Дөрес язу кагыйдәләре

1. Сингармонизм законына буйсынган сү злә ргә тү бә ндә ге кушымча ялгана: нечкә сузыклардан торса, нечкә кушымча, калын сузыклардан торса, калын кушымча ялгана.
2. Сингармонизм законына буйсынмаган сү злә рнең соң гы иҗ еге ниндигә тә мамланса (нечкә булса, нечкә...), шундый кушымча ялгана. Искә рмә: сү знең язылышына тү гел, ә йтелешенә игътибар итегез!
3. Татарның ү з сү злә рендә [й] һ ә м тар ә йтелешле [о] һ ә м [ө ] кушымчалары сү з башында ике хә реф белә н белдерелә лә р.
4. Сү з башындагы я, ю хә рефлә ренең [й] һ ә м нечкә сузык авазлар [ү ], [ә ] кушылмасын белдерү лә рен кү рсә тү ө чен, бу хә рефлә рдә н соң килгә н тартык артыннан нечкә сузык хә рефе булмаса, нечкә лек билгесе языла.
5. Нечкә иҗ ек ахырында к, г хә рефлә рен [ҡ ], [ғ ] дип уку ө чен бу хә рефлә рдә н соң калынлык билгесе (ъ) куела.

6. Сү знең икенче хә рефе о яки ө булса, сү з башында й языла.
7. Нечкә лек билгесе (ь) татар теле сү злә рендә иҗ екнең нечкә леген белдерә.
8. Нечкә лек билгесе (ь) рус сү злә рендә тартыкның нечкә леген белдерә.
9. Нечкә лек билгесе (ь) аеру билгесе белдерә, бу очракта ул нечкә иҗ ектә н соң языла.
10. Калынлык билгесе буларак, ъ ү зеннә н алда килгә н г һ ә м к хә рефлә ренең кече тел тартыклары [ғ ], [ҡ ]ны белдерү лә рен кү рсә тә.

11. ъ, ь хә рефлә ре я, ю, е алдыннан килгә ндә, аеру билгесе ролен уйный.
12. Сү знең бер хә рефен генә юл ахырында калдырырга ярамый.
13. Һ ә р аерым тема, кү ренеш һ ә м мә сьә лә гә караган ө зек кызыл юлдан башлана.
14. Хикә я җ ө млә ахырында нокта куела.
15. Тыныч тавыш белә н ә йтелгә н боерык җ ө млә лә рдә н соң нокта куела.

16. Инициаллар, кыскартып языла торган сү злә рдә н соң нокта куела.
17. Драма ә сә рлә рендә персонаж исеменнә н соң нокта куела.
18. Китап, мә калә, ә сә р, китаплардагы бү лек, бү лекчә исемнә реннә н соң нокта куелмый.
19. Кыскартылмаларда нокта куелмый.
20. Сө йлә ү ченең, тың лаучыга мө рә җ ә гать итеп, нә рсә не дә булса белергә телә вен аң лата торган җ ө млә лә р ахырына сорау билгесе куела.

21. Шаккату, аптырау, икелә нү сү зсез белдерелгә н очракларда, бу урынга сорау билгесе куела.
22. Язучының аерым сү з яки җ ө млә лә ргә карата шө бһ ә лә нү ен, икелә нү ен яки ышанмавын белдерү ө чен, җ ә ялә р эчендә сорау билгесе куела.
23. Тойгылы хикә я, тойгылы ө ндә ү җ ө млә лә рдә н соң ө ндә ү билгесе куела.
24. Ө ндә ү җ ө млә бигрә к тә кө чле тойгы һ ә м интонация белә н ә йтелсә, ике яки ө ч ө ндә ү билгесе куела.
25. Язучының аерым сү з яки җ ө млә лә ргә басым ясавын белдерү ө чен, җ ә ялә р эчендә ө ндә ү билгесе куела.

26. Ө ндә ү җ ө млә белә н белдерелгә н китап, мә калә, ә сә р исемнә реннә н соң ө ндә ү билгесе куела.
27. Тө рле сә бә плә р аркасында сө йлә мнең ә йтелеп бетмә вен кү рсә тү ө чен, кү пнокта куела.
28. Икенче тема яисә кү ренешкә кисә к кереп киткә н очракта, кызыл юлдан башланган текст алдына кү пнокта куела.
29. Башка автордан алынган ө зек тулысынча китерелмә гә н очракта, тө шереп калдырылган сү злә р урынына кү пнокта куела.
30. Риторик сораулардан соң сорау һ ә м ө ндә ү билгесе куела.

31. Аптырау, икелә нү, шаккату сү зсез белдерелгә н очракта, сорау һ ә м ө ндә ү билгесе куела.
32. Сорау җ ө млә ә йтеп бетерелмә гә н тө смер алса, җ ө млә ахырында сорау билгесе һ ә м кү пнокта куела.
33. Тойгылы җ ө млә гә ә йтеп бетерелмә ү тө смере ө стә лсә, җ ө млә беткә ч, ө ндә ү билгесе куела.
34. Җ ө млә нең иясе дә, хә бә ре дә баш килештә ге исем белә н белдерелсә, ия белә н хә бә р арасында сызык куела.
35. Җ ө млә нең иясе дә, хә бә ре дә сан белә н белдерелсә, алар арасында сызык куела.

36. Ия белә н хә бә р исем фигыль белә н белдерелсә лә р, ике арага сызык куела.
37. Ия алмашлык белә н белдерелеп, аң а аерым басым ясалса, хә бә р исем һ ә м исем ролендә килү че сү злә р белә н бирелсә, алар арасына сызык куела.
38. Иясе һ ә м хә бә ре исем яки исемлә шкә н башка сү злә р белә н белдерелгә н җ ө млә дә ияне кө чә йтеп, ул кө чә йткеч сү зе килсә, сызык ул сү зеннә н соң куела.
39. Ул сү зе, хә бә рне кө чә йтеп, аннан соң килсә, ия белә н хә бә р арасына шулай ук сызык куела.
40. Исем һ oм исем ролендә ге башка сү з тө ркемнә ре белә н белдерелгә н хә бә ргә ярдә мче фигыльлә р яки гыйбарә т, кебек, шикелле, ө чен, тө сле һ.б. сү злә р ө стә леп килсә, ия белә н хә бә р арасына сызык куелмый.

41. Ара, вакыт, кү лә м чиклә рен белдерә торган исемнә р арасына сызык куела.
42. Ким җ ө млә лә рдә кулланылмаган кисә к урынына сызык куела.
43. Җ ө млә нең эчтә леген, мә гънә сен ике тө рле аң лау яки авыр тө шенү куркынычы булганда, сызык телә сә кайсы җ ө млә кисә ге арасына куела.
44. Җ ыйнак һ ә м җ ә енке эндә ш сү злә р, җ ө млә башында килеп, кө чле басым белә н ә йтелмә гә ндә, җ ө млә нең башка кисә клә реннә н ө тер белә н аерылалар.
45. Эндә ш сү злә р, җ ө млә башында килеп, тойгы белә н ә йтелсә лә р, җ ө млә нең башка кисә клә реннә н ө ндә ү билгесе белә н аерылалар.

46. Җ ө млә уртасында килгә н эндә ш сү з ике яктан да ө тер белә н аерыла.
47. Җ ө млә ахырында килгә н эндә ш сү з алдыннан ө тер куела.
48. Кү заллаулы баш килеш тойгы, кө чле интонация белә н ә йтелсә, аннан соң ө ндә ү билгесе куела.
49. Кү заллаулы баш килеш кө чле тойгы белә н ә йтелеп, зур пауза ясалса, аннан соң ө ндә ү билгесе һ ә м кү пнокта куела.
50. Тыныч тон белә н ә йтелгә н кү заллаулы баш килештә ге сү здә н соң нокта куела.

51. Нинди дә булса бер предметны, тө шенчә не аерып кү рсә ткә ндә, тә эсирлелекне арттыру максатыннан, кү заллаулы баш килештә н соң кү пнокта куела.
52. Табышмакларда кулланылган кү заллаулы баш килештә н соң, традиция буенча, ө тер куела.
53. Ымлыклар, җ ө млә башында килеп, тойгы белә н ә йтелсә лә р, алардан соң ө ндә ү билгесе куела.
54. Ымлыклар, җ ө млә башында килеп, кө чле интонация белә н ә йтелмә сә лә р, алардан соң ө тер куела.
55. Җ ө млә уртасында килгә н ымлыклар ике яктан да ө тер белә н аерылалар.

56. Ымлыклардан соң, бу ымлыкның шушы җ ө млә дә бирелергә тиешле тә эсир кө чен арттыру максатыннан, кү пнокта куела ала.
57. Ымлыклар җ ө млә ахырында килсә лә р, алардан алда я ө тер куела, я ымлыклар сү з-җ ө млә булып формалашалар.
58. Кереш сү злә р җ ө млә башында килсә лә р, алардан соң ө тер куела.
59. Кереш сү злә р җ ө млә уртасында килсә лә р, ике яктан да ө тер белә н аерылалар.
60. Кереш сү злә р җ ө млә ахырында килсә лә р, алар алдындә а ө тер куела.

61. Кү рә сең, мө гаен, ахрысы кебек кереш сү злә р, җ ө млә составында булып, ике гади җ ө млә чигендә килсә лә р, бер яктан ө тер белә н, икенче яктан нокталы ө тер белә н аерылалар.
62. Керешмә лә р, җ ө млә ахырында, җ ө млә уртасында килеп, һ ә р ике очракта дә җ ә я эченә алыналар.
63. Тыныш билгелә ре белә н белдерелгә н керешмә лә р дә җ ә ялә р эченә алыналар.
64. Ө стә лмә лә р алдыннан, тә эсирлелекне арттыру максатыннан, зур пауза ясалса, нокта, сорау, ө ндә ү куела.
65. Ө стә лмә лә р алдыннан пауза зур булмаса, ө тер кую белә н чиклә нергә мө мкин.

66. Раслауны яки кире кагуны белдерү че ә йе, юк, ярый сү злә ре җ ө млә нең башка кисә клә реннә н ө тер белә н аерылалар.
67. Ә йе, юк, ярый сү злә ре тойгы белә н ә йтелсә лә р, сү з җ ө млә булып формалашалар, алардан соң ө ндә ү билгесе куела.
68. Ә нә, менә кебек кү рсә тү алмашлыклары җ ө млә нең башка кисә клә реннә н ө тер белә н аерылмыйлар.
69. Ә нә, менә кебек кү рсә тү алмашлыкларына логик басым тө шсә, алар сү з җ ө млә булып формалашалар. Алардан соң ө ндә ү билгесе куела.
70. Тиң дә ш кисә клә р бер-берсенә теркә гечсез бә йлә нсә лә р, алар арасына ө тер куела.

71. Тиң дә ш кисә клә р җ ә енке булып, ү з эчлә рендә тагын тыныш билгелә ре булса, теркә гечсез бә йлә неп килгә н очракта, нокталы ө тер куела.
72. Тиң дә ш аергычлар бер-берсеннә н ө тер белә н аерылалар.
73. Тиң дә ш булмаган аергычлар янында тыныш билгесе куелмый.
74. Кабатланмыйча килгә н һ ә м (да, дә), яисә, я, йә, яки кебек теркә гечлә р тиң дә ш кисә клә рне бә йлә п килсә лә р, алар арасында ө тер куелмый.
75. Һ ә м, да/дә (та/тә), я, яки, яисә, ни, ә ле, ә ллә, тагы теркә гечлә ре кабатланып килеп, тиң дә ш кисә клә рне бә йлә сә лә р, алар арасында ө тер куела.

76. Тиң дә ш кисә клә р бары, тик, бары тик, тик бары кебек теркә гечлә р белә н бә йлә нсә лә р, алар арасына ө тер куела.
77. Зат алмашлыкларын аныклап килгә н тиң дә ш аныклагычлар бер-берсеннә н ө тер белә н аерылалар.
78. Тиң дә ш кисә клә р буйсына торган сү з тиң дә шлә рнең арасына туры килгә н очракта, ө тер шул сү здә н соң куела.
79. Ү зара кискен каршылык яки сә бә п–нә тиҗ ә мө нә сә бә тендә торган һ ә м теркә гечлә рсез бә йлә нгә н тиң дә ш кисә клә р арасына сызык куела.
80. Формалары белә н тиң дә ш кисә клә ргә охшаган, лә кин кушма хә бә р компонентларын тә шкил иткә н сү злә р арасына тыныш билгесе куелмый.

81. Җ ө млә нең нинди дә булса бер кисә генең мә гънә сен кө чә йтү ө чен кулланылган кабатлаулар бер-берсеннә н ө тер белә н аерылалар.
82. Беренче кисә к I яки III заттагы берлек сан тартым белә н белдерелгә н исем фигыль, ә икенчесе тө п формадагы исем фигыль белә н бирелгә н кабатлаулар янында тыныш билгесе куелмый.
83. Барлык-юклык формаларында инфинитивлы кабатлаулар арасында сызыкча куела.
84. Тек (дек), икә н, булгач, кадә р, хә тле, чаклы, булып кебек сү злә р белә н ясалган исем кабатлаулары эчендә бернинди тыныш билгесе куелмый.
85. Ө с(т), арт, урын, ас(т) сү злә ре белә н ясалган кабатлаулар янында тыныш билгесе куелмый.

86. Зат алмашлыклары һ ә м рә вешлә рне аныклап килгә н аныклагычлар ике яктан да ө тер белә н аерылалар.
87. Аныклагыч фигыль белә н белдерелгә н кисә кне аныклап килсә, аныклагычлы кисә к алдыннан ике нокта куела.
88. Аныклагыч та, аныкламыш та исем белә н белдерелеп, икесенең дә мә гънә кү лә ме бердә й булса, аныкламыш ике яктан да сызык белә н аерыла.
89. Аныклагычлар, тиң дә шлә неп килсә лә р, мә гънә буталчыклыгы чыкмасын ө чен, аныкланмыштан сызык белә н аерыла.
90. Аныклагычлар, мә гънә не аң лату характерында булсалар, җ ә я эченә алыналар.

91. Гомумилә штерү че сү з тиң дә ш кисә клә рдә н алда килсә, аннан соң ике нокта куела.
92. Гомумилә штерү че сү з тиң дә ш кисә клә рдә н соң килсә, аның алдыннан сызык куела.
93. Гомумилә штерү че сү з тиң дә ш кисә клә рдә н элек тә һ ә м алардан соң да килсә, беренчесеннә н соң – ике нокта, икенчесеннә н алда сызык куела.
94. Ялгызлык исемнә р баш хә рефтә н языла. Газета, журнал, китап, фильм, спектакль, завод-фабрика, кү мә к хуҗ алык исемнә ре куштырнаклар эченә алына һ ә м баш хә рефтә н языла.
95. секретарь, календарь кебек алынма сү злә рнең I, II, III зат тартым кушымчалары нечкә - секретарем, календарең, ә килеш кушымчалары калын була: секретарема, календарең ны.

96. завод, пароход, клуб, митинг кебек алынма сү злә рдә соң гы аваз саң гыраулаштырып ә йтелә, шунлыктан бу сү злә ргә юнә леш, чыгыш, һ ә м урын-вакыт килешендә саң гырау аваздан башланган кушымчалар ялгана: заводта, пароходка, клубтан.
97. -ия, -ие, -ль гә беткә н алынма сү злә ргә гадә ттә нечкә кушымчалар ялгана: фамилиянең, учреждениегә, табельне.
98. Смоленск, Ульяновск кебек -ск авазларына беткә н сү злә ргә килеш кушымчалары алдыннан и ө стә лә: Смоленскидан, Ульяновскида.
99. җ ә й, туй, ай кебек сү злә ргә тартым кушымчасы ялганганда, [й]+[ы], [й]+[э] авазлары е хә рефе белә н бирелә: җ ә е, туе, ае.
100. Кап, тарак, йө рә к кебек сү злә ргә тартым кушымчалары ялганганда, сү з азагында килгә н [п] һ ә м [к], [ҡ ] авзлары ү злә ренең яң гырау парлары белә н чиратлашалар: кабы, тарагы.

101. Дифтонгка беткә н сү злә ргә тартым кушымчалары ялганганда, дифтонгның соң гы [у] һ ә м [ү ] авазы в хә рефе белә н бирелә: боравы, тавы, ү лчә ве.
102. -ия, -ие, -ль гә беткә н алынма сү злә ргә тартым кушымчаларының нечкә тө рлә ре ялгана. Сү з ахырында ь тө шеп кала: моделе, предприятиебез, линиясе.
103. Металл, кристалл кебек ике л га беткә н сү злә ргә тартым кушымчасы ялганганда, бер л тө шеп кала: металы, кристалы.
104. -лык/-лек исем ясагыч кушымчалары борын авазына беткә н сү злә ргә шул кө енчә ялгана: печә нлек, утынлык, салкынлык.
105. Тартыкка беткә н сыйфатларны чагыштыру дә рә җ ә сенә куеп ә йткә ндә, кушымча алдыннан [ы], [э] авазлары ишетелә, лә кин язуда алар кү рсә телми: тар-рак, киң -рә к.

106. Кимлек дә рә җ ә сендә ге кушымчалар ялганганда, кайбер сыйфатларның бер-ике авазы кыскара: яшел - яшькелт, сары - саргылт.
107. Унбердә н алып унтугызга кадә р саннар (кушма саннар) кушылып языла.
108. Тезмә саннар аерым языла. Тезмә сан составындагы кушма сан ү з кагыйдә се буенча языла.
109. Чама саны кушымчалары -лап/-лә п, -лаган/-лә гә н борын тартыгыннан соң да языла һ ә м шулай ә йтелә дә: унлап, унлаган.
110. гарә п цифрлары тә ртип саны кушымчасыннан бераз аерылыбрак языла: 5 нче сыйныф, 11 нче трамвай.

111. Рим цифрларыннан соң кушымчалар ялганмый: XIХ гасыр, I том.
112. Вакыт чиген кү рсә ткә н саннар сызык аша языла: Г.Исхакый 1878 - 1954 елларда яшә гә н.
113. Параграф һ ә м бү леклә рнең тә ртибе саннар белә н тү бә ндә гечә кү рсә телә: §12 - уникенче параграф, IV бү лек - дү ртенче бү лек, 15 нче бү лек - унбишенче бү лек.
114. Матур ә дә бият ә сә рлә рендә даталардан башка саннар, кагыйдә буларак, сү з белә н языла.
115. Инфинитив фигыльдә кушымча язылышы икелә нү тудырган очракларда кү бесенчә -арга/-ә ргә кушымчасы ялгана.

116. Артыклык дә рә җ ә се ясый торган ө р-, чем-, ямь-, кып-, кү м- кебек кисә кчә лә р сызыкча аша языла.
117. Иң, нә къ, җ ете, тома, шыр, ү тә, ә ле, ә ллә, инде, хә тта, соң кисә кчә лә ре аерым языла.
118. Һ ич кисә кчә се, юклык алмашлыгы ясаганда, сорау алмашлыгына кушылып языла, башка сү злә р янында аерым языла: һ ичнинди, һ ич белмә гә н.
119. ган/генә, кына/кенә, ук/ү к, да/дә, та/тә, ла/лә, лә баса/лабаса, бит, ич, тү гел кисә кчә лә ре һ ә рвакыт аерым языла.
120. -мы/-ме, -мыни/-мени, -дыр/-дер, -тыр/-тер, -чы/-че, -сана/-сә нә кисә кчә лә ре кушылып языла.