Лекция. Тақырыбы: Сөздің қосалқы аталымдары.

Жоспары:

1. Табу жә не оның тү рлері.

2. Эвфемизмдер. Эвфемизм тә сілімен сө з алмастырудың жолдары мен эвфемизмнің тү рлері.

3. Дисфемизмдер.

Ғ ылымғ а белгілі: заттың, қ ұ былыстың ең басты, ең мә нді деген белгілері сол затқ а, қ ұ былысқ а атау ретінде бекітіледі. Сондай-ақ, дерексіз ұ ғ ымдар да санада ә бден қ алыптасқ аннан кейін сө з сипатын алады. Алайда бү кіл халық тың діліне сің ген осындай атаулардың бір бө легі сан алуан себептердің ә серінен тарихтың ө н бойынан қ айта атау алып, басқ а сө зге айналады. Соң ғ ы атаулар алғ ашқ ы атауларды қ олданыстан мү лдем ығ ыстырып жіберген кездер де аз емес. Ө з заманында айтылуғ а тыйым салынғ андық тан, кейбір сө здер қ азір де ауыстырылғ ан атаулармен айтылады. Тыйым салынғ ан сө здердің, оны қ осалқ ы атауларының сипаты тө мендегідей.

Табу. Табудың анық тамасы. Ерте замандарда адамдар ә р тү рлі қ ате тү сінік, теріс ұ ғ ымның, дінге сенушіліктің салдарыннан кейбір заттардың аттарын тікелей атауғ а тыйым салып, оларды басқ аша айтатын болғ ан. Бұ л қ ұ былыс, ә детте, табу деп аталады /К.Аханов Тіл білімінің негіздері. –А., 1978.134б./ (табу –полинезей тілінің ta – «белгілеу» жә не pu – «кү ллі, тү гелімен» деген сө здерінен жасалғ ан термин). Басқ аша айтқ анда, табу дегеніміз – атын турасынан атауғ а болмайтын зат, қ ұ былыс, қ имыл, іс-ә рекет, оларды ым-ишарамен, ө зге сө збен білдірудің тә сілі. Табу – жай ғ ана тыйым емес, киелі нә рсені аяқ асты етуге болмайды, ә тпесе оның киесі атады деген қ орқ ыныштан туындайтын тыйым. Мысалы, тү рік шаруаларының арасында қ алыптасқ ан наным бойынша, бос бесікті шайқ ауғ а болмайды. Бұ л тыйым бұ зылса, ондай ү йде еш уақ ытта бала тумайды, туа қ алса, шетінеп кетеді-мыс. Қ азақ арасында табалдырық басу мен босағ а керу кү ні бү гінге дейін жаман ырым болып саналады. Ө йткені, жын-шайтандар есік пен табалдырық тың маң ына кө п жиналады. Егер адам табалдырық қ а отыратын болса, ол не сал ауруына тап болады, немесе есінен ауысады, себебі жынның ү стіне отыруы ә бден мү мкін /Ахметов Ә. Тү ркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. –А., 1995.64б/. Айғ а ұ зақ қ арауғ а болмайды. Себебі, ай бетінде кемпір отырады. Ол кірпік санайды. Егер кірпікті санап ү лгірсе адам ө леді.

Табу бірың ғ ай ескі наным-сенімге, мифологиялық кө зқ арастарғ а ғ ана емес, дидактикалық ақ ыл-кең естерге, тә лім-тә рбиеге, гигиеналық тазалық қ а, т.б. да негізделеді: жағ ың ды таянба, аузың ды кере ашпа, ішегің ді тартпа, жер таянып отырма, қ олың ды тө бең е қ ойма, қ олың ды тарақ тама, бейітке қ олың ды шошайтпа, дә м мен дастарханды баспа, дастарханнан аттама, астың аузын ашық тастама, тү ннен қ алғ ан тамақ ты ішпе, нанды бір қ олың мен ү збе, т.б.

Тыйым заттарғ а да, 87б.

Табу – жай ғ ана тыйым емес, киелі нә рсені аяқ асты етуге болмайды, ә йтпесе оның киесі атады деген қ орқ ыныштан туындайтын тыйым. Мысалы, тү рік шаруаларының арасында қ алыптасқ ан наным бойынша, бос бесікті шайқ ауғ а болмайды. Бұ л тыйым бұ зылса, ондай ү йде еш уақ ытта бала тумайды, туа қ алса, шетінеп кетеді-мыс. Қ азақ арасында табалдырық басу мен босағ а керу бү гінге дейін жаман ырым болып саналады. Ө йткені, жын-шайтандар есік пен табалдырық тың маң ына кө п жиналады. Егер адам табалдырық қ а отыратын болса, ол не сал ауруына тап болады, немесе есінен ауысады, себебі жынның ү стіне отыруы ә бден мү мкін /Ахметов Ә. Тү ркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – А., 1995. 64б/. Айғ а ұ зақ қ арауғ а болмайды. Себебі, ай бетінде кемпір отырады. Ол кірпік санайды. Егер кірпікті санап ү лгірсе адам ө леді.

Табу бірың ғ ай ескі наным-сенімге, мифологиялық кө зқ арастарғ а ғ ана емес, дидактикалық ақ ыл-кең естерге, тә лім-тә рбиеге, гигиеналық тазалық қ а, т.б. да негізделеді: жағ ың ды таянба, аузың ды кере ашпа, ішегің ді тартпа, жер таянып отырма, қ олың ды тө беге қ ойма, қ олың ды тарақ тама, бейітке қ олың ды шошайтпа, дә м мен дастарханды баспа, дастарханнан аттама, астың аузын ашық тастама, тү ннен қ алғ ан тамақ ты ішпе, нанды бір қ олың мен ү збе, т.б.

Тыйым заттарғ а да, ө сімдіктерге де, жануарларғ а да, адамдарғ а да, іс-ә рекеттерге де, сө з бен тілге де салынғ ан. Зиян келтіретін қ ас кү штердің ешқ айсысын ө з атымен атамай, басқ адай сө здермен алмастырып отырғ ан. Мысалы, қ ошқ арды азбан, алтыны бестен бірі артық, сарыны шикіл, тышқ анды қ ап тесер деп атау да зат пен оның атауының арасында табиғ и байланыс бар деген қ ате тү сініктен пайда болғ ан.

Ә р тү рлі наным-сенімдерге, мифтер, ә дет-ғ ұ рыптар, салт-дә стү рлер, т.б. негізінде қ алыптасқ ан этнографиялық ұ ғ ымдарды этнографиялық табу деп, тыйым салынғ ан атауларды алмастыратын сө здерді лингвистикалық табу деп атау дә стү рі тіл білімінде бар. Алайда, этнографиялық табудың ауқ ымы кең болса, лингвистикалық табудың ө рісі тар, ол – этнографиялық табудың бір бө лігі ғ ана. Кең естік тіл білімінде бұ ларғ а табу мен эвфемизмдер телінеді. Табуды ауыстырудан, тыйым салынғ ан ұ ғ ымдардың орнына жү ретін, рұ қ сат етілген сө здер эвфемизмдер деп аталады. /Реформатский А.Введение в языковедение. – М., 1967. С.99/. Қ ате қ олданыстан бұ л термин екі тү рлі лексикалық мағ ынағ а ие болады: 1) тыйым салынғ ан сө здердің орнына жү ретін жасанды сө здер, 2) сө здің ұ ғ ымы дө рекілеу, қ олайсыздау, кө ң ілге тиетіндей болып келген жағ дайда оны жұ мсартып, жең ілдетіп жеткізетін сыпайы, жұ мсақ сө здер. Кө п мағ ыналылық терминдерге тә н қ асиет емес. Кейбір терминдер кө п мағ ыналы болып келеді, ол терминдердің кемшілігі. Егер белгілі бір термин кө п мағ ыналы болса, одан қ ате тү сінік те тууы да мү мкін /К.Ахановтың аталғ ан кітабы. 134б/. Екіншіден, табу мен эвфемизмдерді бір-бірінен шатастыруғ а болмайды. Екеуі екі тү рлі мақ саттан шығ ады. Эвфемизм табу сияқ ты қ орқ ыныштан, ү рейленуден туғ ан сенімге емес, сыпайыгершілік пен ә дептілікке негізделеді /Болғ анбаев, Қ алиұ лы. 126б/. Ү шіншіден, ауыстыра алатын қ асиеті ү шін ғ ана эвфемизмдерді табуғ а телудің реті жоқ. Ә леуметтік саладағ ы қ ұ былыс – жаргондар мен арголарғ а да бір сө збен екінші сө зді ауыстыра алады. Тө ртіншіден, эвфемизмнің семантикалық табиғ аты табумен ү йлеспеді.

Осы аталғ андарды ескере келе, біз жаң а термин ұ сынғ алы отырмыз: этнографиялық табуды ділдік табу, лингвистикалық табуды тілдік табу деуге болады. Себебі, ділдік табу да, тілдік табу да ақ шаның екі беті сияқ ты, бір тү сініктің аясында қ арастырылады, ал тілдік, ділдік дегендер - анық тауыштар. Этнографиялық ұ ғ ымдарды – адамдардың ішкі жан дү ниесіне, дү ние-танымына, ой-ө рісіне, сана-сезіміне, іс-ә рекетіне, мінез-қ ұ лқ ына қ атысты болғ андық тан – ділдік ұ ғ ымдар деп атағ ан жө н. Тыйым салынғ ан ділдік ұ ғ ымдардың барлығ ы – ділдік табу /Б.Сағ ындық ұ лы. 88б/. Сө йтіп, табу іштей екіге бө лінеді: 1) ділдік табулар, 2) тілдік табулар. Тікелей айтуғ а, хабарлауғ а тыйым салынғ ан (затқ а, қ ұ былысқ а, қ имылғ а, іс-ә рекетке, сө з бен тілге байланысты) этнографиялық ұ ғ ымдар ділдік табуғ а жатады. Ділдік табулардың орнына жү ретін, не оларды алмастыратын қ осалқ ы, жанама сө здер тілдік табулар деп аталады.

Дә стү рлі наным-сенімдерге байланысты қ алыптасқ ан табулар. Табулардың ү лкен бө лігі діни ұ ғ ымдардың, наным-сенімдердің негізінде қ алыптасқ ан қ орқ ыныштан, ү рейден туындайды. Олардың қ ай-қ айсысының да астарында ә рбір ө лім, сә тсіздік, бақ ытсыздық, кемтарлық, ауру-індет немесе кез келген пә ле-жаладан адамдардың тарапынан белгілі бір тыйымдарды бұ зудан болады деген наным тұ рады. Мысалы, ертеде адамды да, малды да санамайды, егер бұ л тыйым бұ зылса оба жайлайды деген тү сінік болғ ан. Осы тыйымнан қ орық қ ан қ азақ тар ә рбір жү зінші тү йесінің кө зін ағ ызып отырғ ан. Тү йе санын сұ рағ андарғ а бір соқ ыр, екі соқ ыр, т.б. деп қ ана жауап қ айтаратын болғ ан.

Дә стү рлі наным-сенімдерге байланысты қ азақ арасында қ алыптасқ ан ырымдар мен тыйымдардың бірқ атары мыналар:

- жұ ма кү ні кө шуге болмайды, егер кө ше қ алса, не қ атыны ө леді, не қ азаны сынады;

- сенбі, жексенбі, сейсенбі кү ндері шаш алуғ а болмайды, бұ л кү ндері шаш алдырса басынан бә ле кетпейді;

- ү й ішінде қ азан асса, есікке қ исайтып аспайды, есікке қ исайтып асса, несібе тө гіліп қ алады;

- қ олды артқ а қ усырып жү руге болмайды. Бұ л қ олы артқ а байланғ ан тұ тқ ынды еске алады;

- еркекке жү релеп отыруғ а болмайды, ө йткені ол қ ырық адамның жолын бө гейді. Егер ә йел жү релеп отырса, онда ол қ ырық адамның жолын оң ғ арады, қ ырық адамғ а бақ ыт пен игілік ә келеді;

- жол жү ргенде «тү с», «байла» деп айтуғ а болмайды. Сондық тан қ ауіп-қ атерге ұ шырамас ү шін ол сө здерді «қ он», «бекіт» деп алмастырады.

Мұ ндай наным-сенімдердің кейбіреулері халық санасынан мү лдем жойылып кетпей, анда-санда бой кө рсетіп қ алады.

Мифологияғ а байланысты қ алыптасқ ан табулар. Дү ние жү зі халық тарының мифологиясы магиялық, шамандық ескі нанымдармен қ атар, осы заманғ ы кө п тарағ ан буддизм, христиан, ислам, иудизм діндері негізінде пайда болғ ан. Тарихтың ө н бойында ә р тү рлі себептерге байланысты тыйым салулардың салдарынан мифологиялық басты кейіпкерлері – қ ұ дайлар, дию, пайғ амбарлар, жын-перілер т.б. табуғ а айналып отырғ ан. Мысалы, иудизм дініне табынатындардың қ ұ дайы – Яхве. Еврейлерге бұ л есімді атауғ а біздің заманымызғ а дейінгі ү шінші ғ асырдан бастап ө те қ атаң тыйым салынғ ан. Оның орнына Адонай (тақ сыр, ием) деген тілдік табуды қ олданады. Бұ л тыйым бұ зылса, қ ұ дайдың кә ріне шалынып, бә ле-жалағ а тап болуы ә бден ық тимал деп қ орық қ ан. Сондай-ақ, индуизмге сенетін ү нділердің қ ұ дайы Брахманның Жаратушы, Ү лес бө луші, Бү кіл ә лемнің ақ ылшысы сияқ ты бірнеше қ осалқ ы есімдері болғ ан. Қ азақ тар да қ ұ дайғ а жалбарынғ анда: «О, Жасағ ан ием! О, Жаратқ ан ием!» дейді.

Қ орқ ынышты да зиянкесті мифологиялық кейіпкерлердің бірі – Албасты. Ол кө птеген халық тарғ а ортақ. Соғ ан орай оғ ан таң ылғ ан атаулар да сан алуан. Мысалы, Зеравшан алқ абының ө збектері сары қ ыз, батыс сібір татарлары атсыз, сары шаш, ноғ айлар кір кө йлек, монғ олдар алмас деп атағ ан. Қ азақ тар да теріс табан, тши мұ рын, марту, арапшы сияқ ты есімдерді пайдаланғ ан. Жалпы алғ анда тү ркі халық тары кез келген тау мен тастың, сай мен асудың, ө зен мен кө лдің, орман мен тоғ айдың, шың мен қ ұ здың, жан-жануарлардың, ө сіп тұ рғ ан кез келген ағ аштың иесі бар деп есептеген. Олардың барлығ ына жанама атаулар ойлап тапқ ан /Ә.Ахметов. Тү ркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – А., 1995. 64-82бб./.

Ауру атауларымен байланысты қ алыптасқ ан табулар. Тез тарайтын ә рі адамдар мен малдарды жаппай қ ырғ ынғ а ұ шырататын қ атерлі дерттердің атын атау сол ауруларды шақ ырады немесе олардың иесін шамдандырады деген нанымдар кө птеген халық тарда кездеседі. Мұ ндай ауруларғ а оба, шешек, қ ызылша, безгек, топалаң т.б. жатады. Осы себептен ауру-індеттердің тура атаулары табуғ а айналып, кө біне тілдік айналымнан шығ ып қ алып жатады. Ертеректе қ азақ тар шешек ауруын да тура атамағ ан. Бұ л қ атерлі дерттен адамдар жаппай қ ырғ ынғ а ұ шырап, тірі қ алғ аны кемтар болып қ алатын. Осы себепті ү йде шешекпен ауырып жатқ ан адам болса, мейман, қ онақ, қ орасан, ә улие, кү л, бү бі сияқ ты сө здермен тұ спалдап білдіретін болғ ан. Тіпті онымен қ оймай ондай ү йден от бергізбеген, сырттан адам кіргізбеген. Тіпті ауру шық қ ан ү йді жұ ртқ а жалғ ыз тастап, аулақ қ а кө шіп кететін болғ ан. Сондай-ақ, ірі қ ара малды лезде жусатып салатын мә лік індетін қ ыз, кемпір, ақ байпақ, қ ойғ а келетін топалаң ды алаң, секіртпе, ұ шпа деп баламалап, тура атауды жасырғ ан.

Тотемдік нанымдар негізінде қ алыптасқ ан табулар. Ә лемге кең тарағ ан ескі нанымдардың бірі – тотемизм. Солтү стік Америка ү ндістері тілінде тотем «оның тегі» деген ұ ғ ымды білдірген. Америка, Австралия, Африка, Азия қ ұ рлық тарын мекендейтін халық тар ө здерінің арғ ы тегін жануарлар, қ ұ стар, балық тар т.б. деп танығ ан. Ә р тайпа ө з тегінің, яғ ни тотемінің атын (аю, қ асқ ыр, тасбақ а, бұ ғ ы, қ оян, арыстан т.б.) тайпа атауы ретінде пайдаланғ ан. Белгілі бір тайпаның тотемі сол тайпаның ата-тегі болып саналумен қ атар тайпа мү шелерін қ орғ ап-қ оршап жү ретін киелі кү ш иесі болып есептелген. Осы себепті тайпа мү шелеріне ө з тотемін ө лтіруге, етін тамақ қ а пайдалануғ а тыйым салынғ ан, ә рі бір тотемге жататын адамдарғ а қ ыз алысып, қ ыз берісуге ө те қ атаң шек қ ойылғ ан. Бұ л тыйымдарды бұ зғ ан адамдар табан астында тотемнің кә ріне ұ шырап, ө з-ө зінен мерт болады деп сенген. Кейде тыйымды бұ зғ ан адамды ө здері ө лтіріп тастайтын болғ ан, ә йтпесе бұ дан бү кіл тайпа зардап шегеді деп қ орық қ ан. Қ азақ тардың ү кі мен ақ қ уғ а тимейтіндігі осы тотемдік нанымның негізінде қ алыптасқ ан тыйым.

Тарихи деректерге қ арағ анда, оғ ыздар алты топқ а бө лініп, оларғ а қ аршығ а, бү ркіт, сары бү ркіт, сұ ң қ ар, ителгі, лашын секілді тотемдердің бірінің атымен аталғ ан. Қ арақ алпақ тарда қ аратай, сарытай, бозтай, қ оң ырат, қ азақ тарда шұ бар, айғ ыр, ителгі сияқ ты ру тайпалар бар. О баста тотемдік наным тым басым болғ анымен, келе-келе, кейбір сарқ ыншақ тары болмаса мү лде жойылып кеткен. Кейбір тайпалар ө здерін белгілі бір жануардан немесе қ ұ стан т.б. тараймыз деп сенгендіктен, сол тотемнің атын атауғ а қ атаң тыйым салғ ан. Осы себепті, кезінде алтайлық тар, шорлар аюды нағ ашы деп атайтын болғ ан. Сонымен қ атар оның ата, қ айнағ а, жер қ ұ лақ ты, жартастардың патшасы сияқ ты толып жатқ ан бү ркеншік аттары бар. Моң ғ оли қ азақ тары киелі қ ұ с деп қ астерлейтіндіктен бү ркітті – қ анаттылар ханы, кө к тә ң ірісі, аспан перісі, қ ұ с тө ресі, қ ұ с патшасы деп атайды. Сол сияқ ты жолбарыстың да шері, қ ара қ ұ лақ сияқ ты тілдік табулары ұ шырасады.

Сө здің сиқ ырлы қ уатына сенуден пайда болғ ан табулар. Адам мен оның есімі арасында материалдық байланыс бар деген тү сінік сө з магиясына деген сенімнің бір айғ ағ ы болып табылады. Бұ л наным бойынша, кез келген адам басқ а адамның есімін біліп алса, сол есімді жадылау арқ ылы оның иесін қ инауғ а, дертке шалдыруғ а, кемтар етуге немесе мерт қ ылуғ а болады деп есептелген. Осы себепті адамдардың шын есімі қ ұ пия ұ сталғ ан. Керісінше, адам мен оның лақ ап есімінің арасында тікелей байланыс болмайды, одан ешбір зиян келмейді деп сенген. Қ осалқ ы есімдер осылайша пайда болғ ан.

Қ азақ тар жас балаларды тіл-кө зден, ауру-сырқ аудан сақ тау ү шін нағ ыз есімдеріне тыйым салып, оның орнына жаман бала, жынды бала, ұ ры бала, ұ зын шаш, қ ой кө з сияқ ты лақ ап есімдерді пайдаланғ ан. Тү ркі халық тарының біразына тә н ат тергеу салтының қ алыптасуына да ә уелде сө здің сиқ ырлы қ уатына сенушілік себепкер болғ ан. Қ азақ ә йелдерінің Сү ттібайды – Уыз, Сарыбасты – Шикіл шеке, Ақ байды – Қ ылаң ата, Қ озыбақ ты – Кепе, Еламанды – Халық есен, Асаубайды – Тарпаң деп ө згертуі тү птеп келгенде, ескі нанымның нә тижесі.

Сө з бен тілдің қ уатына шексіз сенудің салдырынан ертеректе тү ркі халық тарында сө з арқ ылы бә лені айдау, сө з арқ ылы жақ сылық шақ ыру ә деттері туғ ан. Қ азақ ауыз ә дебиетінде кездесетін бә дік, бұ лт шақ ыру, кү н жайлату ө лең дері, бү йі, жылан, қ ара қ ұ рт шақ қ анда айтылатын арбау, байлау ө лең дері сө з қ ұ дыретіне сенудің ең мық ты айғ ақ тары. Демек, тілдің синонимдік қ атарының ө суіне, сө здік қ ұ рамның ұ лғ аюына сө з магиясынан туындайтын тілдік табулардың ү лесі ү лкен.