Дәрістің жоспары

§ Биологиялық мембраналардың тү рлері жә не олардың қ ызметтері. Мембраналық липидтердің тү рлері жә не олардың қ асиеттері.

§ Мембраналық ақ уыздар. Мембраналық ақ уыздардың тү рлері мен қ ызметтері.

§ Биологиялық мембраналардың қ ұ рылымы. Жасанды мембраналар. Мембранадағ ы фазалық ауысулар.

• Иондардың тасымалдануы.
• Заттардың арналардағ ы иондық тасымалдануы.
• Биологиялық мембраналар арқ ылы заттардың тасымалдануы.
• Заттардың жасушаларғ а ену тә сілдері. Тасымалдану тү рлері.
• Биологиялық мембраналар арқ ылы белсенді (активті) тасымалдану

Дә ріс тезистері:

Биологиялық мембраналар жасушаны сыртқ ы қ оршағ ан ортадан шектейді жә не сыртқ ы ортаның кері ә серінен қ орғ айды. Жасуша мен оны қ оршағ ан ортаның арасындағ ы зат алмасуды басқ арады. Электрлік потенциалдардың пайда болуына ық пал етеді. Митохондриядағ ы АТФ энергиясын синтездеуге қ атынасады. Биологиялық мембрананың тү рлері: плазмолемма (жасушаның сыртқ ы қ абаты), жасушаішілік мембраналар, базальды мембрана. Базальды мембрана гликолипидтер мен ақ уыздардан тұ рады жә не қ анның қ ұ рамындағ ы қ оректік заттардың ұ лпағ а, жасушағ а енуін қ амтамасыз етеді. Мембраналық липидтер мынадай негізгі топқ а бө лінеді: фосфолипидтер, гликолипидтер, стероидтар. Кез-келген мембрана қ ұ рылымының негізін липиттердің екі моноқ абатынан тұ ратын екі липидтік қ абат қ ұ райды. Екі қ абаттың да гидрофобты “қ ұ йрық тары” ішке қ арап жатады. Бұ л кезде молекуланың гидрофобты бө лігінің сумен жанасуы азырақ болады. Келесі гипотеза шындық қ а жанасады: мембрана сұ йық тық -мозаикалық тү рде болады, яғ ни фосфолипидті негіз – ақ уыздар жү зіп жү ретін екі ө лшемді еріткіштер тү рінде болады. Мембрана қ ұ рылымы туралы қ азіргі тұ жырым: мембранадағ ы фосфолипидтердің екі қ абаты фибриллярлы ақ уыздар молекулаларының екі жұ қ а қ абаттарының арасына орналасады да, ө з кезегінде глобулярлық ақ уыздар молекулаларымен қ оршалады. Т ө згергенде кезде фазалық ауысулар орын алады: қ ыздырылғ ан кезде липидтердің балқ уы, ал керісінше де кристалдануы.

Мембрананы оқ ып ү йренудің физикалық ә дістері: рентгендік–қ ұ рылымдық сараптама, спектроскопия, спектрофотометрия, спектрополяриметрия, шең берлік дихроизм жә не басқ алар. Медицина мен биология ү шін жасушалық мембраналар арқ ылы заттар тасымалдануының ү лкен мағ ынасы бар. Мембраналар функциясының маң ызды элементтерінің бірі олардың молекулаларды (атомдарды) ө ткізу немесе ө ткізбеу мү мкіншілігінде. Мембрана арқ ылы жеке молекулалар ғ ана тасмалданбайды, сонымен қ атар қ атты денелер (фагоцитоз), сұ йық заттар (пиноцитоз) –дер тасмалданады. Заттардың жасуша ішіне тасмалдану процесі эндоцитоз, ал жасуша сыртына тасмалдану процесі экзоцитоз деп аталады. Тасымалдану қ ұ былыстарына диффузия (зат массасының), тұ тқ ырлық (импульстің), электр ө тімділік (электр зарядының тасмалданулары) жатады.

Тасымалдану тү рлері: белсенді (активті), белсенді емес (пассивті) тасымалдану.

Белсенді (активті) тасымалдану ү шін бұ л ү рдістің энергетикалық қ амтамасыз етілуі қ ажет. Иондардың мембрана арқ ылы тасмалдану тү рлері. Қ озғ алмалы (жылжымалы), қ озғ алмайтын (бекітілген) тасымалдаушылар. Қ озғ алмалы (жылжымалы) тасымалдаушыларғ а антибиотик валиномицин жә не нигерицин мысал бола алады. Мембранағ а қ атысты қ озғ алмайтын (бекітілген) тасмалдаушылар, яғ ни мембраналық канал тү зушілер болып табылады. Антибиотик грамицидин молекулалары уақ ытша мембранағ а кө лденең тізбек қ ұ ра отырып эстафета бойынша тасмалданатын натрий иондарын тасмалдаушының бір молекуласынан екінші молекуласына береді. Иондық насостың тү рлері: К+- Na+- АТФ, Са^2+-АТФ, Н+- АТФ. Басқ а иондардың концентрация градиенті есебінен жү ретін тасымал - екіншілей белсенді тасымал д.а. Тү рлері: унипорт, симпорт, антипорт.

Иллюстрациялық материал: “Power Point”-та презентациялау (1-дә ріс)