Азақстан өсімдіктері.

Ақ тұ ң ғ иық -кө пжылдық су ө сімдігі. Жү рек тә різді, сопақ ша тамыр сабағ ы су астындағ ы топырақ қ а тө селіп, дө ң гелек жапырақ тары су бетіне жайылып ө седі. Оның гү лі кешке жабылып, кү н шық қ анда ашылады. Ө сімдік тұ қ ымы ауа толғ ан жесім қ абында тұ рады. Онда саң ылау болады, сол саң ылау арқ ы-

лы ауа сыртқ а тарап, желдің ә серінен тұ қ ым су тү біне тү седі. Ақ тұ ң ғ иық ты бау-бақ ша, саябақ тарды кө галдандыру ү шін ө сіреді. Ол Қ азақ станда сирек кездесетін ө сімдік ретінде, «Қ ызыл кітапқ а» тіркелген. Мысыр халық тары осы ақ тұ ң ғ иық гү ліне табынғ ан. Олар оның ә р гү лінен кү н қ ұ дайы Ра туады деп, есептеген.

Дү ң гіршек-кө пжылдық тамыры жоқ, «жыртқ ыш» су ө сімдігі. Оның 200-дей тү рі белгілі. Қ азақ станда ү шеуі кездеседі. Ол суда қ алқ ып ө седі, гү лі сары тү сті. Жапырақ тарында ашық жасыл рең дес кө бік тә різді дү ң гіршіктері болады. Таушешек-кө пжылдық ө сімдік. Ол кейде «шала бұ та» деп те атала-ды. Биіктігі 25 кейде 40 сантиметр. Тү зу ө скен сабағ ында ашық жасыл тү сті сопақ ша жапырақ тары болады. Тү тікшенің сырты ашық -қ ызыл, ал ішкі жағ ы ақ шыл тү сті болып келеді. Кейінгі жылдары ғ алымда бұ л ө сімдіктер мен си-рек кездесетін металдар арасында тығ ыз байланыс бар екенін анық тады. Таушешектің тағ ы бір ерекшелігі, геологтар қ азба жұ мыстарын жү ргізер ке-зінде осы ө сімдіктер жиі ө сетін аймақ тарды ескере отырып, олардың таралу картасын қ арайды екен. Себебі, бұ л ө сімдіктің тарамданғ ан тамыры терең ге жайылып, бериллий еріген сумен қ оректенеді екен. Сондық тан геологтар тау-шешек ө скен тоғ ай кө рсе, сол жерде табиғ атта сирек кездесетін металл бе-риллийдің қ оры жатқ анын біледі.

Арша-кипарис тұ қ ымдасына жататын, мә ң гі жасыл, қ ылқ ан жапырақ ты бұ та. Қ азақ станда жабайы тү рі бар. Биіктігі 1-2 метр. Ол қ абыршақ ты, тіке-некті болады. Ө те сирек кездесетін тү рі-Зеравшан аршасы. Ақ су-Жабағ ылы қ орығ ында табиғ ат ескерткіші ретінде бірнеше тү рі қ орғ алады. Қ азақ станның «Қ ызыл кітабына» тіркелген. Қ ұ рамында эфир майы бар.Ол ө те қ ауіпті ра-диоактивті элемент-уранды табуғ а кө мектеседі. Аршаны қ азақ тар киелі санап, оның бұ тағ ын ұ зақ ғ ұ мыр, бақ ыт ә келсін деген ырыммен ү йге іліп қ ояды.

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Мә тіннің ә р абзацына сұ рақ дайындаң ыздар.

3-тапсырма. Берілген сө йлемдерді аяқ таң ыздар.

Адамзат тіршілігінде ө сімдіктердің -------------------------.

Бағ зы заманнан-ақ ата-бабаларымыз ө сімдіктерді--------------жә не -------------.

Ө сімдіктер-------------шығ арады, олар ----------------кө ркі, --------------------.

Қ азақ даласы мен -----------, ------------ 6 мың нан астам---------------ө седі.

Ө сімдіктерді тұ рғ ын халық жақ сы білмесе, ------------------------.

Ертедегі египеттіктер алоэ, анис, зығ ыр, кө кнә р ө сімдіктердің шипалық ----.

Сахара тө скейінде жұ пар иісі аң қ ып жайнағ ан гү лдер мен жапырақ тар азық -тү лік ресурсы болумен қ атар, ---------------------.

Қ азақ тың белгілі ақ ыны Ілияс Жансү гіровтің «Жер тү гі» деп аталатын 54 жолдық ө лең інде 30 тү рлі ағ аш, 60-қ а жуық шө п, қ урай, бә рі 90 тү рлі ө сімдік атаулары кездеседі екен.

4-тапсырма. Ө лең жолдарынан біріккен сө здерді тауып, жасалу жолын айты-ң ыз.

Тауқ онақ, шә йшө п, маң қ а, қ ұ лынембес,

Сү ттіген, ең лік мү йіз, киізкиік.

Ақ шалғ ын, кө кемарал, бетеге, раң,

Жапырақ тең ге, бұ йра, қ исық, иық.

Мың тамыр, жуа, рауаш, жаужапырақ,

Балауса, сорғ ыш, селдір, ермен, бақ бақ.

Сыбызғ ы жалғ ыз, қ ұ лмақ, қ арақ ияқ,

Шоң айна, мең дуана, сора, шақ пақ.

5-тапсырма. Тө мендегі сө здер мен сө з тіркестерінен сө йлем қ ұ растырың ыз-дар.

Жабайы ө сімдіктер, тамыры, зығ ыр талшығ ы, тұ қ ым, дә нді дақ ылдар, ө сіру, жү йеге салу, сұ рыптау, жер бедері.

6-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерден есімдіктердің тү рлерін анық таң ыздар.

Дү ние жү зінде барлық ағ аштардан биігі ағ аш-Эвкалипт. Ол Австралияда ө се-ді. Оның биіктігі 100-110 метрге жетеді. Баяғ ыда бір кедей адам осы ағ аштың ә бден қ урап, омырылып қ алғ ан біреуінің тү бірін ойып, ө зіне жә не отбасына ү й жасайды. Тү бірдің ішіндегі қ уыстың кең болғ андығ ы соншалық, ол тіпті ат қ орасын да соның ішіне жасапты.

7-тапсырма. Тө мендегі тұ рақ ты сө з тіркестерінің мағ ынасын тү сіндірің іздер.

Ат салысу. Бой жазу. Қ абырғ амен кең есу. Ү рейі ұ шу. Шаң жуытпау. Іші ашу. Тас бауыр. Тіл қ атпау. Су жү рек. Қ ұ лақ қ ою.

8-тапсырма. Ө сімдіктер туралы айтылғ ан мақ ал-мә телдерді жаттап алың ыз.

Ер-елдің кө ркі, орман-тоғ ай-жердің кө ркі.

Бір тал кессең, он тал ек.

Дә рі шө птен шығ ады, дана кө птен шығ ады.

Тау бұ лағ ымен кө рікті, бұ лақ -қ ұ рағ ымен кө рікті.

Дала-кө ркі-мал, ө зен кө ркі-тал.

9-тапсырма.

10-тапсырма. «Ө сімдіктер-халқ ымыздың асыл қ азынасы» тақ ырыбында шы-ғ арма жазың ыздар.