ олданыла береді. Бірақ мағ ыналары бір емес. [1]Мысалы, “халық поэзиясы” дейтін ұ ғ ым ө лең тү рінде айтылатын поэзиялық жанрларды жинақ тап атауғ а лайық болса, “халық шығ армашылығ ы” — халық шығ армашылығ ы мен ө нерінің барлық тү рлерінің жалпы атауы, “ауызша сө з ө нері” — прозалық та, поэзиялық та шығ армалардың ортақ ұ ғ ымы. Бұ ларғ а қ оса “халық даналығ ы”, “халық білімі” деп аударылатын “фольклор” терминінің мә н-мағ ынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халық тарының ұ ғ ымында бұ л сө здің мағ ынасы тым ауқ ымды. Ол халық тың киім-кешек, қ ұ рал-жабдық, ә дет-ғ ұ рып, тұ рмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ тү рлі кө ркем ө нерін (поэзия, музыка, би, ою-ө рнек, тоқ ыма ө нері, т. б.) тұ тастай атау ү шін қ олданылады. Бұ л жағ ынан алғ анда ол тек ауыз ә дебиетін ғ ана емес, “этнография”, “этномә дениет” дейтін ұ ғ ымдармен де сабақ тасып жатыр. “Фольклор” атауы орыс ғ алымдарының зерттеулері арқ ылы халық тың ауызша поэтикалық шығ армашылығ ы деген мағ ынада қ алыптасқ ан. Қ азақ ә дебиеттану ғ ылымындағ ы “ауыз ә дебиеті” деген ұ ғ ым да “фольклордың ” осы мә німен сабақ тас.[2] Бұ лар бірін-бірі толық алмастыра береді. [3]Ауыз ә дебиетіін зерттейтін ғ ылымды “фольклортану” деп атау да осығ ан байланысты. Қ азақ халқ ының ауыз ә дебиеті ө зінің кө ркемдік-идеялық нә рімен, эстетикалық қ уат-тегеурінімен, тү рі мен жанрларының молдығ ымен, тақ ырыптық жә не сюжеттік байлығ ымен, қ оғ амдық -ә леуметтік жә не тә рбиелік терең мә н-мазмұ нымен ерекшеленеді. Ол — кө не тас дә уірінде пайда болып, тү ркілік тұ тастық ты бастан кешірген, одан бері де қ азақ халқ ының қ алыптасу тарихымен біте қ айнасып, бірге жасап келе жатқ ан тең десі жоқ рухани мұ ра. Байырғ ы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұ рмыс-тіршілігінен, жақ сы мен жаман туралы тү сініктерінен, асыл арманы, биік мұ ратынан жан-жақ ты мағ лұ мат береді. Ә рі ұ лттық рухани мә дениеттің ғ асырлар тізбегіндегі тарихи ө згерісін, этникалық санамен қ арайлас жү ріп ө ткен жолын да кө з алдымызғ а елестете алады. Ауыз ә дебиетінің шығ арушысы да, таратушысы да, тың даушысы да — халық. Сондық тан ол, шын мә нінде, халық тың ө з еншісі болып табылады. Осы тұ рғ ыдан алғ анда сын мен фольклор бір-бірімен тығ ыз байланысты.

41. Эссе, негізінде – кө ркем жанр. Солай бола тұ ра, оның сыншылдық сипаты айқ ын. Ә детте ә дебиеттің тарихында ө зіндік орны бар ү лкен қ айраткерлер жайында естелік, не толғ аныс тү рінде жазылып, оғ ан деген автордың субъективті пікірлері айтылады. Эсседе ғ ылыми талдаулардан гө рі автордың ө зіндік ә серлері, шығ армашылық тә жірибелеріне негізделген ойлары басым, шағ ын кө лемді, еркін қ ұ рылымды келіп, кө ркем ә деби стильде жазылады. Эссенің негізгі жанрлық ерекшелігі – оның композициялық қ ұ рылымның еркіндік танытуы. Негізінде эссе кө ркем жанр, солай бола тұ ра оның сыншылық сипаты айқ ын. Жалпы эссенің дамуында екі тү рлі бағ ытты байқ ауғ а болады. Бірі алынып отырғ ан объектісінің кө ркем бейнесін жасаушылық, сол арқ ылы сол арқ ылы ө з бағ асын ұ сыну. Мұ ндай эсселерді кө ркем ә ң гімеден, естеліктен айыру қ иын. Мыс. Б.Кенжебаевтың С. Торайғ ыров туралы жазылғ ан «Жаң \бырда» атты эссесі. Эссенің дамуындаң ы екінші бір бағ ыт жанрдың жазушы туралы авторлық толғ аныстарғ а қ ұ рылуы. Мұ нда кө ркем суреттеулерден гө рі ағ ынан жарылып, ө з ойларын ортағ а салушылық кө рінеді. Кейінгі толқ ын сыншыларының ішіндігі Қ. Ергө бек эссе жанрында сә тті қ алам тартып жү р. Оның Ш.Айтматов туралы «Алыс кө кжиектерді аң саймын», Сұ лтанмахмұ т туралы «Кө рініс» эсселері сыншының осы жанрда екенін байқ атады.

3. XV-XVIII ғ асырдағ ы Ақ ын-жыраулар поэзиясындағ ы сын. Қ азақ тарихындағ ы, соның ішінде ә дебиетінің тарихындағ ы мол мұ ра, асыл жыр жауһ арларын қ алдырғ ан – бұ л ақ ын-жыраулар. ақ ын-жыраулар поэзиясына талдау жасағ анда, сө здің ә лқ иссасын Асан қ айғ ыдан бастаймыз. Асан жайындағ ы аң ыздардың ең таң даулысы – оның «Жер ұ йық ты» іздеуі. Осы «жер ұ йық ты іздегенде кездескен жерлер туралы Асанның айтқ ан пә лсапалық толғ амдары оның сыни кө зқ арастарынан туғ ан. Жер жайында Асан айтты деген сө здер тапқ ыр ә рі кө ркем келеді. Мә селен: «Ү ш Алматы деген жер бар екен. Сарымсағ ы сабаудай, бү лдіргені бү йректей, алмасы бар жү ректей». Шымкент, Сайрамды кө ргенде: «Екі басса бір базар, малда береке болмайтұ ғ ын, екі басса бір базар, баста береке болмайтұ ғ ын, базары жақ ын – байымас, мазары жақ ын – кө беймес», - деген екен. Семейтауды кө ргенде:

Тө с табаны тө рт елі,

Атан жү рер жер екен.

Тө сегінен тү ң ілген

Адам жү рер жер екен, - деп айтады.

Ә дебиетіміздің тарихында ө шпес із қ алдырғ ан жырау – Шалкиіз. Жырау туғ ызғ ан нақ ыл сө здердің талайы мақ ал-мә телге айналып кеткен. Мә селен:

Жаманнан туғ ан жақ сы бар,

Адам айтса нанғ ысыз.

Жақ сыдан туғ ан жаман бар,

Бір аяқ іске алғ ысыз, - деп келеді.

Ақ тамберді жырау толғ ағ ан мына жолдардан да биік сыни толғ амдарды кө реміз:

Арудан асқ ан жар бар ма,

Жылқ ыдан асқ ан мал бар ма,

Биенің сү ті сары бал,

Қ ымыздан асқ ан дә м бар ма!

Желіде қ ұ лын жусаса,

Кермеде тұ лпар бусанса

Сә ні келер ұ йқ ының,

Жылқ ы қ олдан тайғ ан соң,

Қ ызығ ы кетер кү лкінің.

Қ ыздың кө ркі қ ұ лпыда,

Жігіттің кө ркі жылқ ыда.

Ү мбетей жыраудың Бұ қ ар жырауғ а айтқ аны делінетін мына ө лең жолдарынан да сыни ойдың биік дә режесін кө реміз:

...Кетеген болса тү йең жау,

Тебеген болса биең жау,

Ұ рысқ ақ болса ұ лың жау

Керіскек болса келін жау.

Ү йің дегі ұ лың жаман болса,

Есіктегі қ ұ лмен тең.

Қ ойның дағ ы қ атының жаман болса,

Қ аң тардағ ы мұ збен тең.

57. ХХ ғ асырдың басындағ ы ә деиби сынның қ алыптасуы. Жиырмасыншы жылдардың соң ына қ арай қ азақ ә дебиетінің ө ткендегі даму жолдарын зерттеп, дә уірлерге бө ліп, ғ ылыми жү йеге тү сіруге ұ мтылғ ан ең бектер кө ріне бастады. А. Байтұ рсыновтың «Ә дебиет танытқ ышы» (1926) қ азақ ә дебиетін ғ ылыми тұ рғ ыдан тұ тастай алып, теориялық, тарихи тұ рғ ыдан зерттеудің жолдарын алғ аш рет жү йелеген ең бек болды. Мұ нда жалпы ә дебиетті ауыз ә дебиеті жә не жазба ә дебиет деп екіге бө ліп, ары қ арай тағ ы да іштей тү рлерге, жанрларғ а жіктеген. Қ азақ тың жазба ә дебиетінің тарихын «діндар дә уір», «ділмар дә уір», «сындар дә уір» аталғ ан кезең дерге бө лген. Діндар дә уірге араб, парсы ү лгісіндегі діни бағ ыттағ ы ә дебиетті, ділмар дә уірге орыс ә дебиетінен ө неге ала бастағ ан кезден бергіні, сындар дә уірге Абайдан кейінгі кезді жатқ ызғ ан. Мұ нда ә дебиеттің тарихын кезең дерге бө луге алғ аш рет ә рекет жасалынып, ғ ылыми ұ станым ретінде хронология емес, ә дебиеттің негізгі бағ ыты, мазмұ ны, сыйпаты алынғ андығ ы кө рінеді. Сө йтіп, А. Байтұ рсыновтың «Ә дебиет танытқ ышында» тұ ң ғ ыш рет қ азақ ә дебиетінің тарихын кезең дерге бө ліп, оны дә уірлеудің ө зіндік принциптері ұ сынылды. 1927 жылы М. Ә уезовтің «Ә дебиет тарихы» шық ты. Кітап осылайша аталынғ анымен де онда негізінен қ азақ халқ ының ауыз ә дебиеті қ арастырылғ ан. Мұ нда ауыз ә дебиетіне анық тама беріліп, сыршылдық салт ө лең дері, ә ң гімелі ө лең дер (батырлар ә ң гімесі, ел помасы, тарихи ө лең дер), айтыс-тақ пақ, ертегі, мақ ал-мә тел, жұ мбақ тү рлеріне жіктелінген. Ә дебиеттің тарихын ә ң гімелегенде, Х1Х ғ асыр ә дебиетін «зар заман» ә дебиеті атағ ан. Қ азақ ә дебиетінің тарихын Асан Қ айғ ыдан бастап, Бұ қ ар, Махамбет, Шортанбай, Мұ рат, Ыбырай, Ығ ылман, Абай, Нармамбет сияқ ты ұ лт мү ддесін жырлағ ан ақ ындардың шығ армашылық тарын жоғ ары бағ алағ ан. Ұ лт-азаттық кү ресті жырлағ ан ақ ын-жыраулардың поэзиясын насихаттады деген айыппен «Ә дебиет тарихы» жарық кө ре салысымен «қ амауғ а алынды». Халел Досмұ хамедовтің «Қ азақ халық ә дебиетінде» (1928, орыс тілінде) ауыз ә дебиетінің табиғ аты, жазба ә дебиеттен ерекшелігі, халық ө мірімен байланыстылығ ы кең інен ә ң гімеленді. «Халық ә дебиетінің қ айсы бір ү лгі нұ сқ асының із-тү зсіз жойылып кетуі мә дениетіміз ү шін орын толмас ө кініш болмақ» деп білген Халел қ азақ ауыз ә дебиетінің 46 тү рін кө рсетеді. Тә уелсіздік алғ анғ а дейін фольклористика ғ ылымында қ азақ ауыз ә дебиетінің он шақ ты-ақ тү рі ғ ылыми айналымда болып келгенін ескерер болсақ, Х. Досмұ хамедов зерттеуінің мә ні мен маң ызы толығ ырақ тү сініледі. Халелдің Махамбет, Мұ рат, Шортанбай туралы зерттеулері кейіннен қ азақ ә дебиетінің тарихын жасау кездерінде кірпіш болып, қ аланды десе де болғ андай. Қ азақ ә дебиетінің ө ткен кездердегі тарихын зерттеу істерінде С. Сейфуллин айтарлық тай ең бек сің ірді. Ол жиырмасыншы жылдардың соң ына қ арай баспасө з бетінде ауыз ә дебиетін, ә деби мұ раны жинауғ а ү ндеген бірнеше хат-мақ ала жазды. Нә тижесінде «Қ азақ тың ескі ә дебиет нұ сқ алары» (1931), «Қ азақ ә дебиеті» (1932) ө мірге келді. Профессор Т. Кә кішевтің дә лелдеуі бойынша, С. Сейфуллин қ азақ ә дебиетінің тарихына арнап бірнеше кітап жазуды жоспарлағ ан. Бізге жеткені соның екеуі ғ ана.

Сұ рақ тар:

1. Абайдың сыни ойлары.

2 Д.Ысқ ақ ов – сыншы.

3. Қ.Ергө бек – сыншы.

4. З.Қ абдолов – ә дебиет теориясын негіздеушілердің бірі

5.Б.Сарбала – сыншы.

6. Т.Кә кішев–Сә кентанушы.

7.Ш.Уә лихановтың ә деби-сын мақ алалары.

8. Ғ.Тоғ жанов – сыншы.

9. М.Ғ абдуллин шығ армашылығ ы.

10. Т.Нұ ртазин шығ армашылығ ы.

11. С.Қ ирабаев – сыншы.

12. Р.Бердібаев – сыншы.

13.С.Ә шімбаев – сыншы.

14. М.Қ аратаев – сыншы.

15. Қ.Жұ малиев шығ армашылығ ы.

16. Б.Шалабаев шығ армашылығ ы.

17. Қ азақ драматургиясына сыни кө зқ арас.

18. Қ азіргі қ азақ сатирасы.

19. Қ азіргі кө ркем ә дебиеттің мә ні.

20. Қ азақ ә дебиетінің тарихын жасау жолындағ ы жаң а ізденістер.

21. Е.Ысмайылов – сыншы.

22. Б. Кенжебаев шығ армашылығ ы.

23.Ә.Бө кейханов «Қ ара қ ыпшақ Қ обланды» жыры жайында.

24. Г.Потанин Ш.Уә лиханов жайында.

25. Т.Кә кішев –қ азақ ә дебиеті сынының тарихын зерттеуші.

26. Ө.Ә бдиманұ лы – Ахметтанушы.

27. А.Нұ рқ атов – сыншы.

28. Ж.Дә дебаев – ә дебиеттанушы.

29. А.Байтұ рсынұ лы – ә дебиет теориясының негізін қ алаушы.

30. З.Серікқ аливтің сыни ойлары.

31. Сын дегеніміз не?

32. Хабарландыру – сын жанры

33.Аннотация

34. Жарнама

35. Мақ ала – сын жанры

36. Баспасө з жә не сын

37. Рецензия

38. Ә деби хабар

39. Монография

40. Сын жә не сыншы

41.Эссе

42.Ә деби шолу

43.Кә сіби сыншы

44.Жазушы – сыншы

45.Ғ алым – сыншы

46.Сын жанрларының дамуы

47. Ә деби сынның объектісі

48. Бү гінгі ә деби процесс жә не сын

49.Сыншыл реализм

50.Ә дебиет сынының қ оғ ам ө міріндегі ролі

51.Ә дебиет сыны жә не мерзімді басылым

52.Дә йектеме сын

53. Қ азақ ә дебиетіндегі сынның міндеттері

54. Ә деби мұ ра жә не сын

55. Сын жанрының зерттелуі

56. Фольклор жә не сын

57. XXғ асырдың басындағ ы ә деби сынның қ алыптасуы.

58. Қ азақ ә деби сынының қ оғ амдық ой - пікірде алатын орны.

59. Жазба ә дебиет жә не сын.

60.Қ азақ ә деби сынының зерттелу тарихы

61Халық тық эстетика.

62. Кө не дә уірдегі ә деби сын.

63. XV – XVIII ғ асырдағ ы ақ ын- жыраулар поэзиясындағ ы сын.

64. Жаң а заманның жаң а эстетикалық идеалы.

65. Жиырмасыншы жылдардағ ы ә деби сын.

66. Отызыншы жылдардағ ы ә деби сын.

67. Қ азААП - тың тұ сындағ ы ә деби сын.

68. Абай ө нері ә деби сында.

69. Жиырмасыншы жылдардағ ы ә дебиеттану.

70. Отызыншы жылдардағ ы ә деби айтыстар.

71. Отызыншы жылдардағ ы ә дебиеттану.

72. Отыз жетінші жыл ойраны.

73. «Айқ ап» журналындағ ы ә деби сын.

74. «Қ азақ» газетіндегі ә деби сын.

75. «Темірқ азық» журналындағ ы ә деби сын.

76. Соғ ыс кезіндегі ә деби сын.

77. Соғ ыстан кейінгі ә деби сын.

78. Елуінші жылдардағ ы саяси қ уғ ын.

79. Елуінші жылдардағ ы «жаң ғ ыру».

80. Алпысыншы жылдардағ ы ә деби сын.

81. Жетпісінші жылдардағ ы ә деби сын.

82. Жетпісінші жылдардағ ы ә дебиеттану.

83. Сексенінші жылдардағ ы ә деби сын.

84. Тоқ саныншы жылдардағ ы ә деби сын.

85. Тә уелсіздік жылдардағ ы сын.

86. 19- ғ асырдың аяғ ы мен 20 -ғ асырдың басында қ азақ баспасө зінің дамуы.

87. Абайдың эстетикалық кө зқ арастары.

88. Шоқ анның эстетикалық кө зқ арастары.

89. Ыбырайдың эстетикалық кө зқ арастары.

90. Ә лемдік ә деби сын тарихы.

.