Анның құрамы

Қ ан сарғ ылттау келген сұ йық зат — плазмадан жә нс онық ішіиде жү зіп жү ргсн қ ан клеткаларынан, яғ ни формалы элемент-терден тұ рады. Қ ан клеткалары қ ызыл тү тршіктер (эритроцит-тср) мсн ақ тү йіршіктер (лейкоциттер), қ ан пластинкалары

тромбоциттер. Плазма қ ац қ ұ рамының 52—58%-іне, қ ан клетка-лары—42—48%-не тең

Қ ан клеткаларынық жалпы гематокриттік кө рсеткіші 42—48%, ал қ анның ә р литрінде 0, 42—0, 48 литр. Соқ ғ ысы гематокриттік кө рсеткіш деп аталады.

Плазманың қ ұ рамы. Оның 90—92%-і судан, қ алганы (8—10%) қ ұ рғ ақ заттардан тұ рады,» Соң ғ ыларының 8—9%-і органикалық заттар, оның ішінде белок 6—8%; 0, 9% — 1% бей-органикалық (минерал) заттар. Бұ лардық кө бі ас тұ зы (90%). Органикалық заттардың кө бі белоктар: альбумин, глобулин (а, р, ү) фибриноген. Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобу-линдер бауырда жә не сү йек кемігінде, кө кбауырда, лимфалық тү йіндерде тү зіледі. Бұ лармен қ атар плазмада глюкоза, липид-тер, сү т қ ышқ ылы, пировиноград қ ышқ ылы жә не молекуласында азоты бар заттар (амин қ ышқ ылдары, мочевина, зә р қ ьшщылы, креатин, креатинин) тү рлі ферменттер, гормондар, витамипдер, пигменттер, еріген кү йінде оттегі, кө мір қ ышқ ылды газ, азот бо-лады.

Эритроцит — (грекше егуігоз — қ ызыл, суіиз — клетка) қ анның қ ызыл тү йіршіктері. Олардың саны еркек пен ә йелде бірдей емес. Е, т адам қ аныньщ ә р литрінде 4, 0—5, 0-10¹² эритроцит бо-лады, Ә йел қ анында бұ л кө рсеткіш аздау: 3, 7—4, 5-10¹². Эритро-цит санының қ алыптан тыс басым болуы (5, 0-10¹²) эритроцитоз, аз болуы (3, 7—3, 9-10¹² одан да тө мен) эритроцитопения деп ата-лады^Эритроцитоз бен эритроцитопения сау адамда да наукас адам да кездеседі, сондық тан олар физиологиялық жә не патоло-гиялық болып екі топқ а бө лінеді/ Сондай-ак абсолютті эритро-цитоз бен эритроцитопения ұ ғ ымдары да бар. Эритроцит саны-нын, абсолюттік ө згеруі оның сү йек кемігінде тү зілуіне жә не каи-ғ а ө ту шапшаң дығ ына байланысты. Салыстырмалы эритроци-тоз бен эритроцитопения қ ан клеткалары мен плазманың аралык қ атынасьша байланысты, бұ л қ ан қ ойылғ анда не сұ йылғ анда болатын ө згерістер.

Абсолюттік эритроцитоз — тканьде оттегі азайғ анда (ги-поксия) болады. Гипоксия салдарынан бү йректен кө п мө лшерде эритропоэтиндер бө лініп шығ ады. Олар эритроциттердін, сү йек кемігінде тү зілуін жә не қ анғ а ө туін тездетеді. Сау адамда ги-поксия ауаның барометрлік қ ысымы тө мендеген жағ дайда, яғ ни биік тауғ а шық қ ан кезде не кабинасы ашық самолетпен 3, 5—5 мың м биіктікке кө терілген сә тте кездеседі. Сырқ аттанғ ан кезде болатын абсолюттік эритроцитоз — ө кпе мен жү ректің созылмалы ауруларғ а ұ шырауыныц салдары не қ ан аурулары кезінде де болуы мү мкін.

Салыстырмалы эритроцитоз қ анның сұ йық бө лігі — плазманың азаюынан болады. Адам қ ара жү мыс істеп қ атты терлегенде, не ыстық уақ ытта термен бірге кұ рамындағ ы суы сыртқ а шығ ады да кан қ ойылады. Осығ ан орай эритіроцит саны (қ анның ә р мкл-де) кө бейеді. Адам қ ара жұ мыс істеген кезде де канда су азаяды жә не кө кбауырдың жиырылуы кү шейеді. Қ ө кбауыр эрит-роциттер депосы болгандық тан жиырылғ ан сә тте қ анғ а кө п мө л-шерде эритроциттер шығ ады.

Сырқ аттанғ ан кезде пайда болатын салыстырмалы эритроци-тоз да қ анның қ ойылуына байланысты. Мә селен, қ атты іш ө ткен-де оиымен бірге сыртқ а кө п мө лшерде су шығ ады, кейде су дене куыстарына (мә селен, плевра жапырақ тарының арасына) жи-налады. Осының салдарынан плазма кө лемі азаяды да қ ан кой-ылады.

Сау адамда ә детте абсолюттік эритроцитопения болмайды. Ол қ аны азайғ ан (анемия) науқ ас адамга тә н. Анемия кезінде сү йек кемігінде эритроциттер тү зілуі тө мендейді не шала жетіл-ген эритроциттер қ анғ а шығ а бастайды. Салыстырліалы эритро-цитопения канныц сү йылуына байланысты. Бірден шектен тыс кө п шай (8—10 кеседен артық) не осынша қ ымыз ішсе біраз уақ ыттай кан сұ йылуы мү мкін. Бірақ қ анда су тұ рақ тылығ ын (гомеостаз) сақ тайтын механизмдер денедегі артық суды тез сыртка шығ арады. Адам қ ансырағ анда 1—2 тә улік ө тісімен кан сұ йыла бастайды, эфитроциттер сү йек кемігінде тек 4—5 тә улік-тен кейін тү зіліп, қ анғ а шығ а бастайды. Оғ ан дейін қ ан тамырла-рына тканьаралық сұ йық тық тар ө теді де мұ ндағ ы канныц кө ле-мін арттырады, сө йтіп 1—2 кү ндей қ ан сү йылғ ан куйінде қ ала-лы. Бірден кө п мө лшерде изотониялық ерітінді қ ұ йса да қ ан біразғ а дейін сұ йылады.

Эритроциттін қ ү рылысы мен химиялык, қ ү рамы. Эритроцит — ядросы жоқ екі жағ ы ойыс келген дө цгелек клетка. Ол ядросы-ның сү йек кемігінде ө тетін эритропоэз кезінде айырылады. Мұ -ныц бпологиялық мә ні мынада: клетка ядросының орнын оттег.п тасымалдайтын гемоглобин жайлайды, ядросыз эритроцит ө з де-несіндегі заттарды тотық тыру ү шін оттегі жұ мсамайды. Осығ ан байланысты оның оттегін тасымалдау қ ызметі кү шейеді.

Кө лденең інен қ арағ анда эритроцит гантелге ү қ сайды: оның диаметрі 7, 2—8, 0 мкм, қ ақ ортасындағ ы ойыс жерінін, жуандығ ы 1, 5 мкм, ал клетка жиегініқ жуандығ ы 2, 5 мкм. Пішіні гантел тә -різді болғ андық тан эритроциттің капилляр кабырғ асымен тү йісе-тін беткейі (аумағ ы) ү лкен. Қ летканың диаметрі мен пішіні сырқ аттанғ ан кезде ө згеруі мү мкін. Диаметрі 8, 1 мкм-ден асса, эритроцит макроцит деп, ал 7, 2 мкм-ден кем болса микроцит де: І аталады.

Эритроцит бетінің ауданы 128 мкм². Бір адам қ анындағ ы бар-лық эритроциттерді жазық жағ ымен жатқ ызып қ атар орналас-тырса, олардың ауданы 3000 м² болар еді. Осындай аумағ ы ү лкен эритроциттер жазығ ынан оттегі тканьге жақ сы ө теді. Эритроцит тыныс алу қ ызметіи орындауғ а қ ажет биологиялық қ ұ рылым.

Эритроцит протоплазмасында тор тә різді стромасы бар, сырт жагынан белок пен липоидтан тұ ратын мембранамен қ апталғ ан. Эритроцит мембранасы иондарды іріктеп ө ткізеді. Мембрананың Ыа⁺, Қ ⁺, Са²⁺ катиондарына ө тімділігі ө те нашар, ал С1 жә не НСОз" (кө мір қ ышқ ыл аниондары), сутегі жә не гидроксил (ОН) иондары тез ө теді. Сондық тан эритроцит пен қ ан плазмасының минералдық қ ұ рамы бірдей емес. Эритроцитте натрий иондарына қ араганда калий иондары басым, ал плазмада ксрісінше, натрий иондары кө бірек.

Эритроцит қ ұ рамында 37% қ ұ рғ ақ заттар бар, ал сү йекте (ең тығ ыз ткань) кұ рғ ақ зат 42%. Демек, денедегі сү йектен кейінгі ең тығ ыз клетка — эритроцит. Сонда да эритроцит икемді, созылғ ыш, ү лкен болғ анымен, ол жің ішке капилляр арқ ылы ө те алады.

Гемоглобин.' Эритроциттегі қ ұ рғ ақ заттардың кө бі (90%) гемоглобиннен, ал қ алғ аны (10%) басқ а органикалық жә не бейорганикалық заттардан тұ рады. Ә рбір эритроцитте 300 млн-дай гемоглобин молекуласы болады., Гемоглобин, химиялық қ ү рылымы жағ ынан — хромопротеид, м. с. 68000. Гемоглобин 1 молекула глобин-нен жә не 4 гем молекуласынан тү рады.Г е м о г л о б и н: глобин 96% жә не гем 4%.

Ә рбір гем молекуласында екі валентті темір атомы бар. Ге-моглобиннің біф молекуласы оттегінің 4 молекуласымен ә рекет-теседі. Гемоглобиннің бірнеше тү рі бар. Ересек адамньщ қ анын-да А гемоглобині, ал эмбрионда ұ рық (феталді) НвҒ -сі кө п. Эмбрион гемоглобині оттегімен лезде реакцияғ а тү седі, ол екеуі-нің тартқ ыштық дә режесі кү шті.

Адам денесінде 5 литр қ ан, ал мұ нша қ анда 700—800 гр ге-моглобин бар. Эритроцит саны ә йелге қ арағ анда ер адамда кө бі-рек, осығ ан орай ер адам қ анында гемоглобин кө бірек болады. Е_р адамның 1 л қ анында 130, 0—160, 0 г, ә йелде 120, 0—140, 0 г Нв бар.

1 л қ анда ең кө п дегенде 166, 7 г/л Нв болады, бірақ оның мө лшері ө згеруі мү мкін, ол эритроцит санына сә йкес келе бермей-ді, кейде эритроцит саны азайғ анмен Нв мө лшері қ алыпты дең -гейде калады, ал екінші бір жағ дайда эритроцит саны қ алыпты болғ анмен Нв мө лшері азайып кетеді. Сондық тан да дә рігерлік жұ мыста ә рбір эритроциттегі гемоглобин мө лшері анық талады, қ анның тү с кө рсеткіші (Қ ТК) есептеп шығ арылады.

К.ТК- канп.агы Нв мө лшері хЗ эритропнт саны (бастапқ ы ү ш сан)

Ә рбір эритроцитте Нв мө лшері ә деттегі дең гейде болса, Қ ТК 1-ге тең болады. 0, 86—1, 05 аралығ ындағ ы ауытқ улар нормағ а жата-ды. Қ ТҚ 1, 05-тен жоғ ары 0, 86-ден тө мен болса анемия болғ аны. Анемия — қ аннық азаюы, ауру. Анемия кезінде қ ан кө лемі ө згер-мейді, бірақ оның ішіндегі эритроциттер саны мен гемоглобин мө л-шері ө згеріп отырады. Эритроцитте гемоглобин мө лшері кө бейіп кетсе, гиперхромия деп, ал азайса гипрохромия деп аталады. Гиперхромия кезінде эритроцит саны азайып, жеке эритроцит

ұ лғ айып (макроцит) гемоглобинге толады, Қ ТК= -тщ-=1, 4;

гппохромияда — эритроциттер саны қ алыпты мө лшерде

„^,,. 100x3 „ _ азаиып кетсе Қ ТҚ = _4(Щ- =0, 7.

Гемоглобиннің газдармен эрекеттесуі

Гемоглобин (Нв) кө птеген газдармен тез ә рекеттесіп, жаң а қ осылыстар тү зеді.

1. Гемоглобиннің оттегімен ә рекеттесуінен пайда болғ ан қ о-сынды оксигемоглобин деп аталады (ол НвО₂ белгіленеді). Гемо-глобиннін. қ ышқ ылдық қ асиетін кө рсету ү шін бұ л белгінің алды-на кейде сутегі жазылады (ННвО₂). Оксигемоглобин тү рақ сыз қ осылыс, тез ыдырап оттегін бө ліп шығ арады.

Босап шық қ ан оттегі капиллярлар қ абырғ асынан ө тіп тканьге, ал тканьнен ә рбір клеткағ а ауысады да тотығ у процесіне қ аты-сады. Оксигемоглобинде оттегі екі валентті темір атомымен қ о-сылады. Қ ұ рамында оксигемоглобині кө п қ анның тү сі ашык қ ы-зыл келеді. Оксигемоглобин спектрограммасында, оның сарғ ыш-жасыл жағ ындағ ы Д, Е сызық тары арасында қ ос қ ара жолақ бо-лады. Оттегінен айырылғ ан гемоглобинді дезоксигемоглобин (ННв) не қ алпына келген гемоглобин, дейді. Оның спектрограм-масында Д жә не Е сызық тары арасында жалпақ бір қ ара жолақ болады.

2. Қ арбогемоглобин (НвС0₂). Кө мір қ ышқ ыл газбен қ осы-лыс — тұ рақ сыз, тез диссоциацпяланады: ННв + СО^^-ННвСО^. Кө мір қ ышкыл газ гемоглобиннің амин тобымен қ осылады. Кар-богемоглобин мен дезоксигемоглобин қ анды кү рең қ ызыл тү ске бояйды. Бү л вена қ анының тү сі.

3. Карбоксигемоглобин (НвСО) — гемоглобиннің иісті газбен (СО) қ осылысы. Гемоглобин қ ұ рамындағ ы темір оттсгімен емес, иісті газбен жеделдеу (289 есе) ә рекеттеседі. Гемоглобиннің бұ л газғ а деген тартқ ыштығ ы кү шті: ННв+СО-^ННвСО

Карбоксигемоглобин тұ рақ ты қ осылыс, бірақ ауада оттегі кө -бейіп кстсе, ол ақ ырындап ыдырай бастайды: ННвСО-^ННв+СО

Сондық тан иіс тиген адамды тез таза ауағ а шырарады, ө йткені таза оттегімен дем алғ анда, қ андағ ы карбоксигемоглобин 20 есе тезірек ыдырайды. Ауада иісті газ концентрациясы 0, 1%-ке жет-се, қ андағ ы гемоглобиннің 80%-і карбоксигемоглобинге айнала-ды да, гемоглобиннің тыныстық қ ызметі бұ зылады. Мұ ндай жағ -дайда науқ астың қ аны кө бінесе тү гелдей басқ а таза канмен ал-мастырылады.

4. Метгемоглобин (НвОН). Кү шті тотық тырғ ыш заттардың (азот тотығ ы, метилен кө гі, калий перманганаты, анилин, берто-лет тұ зы, фенацитин, пирамидон) ә серінен гемоглобин қ ү рамын-дағ ы темірдің валенттілігі ө згереді, ол екі валенттіден ү ш валент-ті болып, ө те тұ рақ ты (диссоциацияланбайтын) косылыс қ ұ райды. Темір атомы гидроксил тобымен қ осылады. Тканьдерге оттегі тасылуы тоқ тайды. Метгемоглобин дереу емдеуді кажет ететін патологиялық қ осылыс. Гемоглобин метгемоглобинге айналса қ анның тү сі шоколад тү сіне ұ қ сайды.

Гемоглобин газдармен ғ ана емес тұ з қ ышқ ылымсн дс косыла-ды. Тұ з қ ышқ ылының ә серінен гемоглобиннен гем молекуласы бө лініп тұ з кышқ ылымен қ осылып гемин не тұ з қ ышқ ылды гема-тин тү зіледі. Бұ л қ оң ыр тү сті кристалл. Гемоглобиннің бұ л қ осын-дысы медицинада қ олданылады. Мә селен, қ андағ ы гемоглобин мө лшерің анық тайтын гемометрдегі стандарт сұ йық — тұ з қ ыш-қ ылды гематин ерітіндісі. Ол — ромба пішіндес қ оцьцр тү сті крис-талл, сондық тан оның ерітіндісі қ ара қ оң ыр тү сті. Сот медицинасында киімде пайда болғ ан қ оң ыр дақ та қ анныц бар-жоғ ын білу ү шін сол дақ тың қ ырындысына НСІ қ осады. Онда қ ан болса, тұ з қ ышқ ылды гематин пайда болады. Онық кристалдарын микро-скоп арқ ылы кө руге болады.

Эритроциттердің тұ ну жылдамдығ ы (ЭТЖ)

Ү ю қ асиетінен айырылғ ан қ анды (лимон қ ышқ ыльшың нат-рий ерітіндісін қ осу арқ ылы) мензуркағ а қ ұ йып бір сағ ат сақ та-са канның ең женіл бө лігі — плазма қ анның бетіне шығ ады да эритроцит мензурка тү біне шө ге бастайды. Эритроциттердің тұ ну жылдамдығ ына қ арай плазма қ абатының қ алындығ ы (биіктігі) ә ртү рлі болады.

Плазма қ абатының биіктігі мм есебімен ө лшенеді де эритро-циттердін, тұ ну жылдамдығ ы анық талады. Эритроциттердің тұ -ну жылдамдығ ы ер адам мен ә йелде тү рліше, ерлеірде сагатына 1—10 мм, ә йелдерде 2—15 мм. Екі қ абат ә йелде эритроциттер тез тұ нады (сагатына 30—40 мм). Жаң а туғ ан нә рестеде—0, 3—2 мм/сағ. Денеде қ абыну процесі басталса ЭТЖ ө седі. ЭТЖ арқ ылы қ абыну процесінің кү шейгенін не бә сенденгенін (емдегеннен кей-ін) білуге болады, сондық тан ауруханада науқ ас адамның ЭТЖ-сы бірнеше рет анық талады.

Эритроциттердің тү ну механизмі. Эритроциттердің тұ ну себебі туралы кө птеген нікірлер бар. Солардың бірі — эритроциттердің тұ нуы — физикалық қ ұ былыс, сондық тан ЭТЖ-ны физика заң ы-мен тү сіндіруге болады. Мә селен, плазмағ а қ арағ анда эритро-циттердің меншікті салмағ ы жоғ ары, сондық тан да олар тез тұ -нады. Бірақ кө птеген тә жірибелер бү л пікірді растамайды.

1. Жылқ ы мен бұ қ а эритроциттерінің меншікті салмағ ы бір-дей бірақ жылқ ы эритроциттері тез шө геді.

2. Эритроциттер ә детте — жү зіп жү рген кішкене тү йіршіктер. Олар кө пке дейін тұ нбайды. Тұ нар алдында олар бір-бірімен жа-бысып, тең гелер тізбегі сияқ ты бағ ана қ ұ рады. Демек, эритро-циттер конгломерат (ү йінді) кү йінде тұ нады. Сондық тан конгло-мерат қ ұ рылуын тек физикалық завдылық тармен не белгілі бір хнмиялық затқ а тә н қ асиеттермен тү сіндіру қ иын.

3. Жү зіп жү рген бос тү йіршіктер ретінде эритроциттер тұ на-тын болса, жоғ арыда айтылғ ан қ ағ ида бойынша эритроциттер-дің тү ну дә режесі плазманың тү тқ ырлығ ына байланысты болар еді, плазма неғ ұ рлым тұ тқ ыр болса, соғ ұ рлым тұ нуы баяу, кері-сінше плазма тұ тқ ырлығ ы аз болса, эритроциттер солғ ү рлым тез тұ нуғ а тиіс. Бірақ тә жірибе жү зінде плазма неғ ү рлым тұ тқ ы_; р болса, эрнтроциттер солғ ұ рлым тез тұ натыны байқ алады. Бұ л тә -жірибелердің мә нін физикалық -химиялық теориялар арқ ылы ұ ғ у-ғ а болады.

Эритроциттердін, тұ нуы мен плазма қ асиеттерінін, ө зара бай-ланыстылығ ы анық талды. Бұ л қ ан қ ұ рамындағ ы плазма мен эритроциттерді «айқ астыра» араластыру арқ ылы дә лелденді.

Ер адам эритроциттерін екікабат ә йел плазмасына тоғ ытса, ал екіқ абат ә йел эритроциттерін ер адамның плазмасьімен а_; раластырса, эритроциттер шө гуінін ө згеруі плазма несіне байла-нысты. Ер адам эритроциттері екіқ абат ә йел плазмасында тез шө геді де, екіқ абат ә йел эритроциттерінің тү нуы ер адам плаз-масында ө те баяулайды. Мү ның себебі жү кті ә йелдер плазма-сында тү рпайы дисперсиялық белоктар кө бейіп кетеді. Ә сіресе фибриноген, иммундық глобулиндер мен гаптоглобулиндер плаз-мада кө п болса, эритроциттер тез тұ нады. Мұ ның себебі неде? Эрнтроциттер плазмада жеке дара жү зіп жү реді, яғ ни суспензия кұ рады. Эритроцит мембранасының сыртқ ы бетінде дене клетка-ларына қ арағ анда сиан қ ышқ ылы кө бірек, сондық тан ә р эритро-цит теріс зарядталғ ан. Бірың ғ ай зарядталғ ан эритроциттер бірін-бірі теуіп, бір-біріне жақ ындай алмайды, кө пке дейін шө к-пейді. Қ ан белоктары теріс зарядталғ ан, бірақ олардың заряды ө те ә лсіз. Белок мө лшері кө бейсе, ол эритроцит бетіне адсорбция-ланып, оның заряд кү шін тө мендетеді. Сондық тан бір-бірін жө н-ді тебе алмайды. Эритроциттер бетінде адсорбцияланғ ан белок-тар оның жабысқ ақ тығ ын (когезиондық, адгезиялық қ асиетін) кү шейтеді, сө йтіп эритроциттердің бір-бірімен жабысуына жағ -дай туғ ызылады. Эритроциттер жабысып «тең гелер тізбегін» қ ұ -рып, тез тұ нады.Эритроциттердің шө гуіне баска факторлар да ә сер етеді. Мә селен, холестеринніц, эритроциттер санының, ІІлазмадары кыш-кыл қ алдық таірдың кө бсюі эритроциттерді тез тү ндырады.

Гемолиз (грекше һ аіта — қ ан, Іузіз — еру) — эритроциттің кабығ ы жарылып немесе еріп ішіндегі гемоглобиннің плазмағ а шығ уы. Мұ ны гемолизденген к, ан деп атайдьк Ол ә детте мө п-мө л-дір. Гемолизденген қ ан кү йылғ ан пробирка арқ ылы кү н соулесі ө теді. Тү сі қ ызыл лак тү сіндей, сондық тан ондай қ анды лак тә -різді қ ап деп атайды. Ә сер ететін факторлар тү ріне қ арай гемо-лизді бірнеше тү рге бө луте болады.

І» 1. Физиологиялық гемолиз — сау адамда болады. Денедегі ес-кірген эритроциттер жарылып, олардың орнына сү йек кемігінен шық қ ан жас эритроциттер қ анғ а тү седі. Эритроцит 120—130 кү н жасайды. Ескірген эритроциттердің біразы бауырда, кө пшілігі кө кбауырда гемолизденеді. Сондық тан кө кбауырды эритроциттер «моласы» деп те аталады.

2. Осмостық гемолиз — эритроциттің ішімен сыртындағ ы осмос-тық қ ысым айырмашылығ ынан туады. Қ анғ а осмостық кысымы аз (гипотониялық) ерітінді қ ү йса, эритроциттіц ішіне су кіреді де, ол ісінеді, судың кіруі тоқ тамаса эритроциттің қ абығ ы жа-рылып, ішіндегі гемоглобин сыртындағ ы ерітіндіге шығ ады. Сө й-тіп кан гемолизге ұ шырайды. Бір эритроциттің кө лемін 100%-ке баласақ, гипотониялық ерітіндіде оның кө лемі 146%-ке жетісі-мен эритроцит жарылады.

Қ анғ а ас тұ зының сұ йық тау (пшотониялық) ерітінділерін косса, олардың сұ йық тығ ы изотониялық ерітіндіге жақ ын болса (0, 8, 0, 7, 0, 6, 0, 5) қ ан гемолизденбейді, бірак эритроцит ісініп, кө лемі ұ лғ аяды. Бұ л эритроциттің гипотониялық ерітінділерге тө зімділігін (резистенттілігін) кө рсетеді. Жас эритроцит ескі эфи-троцитке қ арағ анда беріктеу келеді, сондық тан оның тө зімділігі Де жорарылау. Осығ ан орай эритроциттердің резистенттігінің жо-ғ ары (максимум) жә не ең тө мен (минимум) резистенттігі (тө зім-ділігі) деген ұ ғ ымдар бар. Олар гипотониялық ерітінді концент-рациясымен белгіленеді. Тө зімділігі нашар эритроциттін, гемо-лизі басталғ ан ЫаСІ ерітіндісінің концентрациясын еқ тө мен (ми-нимальдык,) резистенттік деп атайды. Адам қ анында ол 0, 48— 0, 46% КаСІ ерітіндісі. Эритроциттердің толық гемолизі бастал-ғ ан МаСІ ерітіндісінін концентрациясы еқ жоғ ары. (максималь-ды^) резастенттілік деп аталады (0, 32—0, 34% МаСІ ерітіндісі).

3. Химиялық гемолиз — эритроциттің липоид пен белоктан тұ ратын мембранасын ерітетін химиялық заттардың (сірке қ ыш-қ ылы, эфир, хлороформ, сілті) ә серінен болады.

4. Биологиялык; гемолиз — ішек қ ұ рттары (гельминттер) мен жануарлар бө ліп шығ аратын не ө сімдіктерден альшатын (сапо-нин) улы заттар — гемолизиндердің ә серінен болады. Мә селен, жылан, қ арақ ұ рт, шаян улары, адамнын, ішегінде тіршілік ететін қ ұ рттар (гельминттер) бө ліп шығ аратын зат алмасу ө німдері, қ ан қ ү йганда сиыспау салдарынан пайда болатын улар эритро-циттердіц қ абығ ын жидітіп, бұ зады. Кейбіф бактерияларда сірес-пе (столбняк) таяқ шасы, стафилакоктар гемолизиндер бө ліп шы-ғ арады. Гемолизденген қ анның ө зі улы. Сондық тан денедегі қ ан-ның нобайы гемолизге ұ шыраса, гемолитикалық шоқ пайда бо-лып, адам ө луі мумкін.

5. Термиялық гемолиз — қ анды біресе жылытып, біресе суы-тудан болады, ә сіресе бұ л мұ здағ ан (тоң азығ ан) қ анды еріткен кезде кездеседі. Кейбір пікірге қ арағ анда мұ з кристалдары эритроцит қ абығ ын жарақ аттап жыртады. Дене температурасы 42°-тан асса да қ ан гемолизденеді. Ү зақ уақ ыт дене қ ызуы қ а-лыпты болғ анымен, кешке қ арай 38—39°-қ а дейін кө теріліп отыр-са, эритроциттер гемолизденеді.

6. Механикалық гемолиз — қ анды шайқ ап араластыру, сілку салдарынан эритроцит мембранасы зақ ымданады (жыртылады). Демек, ыдыстағ ы қ анды бір жерден екінші жерге апарғ анда оларды шайқ амай, абайлап тасу керек.

7. Электрлік гемолиз — электр тогінің ә серінен болады. Сә уле энергиясы мен ультрадыбыс та электр кү ші сияқ ты эритроцит кабырын, тканін бұ зып жарады (строматолиз).