Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) объектілері және функциялары

ЭМР объектілері бұ л-қ иындық тар, проблемалар туындағ ан немесе туындауы мү мкін салалар, аймақ тар, сондай-ақ, ахуалдар мен қ ұ былыстар.

ЭМР-дің негізгі объектілері:

- экономикалық цикл;

- шаруашылық тың секторлы жә не аймақ тық салалық қ ұ рылымы;

- капитал жинақ тау шарттары жә не жұ мыспен қ амту;

- ақ ша айналымы;

- бағ аны реттеу;

- тө лем балансы;

- бә секе шарттары;

- ә леуметтік қ атынастар, жұ мысшы мен жұ мыс беруші арасындағ ы қ атынастарды қ осқ анда;

- кадрлар даярлау жә не қ айта даярлау;

- қ оршағ ан ортаны қ орғ ау;

- сыртқ ы экономикалық байланыстар.

Kө ріп отырғ анымыздай, ЭМР объектілерінің тізбесі макроэкономикалық процестерді, шаруашылық циклы ауқ ымында қ орлануды, жекелеген салаларды, аумақ тық кешендерді, конкурс шарттарын, мемлекетаралық байланыстарды қ амтиды.

ЭМР объектілері шешілетін міндетіне қ арай келесілерге бө лінеді: фирмалар, салалар, аймақ тар, экономика секторлары (ө неркә сіп, ауыл шаруашылығ ы, сауда, қ ызмет кө рсету т.б.); тұ тастай шаруашылық тар (шаруашылық циклы, ақ ша айналымы, бағ а); ауқ ымды (ә леуметтік қ атынастар, экология); ұ лттық (шет елдермен экономикалық -саяси қ атынас, интеграциялық процесс).

Экономикалық реттеу (ЭР) мақ саттары ә детте, мә ні, ауқ ымы жағ ынан ә ркелкі, бірақ ө зара тығ ыз байланыста болады, біреуін шешпей екінші салада табысқ а жету мү мкін емес.

ЭР қ ұ ралы мемлекеттік билік кү шіне негізделеді жә не мемлекет функциялары арқ ылы айқ ындалатын рұ қ сат ету жә не мә жбү рлеу шаралары шығ ындарын қ амтиды.

Қ азіргі мемлекеттің экономикалық функциялары алуантү рлі жә не кү рделі. Мемлекет атқ аратын экономикалық функциялардың негізгі топтарын былайша бө луге болады:

- экономикалық қ ызметтің қ ұ қ ытық базасын қ ұ ру жә не дамыту;

- нарық жү йесінің қ ызметін қ амтамасыз ету жә не бә секелестік орта қ ұ ру, оны монополияғ а қ арсы заң арқ ылы қ орғ ау;

- табысты жә не байлық ты қ айта бө лісу, ресурстарды бө луді тү зету, жұ мыспен қ амту жә не инфляция дең гейін бақ ылау кө мегімен экономиканы тұ рақ тандыру;

- нарық тық тетіктің кейбір элементтерін қ олдануды шектеу, қ оғ амдық тә ртіпті, ұ лттық қ орғ анысты, кө лік жү йесін жә не жиынтық тұ тыну саласын қ олдауғ а жә не білім, медициналық қ ызмет кө рсетудің қ алыпты жағ дайын қ амтамасыз етуге бюджет ресурстарын бө лу;

- дү ниежү зілік экономикада ұ лттық бә секе артық шылығ ына жету жә не сақ тау:

- экономиканың қ ұ рылымдық жаң аруын ынталандыру;

- макроэкономикалық кө рсеткіштің ө згеруін қ алпына келтіру ү шін экономиканың интеграцияны реттеуші жү йесін қ ұ ру.

Қ ұ қ ық тық базағ а кіретіндер:

- мемлекетпен ерекше тү рде экономиканың барлық саласына, бизнесті қ оса алғ анда берілетін ө зіндік қ ызметтер, қ ұ қ ық тық нормалар, заң дар, актілер;

-" ойын ережесі" тетіктерін жасау, яғ ни ү кімет, бизнес, ө ндірушілер мен тұ тынушылар, жұ мыскерлер арасындағ ы қ атынастарды реттеу нормалары т.с.с. (мемлекет осындай мақ сатпен ө з институттарын қ ұ рады -сот, комитеттер, қ ызметтер, комиссиялар т.с.с.);

- меншік иелерінің қ ұ қ ық тарын мерзімдеу, бұ л трансакциялық шығ ындарды азайтады.

- мемлекет бә секені қ орғ ауды жү зеге асырады;

- бә секе экономиканы дамытудың негізгі факторлары ретінде жағ дай жасайды;

- монополияны нарық тық негізгі қ атынасушыларына зиян келтіруші фактор ретінде шектейді;

- нарық тық ішкі жә не шетел қ атысушыларына бә секені белгілеуді шектейді жә не рұ қ сат беру процесінде бә секені ынталандырады.

Мемлекет арқ ылы табыс пен байлық ты сапалы қ айта бө лісу нарық қ ызметінің кү рт бұ зылуы салдарынан жү ргізіледі, ол сыртқ ы тиімділік деп аталады. Сыртқ ы тиімділік - бұ л нарық қ атысушыларының ұ тымды не ұ тымсыз факторларына ауысу жә не байланысты емес табыс пен шығ ындар.

Мемлекеттік (нарық тық емес) игіліктер тиімділігі-нарық тық экономиканың іске асыру мү мкіндігі жоқ ө ндірісі, дегенмен мү ндай ө ндіріс бә ріне қ ажет жә не пайдалы, оны 13.6 кестеден кө руге болады.

13.6. кесте

Мемлекеттік қ оғ амдық игіліктер

игіліктердің негізгі нысандары

ерекшеліктері

Мемлекеттік қ оғ амдық игіліктердің мынадай қ асиеттері бар:

- бө лінбейтін болып табылады жә не нарық тың кейбір қ атысушыларына ғ ана сатылмауы мү мкін, яғ ни оның бә рі пайдаланады.

- " фрирайдер" деп аталатын проблема туындады (қ ыз-метті, оны ө ндіруде шығ ындардың шық пайтыныдық мыса-лы, сот, қ ұ қ ық тық тә ртіп, қ орғ аныс қ ызметі жү йесі т.б.);

- квазиқ оғ амдық (жалғ ан қ оғ амдық) қ ызметтер, яғ ни бұ л игіліктер қ оғ ам ү шін жеткіліксіз жә не барлығ ына пайда келтіре алмайды (денсаулық сақ тау, білім беру, спорт т.с.с. қ ызмет кө рсету).

Экономиканы қ ұ рылымдық жақ сартудың ынталандыру функциясы мыналар арқ ылы орындалады:

- инновациялық ресурстарғ а, тауарларғ а, инвестицияны жү зеге асырушы кә сіпорындарғ а ерекше салық тә ртібін (режимін) енгізу;

- инновациялық бизнесті ынталандыратын заң дарды қ абылдау;

- ғ ылымды кө п кажетсінетін тауарлар ө ндірушілерге арналғ ан субсидия, жең ілдіктер;

- Ғ ЗТКЖ-НИОКР-ды қ аржыландыру. Экономиканы тұ рақ тандыру функциясы табыс пен шығ ындардың тең айналымын қ олдауды қ амтамасыз етуі тиіс. Егер шығ ындар кірістен тө мен болса, онда бұ л ө ндірістің қ ұ лдырауына, жұ мыссыздық тың ө суіне, экономиканың жаң аруын баяулатуғ а, жабдық тың ескіруіне ә келуі мү мкін. Мұ ндай жағ дайда мемлекет салық тарды тө мендету жә не бюджеттің шығ ыс бө лігін қ аржыландыру арқ ылы жұ мсауды толық тырады. Егер шығ ындар кірістерден жоғ ары болса, онда ол инфляцияны тудырады, кірістердің қ айта бө лінісі тиімсіз болады жә не нақ ты ө су тұ рақ сызданады. Онда мемлекет шығ ындарды қ ысқ артуы тиіс.

-