Органы местного управления и самоуправления на территории Западной Беларуси в 1921 – 1939 гг. 2 страница

Достижения Сейма:

- создан центральный коллегиальный орган государственной власти " Комиссии двух народов": комиссия войсковая (комплектование, вооружение и материальное обеспечение регулярного 100000 войска, суд над военными, разрешение споров между военными и гражданскими лицами; 3 гетмана, 14 комиссаров, которые выбирались на местных соймиках и Сейме на 2 года с правом перевыбора; при комиссии были созданы штаб и канцелярия); комиссия полиции (контроль гражданской безопасности и выполнения судебных решений, ревизия городских доходов, выдача разрешений на деятельность вне ремесленных цехов, надзор за правильным пользованием городскими землями, полицейская власть, руководство местами заключения, оказание помощи калекам и больным, также как судебная инстанция по апелляциям дел порядковых комиссий; во главе надворные маршалки, 15 комиссаров, избиравшихся на 2 года); комиссия скарбовая (руководство финансами Речи Посполитой – надзор за монетными дворами, внутренней и внешней торговлей, фабриками, судебная инстанция по делам о расхищении государственной казны, фальшивомонетничестве, торговых спорах с иностранными купцами, злоупотеблениях чиновников; 2 подскарбия, 16 комиссаров, 8 шляхетских послов, 2 сенатора, 6 адвокатов от городов в равном представительстве от Польши и ВКЛ; члены комиссии избирались на 2 года).

- созданы органы местной администрации (комиссии порядковые цивильно-войсковые). 23 комиссии в ВКЛ по 15 комиссаров в каждой. Они надзирали за мерами и весами, ценами, деятельностью фабрик, корчмами, городами, путями сообщения, речными переправами. Также учет населения и регистрация браков, крестин, похорон, организация приходских школ и рекрутирование в армию. Также были судами первой инстанции по делам имущественным и по административным правонарушениям (окончательно и безапелляционно), если иск не превышал 300 злотых, а наказание – 50 злотых и 3 дней тюрьмы. Другие дела передавались на рассмотрение в комиссию полиции двух народов.

- на Сейме 1768 г. был принят свод основных государственно-правовых норм Речи Посполитой – Кардинальные права. В их основу были положены " генриковские артикулы" и другие подобные документы, издававшиеся в 15-18 вв. В Кардинальных правах провозглашалась нерушимость " шляхетских вольностей", вечность унии Польши и ВКЛ, территориальная целостность Речи Посполитой. Разрешался доступ некатоликов шляхетского звания к светским должностям. Безземельная шляхта утратила политические права (участие в соймиках и выборах в Сейм Речи Посполитой). Мещане были наделены личной неприкосновенностью, им было разрешено приобретать имения с зависимыми крестьянами, допускалось занятие государственных должностей. Облегчалось возведение в шляхтичи мещан с имениями стоимостью более 2000 злотых.

- 3 мая 1791 г. Сейм принял Конституцию (преамбула и 11 разделов).

13. Конституция Речи Посполитой 1791 года.

3 мая 1791 года была принята первая в Европе и вторая в мире после конституции США Конституция. Ее структура была следующей:

- Преамбула и 11 артикулов;

- 1-ый – относился вопросов религии, здесь в качестве государственной веры провозглашалась католическая вера и тут же излагалось правило, в соответствии с которым запрещался переход во всякую другую веру;

- 2-ой раздел подтверждал права и привилегии шляхты;

- 3-ий раздел закреплял права мещан;

- 4-ый раздел относился прав крестьян, здесь предусматривались некоторые правовые нормы, которые ослабляли, но не отменяли их зависимости от панов;

- 5-ый раздел устанавливал разграничение законодательной, исполнительной и судебной властей;

- 6-ой раздел определял структуру и полномочия Сейма, как прежде действующего в двух палатах. Однако порядок его деятельности был несколько изменен: палата депутатов и Сенат действовали под председательством короля. Первоначально закон рассматривался и принимался в палате депутатов, затем передавался в Сенат, который мог его либо утвердить, либо отправить палате деітутатов на доработку. Если Сенат не принимал решения, то две палаты собирались вместе и решение принималось простым большинством голосов;

- 7-ой раздел определял состав и компетенцию правительства;

- 8-ой раздел был посвящен структуре и характеру деятельности судебных органов. Здесь суды подразделялись на суды 1 и 2 инстанции, причем суды первой инстанции должны были работать постоянно. Возобновлялось действие Сеймового суда;

- 9-ый раздел касался установления порядка в государстве в случае бескоролевья;

- 10-ый раздел оговаривал процесс обучения и воспитания детей короля;

- 11-ый раздел имел отношении к военным силам государства.

В соответствии с этой Конституцией также отменялись выборы короля шляхтой, обязанность сеймиковых инструкций для послов, вводилась наследственная монархия, в которой исполнительная власть передавалась королю и правительству, подчиненному Сейму. Укреплялась центральная власть, ликвидировались такие институты как либерум вето, конфедерации и др.

14. Предпосылки и результаты второго территориального раздела Речи Посполитой.

Предпосылки раздела:

1. Находясь в составе Речи Посполитой с 1569 года, | государственность и право Беларуси претерпело опре­деленные изменения. Они происходили не только под воз­действием дальнейшего развития производительных сил и производственных отношений, но и под воздействием других, как внутренних, так и внешних событий, причин, главной из которых был углубляющийся с середины XVII в политический кризис Речи Посполитой. Возникшая в результате Люблинской унии многона­циональная Речь Посполитая, составляла целое только вовне, тогда как внутри всегда существовало разделе­ние на Корону (Польшу) и Великое княжество Литовс­кое, которое сохранило свои центральные учреждения, собственную казну, армию и свое законодательство - Статут 1588 г. Постоянные войны, антифеодальные восстания, меж­доусобная борьба соперничавших магнатских группиро­вок расшатывали государственно-правовые устои Речи Посполитой, углубляя экономический и политический кризисы. К тому же избрание на польский престол в 1697 году саксонского короля Августа П из династии Веттинов при­вело к созданию в 1697 г личной унии между Речью Посполитой и Саксонией, сохранявшейся до 1763 г. Поведе­ние саксонских королей и их политика в Короне и Великом княжестве Литовского приобретали нередко черты окку­пации, что вызывало недовольство у всех слоев населения Речи Посполитой. Во времена правления саксонских королей усилилась религиозная нетерпимость, что также не содействовало социальному миру в Речи Посполитой, уг­лубило общий кризис Речи Посполитой и в итоге привело эту страну к трем разделам ее территории. 3 мая 1791 года была принята первая в Европе и вторая в мире после конституции США Конституция.

В результате решения 4-х летнего Вального Сейма вызвали недовольство у противников реформ. Оппозиционеры объединились в конфедерацию, как консервативной польской шляхты, так и российской императрицы Екатерины 2, которая в свою очередь боялась распространения радикальный идей. Снова монархические державы Европы объединяются под лозунгом борьбы с радикальным движением. В 1792 году они объединяются в конфедерацию, о чем было объявлено 14 мая 1772 года на территории Украины, точнее в местечке Тарговица. Чуть позже на сторону конфедератов перешел и король Речи Посполитой, в связи с чем в государстве была установлена власть конфедератов, в соответствии с которой все решения Сейма 1791 года, в том числе и его Конституция были ликвидированы. Снова территория Речи Посполитой была оккупирована иностранными войсками, в следствии чего в 1793 году был заключен русско-прусский договор о 2 разделе Речи Посполитой. В результате Пруссия занимает часть польской территории, России отводятся центральные части белорусских земель и частично украинские земли. Да Расіі адышлі Правабярэжная Украіна, а таксама цэнтральная частка Беларусі з гарадамі Мінскам, Барысавам, Бабруйскам, Рэчыцай, Слуцкам, Навагрудкам, Пінскам і Мазыром. Сейм Речи Посполитой, собравшийся 17 июня 1793 года в Городне, признал очередной захват территорий.

15. Юридические предпосылки и последствия восстания 1794 года.

Почле 2 раздела Речи Посполитой наиболее активные слои общества начали поиск путей спасения своего государства. Радикально настроенные граждане решили добиться этой цели путем восстания. Его руководителем был избран наследник древнего белорусского рода - Андрей Костюшко. Была объявлена цель восстания - восстановление Речи Посполитой в границах 1772 года и продолжение реформ..На территории Великого княжества Литовского восстание началось 16 апреля 1794 года.

В ходе подавления восстания государства-участники борьбы с восставшими начали соперничество за оставшуюся часть Речи Посполитой.

13 октября 1795 года была подписана конвенция между Австрией, Пруссией и Россией об окончательном разделе Речи Посполитой. К России по этому разделу отошли западнобелорусские земли, за исключением Белостокской области, которая до 1807 года оставалась под властью Пруссии, часть литовских и украинских земель. Пруссии достались польские земли с Варшавой, Австрии - польские земли с центром в Кракове. В очередной раз Речь Посполитая стала жертвой в первую очередь предательства своей политической элиты, так как сразу поле 3 раздела, 25 ноября 1795 года, от престола отрекся Август.

16. Третий территориальный раздел Речи Посполитой.

Почле 2 раздела Речи Посполитой наиболее активные слои общества начали поиск путей спасения своего государства. Радикально настроенные граждане решили добиться этой цели путем восстания. Его руководителем был избран наследник древнего белорусского рода - Андрей Костюшко. Была объявлена цель восстания - восстановление Речи Посполитой в границах 1772 года и продолжение реформ..На территории Великого княжества Литовского восстание началось 16 апреля 1794 года.

В ходе подавления восстания государства-участники борьбы с восставшими начали соперничество за оставшуюся часть Речи Посполитой.

13 октября 1795 года была подписана конвенция между Австрией, Пруссией и Россией об окончательном разделе Речи Посполитой. К России по этому разделу отошли западнобелорусские земли, за исключением Белостокской области, которая до 1807 года оставалась под властью Пруссии, часть литовских и украинских земель (Расія далучыла Літву, заходнюю частку Беларусі і Заходнюю Валынь). Пруссии достались польские земли с Варшавой, Австрии - польские земли с центром в Кракове. В очередной раз Речь Посполитая стала жертвой в первую очередь предательства своей политической элиты, так как сразу поле 3 раздела, 25 ноября 1795 года, от престола отрекся Август.

17. Административно-территориальное деление отечественных земель в составе Российской империи.

На Беларусі з 1777 г. былі распаўсюджаны агульнарасійскія адміністратыўныя органы кіравання і расійская сістэма адміністратыўнага падзелу. Канчаткова яна аформілася пасля губернскіх рэформ 1796 і 1801 гг. – былі ўтвораны Літоўскае (пасля Віленскае) генерал-губернатарства (Віленская, Мінская і Гродзенская губерні) і Беларускае генерал-губернатарства (Віцебская, Магілёўская і Смаленская губерні). Губерніі былі падзелены на паветы. Кіруючыя пасады займалі прысланыя з расійскіх губерній чыноўнікі. Але другарадныя пасады ў губернска-павятовай адміністрацыі маглі займаць прадстаўнікі мясцовага дваранства. Відавочнасць пераёмнасці ўлады стварыла захаванне дзейнасці тых палажэнняў Статута 1588 г., якія не супярэчылі расійскаму заканадаўству.

Беларуская шляхта атрымала ад расійскіх улад роўныя правы з расійскім дваранствам і абяцанне захаваць зямельную маёмасць. Галоўнае патрабаванне – прынесці прысягу на вернасць. Шляхта страціла права на канфедэрацыі, на прыватнае войска, на ўдзел у Сеймавых паседжаннях – але атрымала права выбіраць членаў губернскіх і павятовых судоў, а так сама атрымліваць займы ў цэнтральных банках Расіі і права займацца вінакурэннем. Пасля трэцяга падзелу пераважная большасць шляхты прысягнула Кацырыне II. Толькі найбольш радыкальная шляхта пакінула новыя межы імперыі, галоўным чынам гэта былі ўдзельнікі паўстання пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі. Так, да 1800 г. канфіскавана было толькі 26 маёнткаў (каля 38.000 сялян) па ўсёй Беларусі.

Урад захаваў канфесійную сітуацыю, якая склалася ў межах былой Рэчы Паспалітай. Таму каталіцкай шляхце і духавенству падстаў для недавольства створана не было. Захаваўся і ордэн езуітаў, забаронены ў Еўропе згодна рашэнню папы – Кацярына II шукала падтрымкі ўплывовай рэлігійнай арганізацыі. У 1773 г. у Магілёве была заснавана Беларуская каталіцкая епархія, якая ў 1782 г. пераўтварылася ў архібіскупства. Гэта было зроблена, каб перапыніць умяшальніцтва ў рэлігійныя справы з-за межаў імперыі. У гэтым жа рэчышчы каталіцкія манастыры былі выведзены з падпарадкавання замежным генералам і перададзены епархіальным біскупам (1795 г.). У 1798 г. на беларускіх землях было ўтворана тры каталіцкія епархіі (з шасці расійскіх). Улады пільна сачылі за каталіцкім духавенствам – але значных перашкод у звычайнай дзейнасці не чынілі. Адносіны паміж канфесіямі былі складанымі – з-за пераходу вернікаў з адной канфесіі ў другую. Афіцыйна гэта забаранялася, завыключэннем перахода ў праваслаўе. Так, у красавіку 1794 г. быў выдадзены аб пераводзе ўніятаў у праваслаўе, так званым “уз’яднанні”. Дзякуючы адміністратыўнаму націску ўз’ядналася каля 1.500.000 чалавек з Усходней Беларусі і Ўкраіны. Але справа не была даведзена да канца, нават частка вернікаў вярнулася да ўніі. Адначасова назіралісяпрыклады пераводу ўніятаў у каталіцкую веру, асабліва пашыраныя ў заходніх рэгіёнах Беларусі. Гэта рабілася як памешчыкамі, так і ў выніку падманнай агітацыі ксяндзоў.

Беларускія сяляне з’яўляліся галоўным падатковым саслоўем. Адразу пасля далучэння ім была зроблена значная палёгка, але праз некалькі год падушны падатак быў уведзены ў поўным аб’ёме. Дзяржаўныя падаткі збіраліся на Беларусі серабром (да 1811 г.), у той час як рускія сяляне плацілі асігнацыямі, курс якіх да сярэбраных грошаў быў у некалькі разоў меншы. Да того, у дачыненні сялян уводзілася рэкруцкая павіннасць, невядомая ў Рэчы Паспалітай.

Што тычыцца гарадоў, то трэба адзначыць скасаванне магдэбурскага права. Частка гарадоў і мястэчак атрымалі правы згодна даравальнай граматы гарадам Расійскай імперыі 1785 г. Жыхары іншых мястэчак пераводзіліся ў разрад сялян і маглі быць падараваныя прыватным уладальнікам. Адначасова ўрад адмяніў уладу феадалаў над гарадамі і паступова выкупаў населеныя пункты з прыватных рук. На гараджан, як і на сялян, пашыралася рэкруцкая павіннасць.

Для яўрэйскага насельніцтва вызначалася “мяжа аседласці”, у якую ўваходзілі беларускія і частка ўкраінскіх губерняў. Ім дазвалялася жыць толькі ў гарадах гэтых губерній, займацца толькі рамёствамі і гандлем, забаранялася займацца земляробствам. Яўрэі атрымалі права запісвацца ў мяшчанскае ці купецкае саслоўі пры ўмове спагнання з іх двайных дзяржаўных падаткаў. Гэты закон на доўгі час абумовіў спецыфіку развіцця гарадоў Беларусі, яе прамысловасці, а так сама і грамадска-палітычныя адметнасці беларускага рэгіёну, асабліва ў канцы XIX – пачатку XX стст.

Далучэнне да Расіі спачатку значна паўплывала на паскарэнне эканамічнага развіцця Беларусі. Былі акрэслены напрамкі гаспадарчай спецыялізацыі рэгіёну як часткі гаспадарчага комплексу імперыі. Попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю паспрыяў павялічэнню пасяўных плошчаў, асабліва пад тэхнічныя культуры. Пашыраліся гандлёвыя сувязі і развівалася мануфактурная прамысловасць.

У выніку далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі тут пашырылася і замацавалася прыгонніцтва, паскорылася эканамічнае развіццё, а палітычнае і культурнае жыццё пераарыентавалася ў усходнім накірунку.

- C 1772 г. 2 губернии – Псковская (5 провинций) и Могилевская (4 провинции).

- С 1776 г. 2 губернии – Полоцкая (11 уездов) и Могилевская (12 уездов).

- С 1793 г. 3 губернии – Белорусская, Минская и Литовская.

- С 1795 г. 5 губерний – Полоцкая, Могилевская, Минская, Слонимская, Виленская.

- С 1796 г. 3 губернии – Полоцкая (11 уездов), Могилевская (12 уездов), Минская (13 уездов).

- С 1801 г. 5 губерний – Витебская, Могилевская, Минская, Гродненская, Виленская (просуществовали до революции 1917 г.).

18. Система местных органов власти в западных губерниях Российской империи во второй половине XVIII в. – первой половине XIX века.

Генерал-губернатор – высшая государственная власть на подведомственной ему территории. Ему были подчинены все учреждения и должностные лица. В своей деятельности он руководствовался указами императора, законом " Учреждения для управления губерний Всероссийской империи", а также предписаниями Сената. В его ведении была полиция.

При генерал–губернаторе для ведения делопроизводства учреждалась канцелярия во главе с правителем. Кроме него в нее входили 2 старших и 3 младших секретаря, переводчик, казначей, журналист, архивариус, 12 помощников секретарей. Также при генерал – губернаторах состояли чиновники для особых поручений и адъютанты. Делопроизводство велось на польском и русском языках.

Непосредственное управление губерниями находилось в руках губернаторов, назначаемых императором, а с 1801 г. – Правительствующим Сенатом. В его подчинении находились коллегиальные органы - Казенная палата, Приказ общественного призрения, Врачебная управа и др., а также должностные лица – губернский землемер, губернский доктор, земский исправник и др. Когда губернатор выезжал за пределы губернии, его наместником был вице – губернатор.

Приказ общественного призрения – ведал вопросами благотворительности, здравоохранения, образования.

Казенная палата – текущие финансовые вопросы. Ей подчинялось уездное казначейство. В повете (уезде) не было единого органа управления, а был лишь полицейский орган – нижний земский суд во главе с земским исправником. Если в центральных губерниях России земский исправник избирался из дворян, то в Беларуси царское правительство не решилось на это. Во всех пяти губерниях Беларуси земский исправник назначался Сенатом по представлению министра внутренних дел. Земский исправник каждые 2 недели обязан был посылать рапорт губернатору о состоянии дел в уезде.

Все коллегиальные органы и должностные лица уездов обязаны были посылать соответствующие сведения в губернское правление, которое их обобщало и делало справку о состоянии дел за месяц, после чего посылало ее генерал – губернатору. Губернское правление – чисто бюрократический орган при губернаторе, насчитывающий более 2000 чиновников, ведших все делопроизводство в губернии.

В городах главными органами были городское правление во главе с городничим и городовой магистрат. Городское правление осуществляло полицейские функции. Позже составлялись штаты полиции для каждого конкретного города Беларуси. Город делился на две части, в каждую из которых направлялось по одному частному приставу и одному квартальному надзирателю. Каждая часть города делилась на столько отделений, сколько было необходимо ночных сторожей, которых назначали поочередно от домов каждого отделения. Так было до полицейской реформы 1862 г., по которой городская полиция была объединена с уездной в одно полицейское управление во главе с полицмейстером.

19. Судебные учреждения и право в западных губерниях Российской империи во второй половине XVIII в. – первой половине XIX в.

Вышэйшымі судамі ў заходніх губернях былі галоўныя суды, падзеленыя на два дэпартаменты — крымінальных і грамадзянскіх спраў. Членамі і засядацелямі суда маглі быць толькі шляхціцы, якія выбіраліся на павятовых шляхецкіх сходах тэрмінам адпаведна на тры і адзін год. Галоўны суд, як правіла, выконваў свае функцыі ў якасьці апеляцыйнага суда па скаргах на пастановы замкавага (гродскага), земскага і падкаморскага судоў. Ён таксама разглядаў некаторыя справы па першай інстанцыі. Апеляцыі на рашэнні галоўных судоў падаваліся ў Сенат.

У губернях Беларусі працягваў існаваць і так званы маршалкаўскі камісарскі межавы суд: рашэннем Галоўнага суда фарміравалася камісія для разгляду скаргаў на прыгаворы падкаморскага суда па зямельных спрэчках. Маршалкаўскі камісарскі суд складаўся з павятовага маршалка (прадвадзіцеля дваранства) і некалькіх членаў, якія выбіраліся бакамі па ўзаемнай згодзе.

Асноўным тыпова саслоўным шляхецкім судом першай інстанцыі заставаўся земскі павятовы суд. У яго ўваходзілі суддзя, два падсудкі і пісар, якія выбіраліся шляхтай на тры гады. У яго кампетэнцыі знаходзіліся ўсе крымінальныя справы, за выключэннем тых, якія ўваходзілі ў сферу дзейнасці Галоўнага і замкавага судоў. Земскі павятовы суд разглядаў і некаторыя грамадзянскія справы. Апеляцыі на рашэнні земскага шляхецкага суда падаваліся ў Галоўны суд на працягу шасці тыдняў. Пры разглядзе некаторых крымінальных спраў павятовым земскім судам прадпісвалася карыстацца нараўне з нормамі Статута Вялікага княства Літоўскага і агульнымі законамі Расійскай імперыі.

Усе справы аб зямельных спрэчках знаходзіліся ў кампетэнцыі падкаморскага суда. Справы ў гэтым судзе разглядаў адзін суддзя-падкаморый непасрэдна на спрэчным мельным участку. Рашэнне прыводзілася ў выкананне праз вызначэнне мяжы ўчастка. У дапамогу падкаморыю выбіраўся адзін каморнік (землямер), які ў выпадку адсутнасці падкаморыя сам разглядаў справу падкаморскага суда і выносіў рашэнне. Апеляцыі на рашэнні падкаморскага суда падаваліся ў Галоўны суд.

Акрамя названых судовых устаноў у першай трэці X ст. у заходніх губернях (Віленскай і Гродзенскай) працавалі замкавыя (гродскія) суды. Іх членамі былі замкавы суддзя, падсудак і пісар. Усе яны зацвярджаліся на пасады генерал-губернатарам або губернатарам. Пасяджэнні замкавага суда праходзілі штомесячна на працягу двух тыдняў. Замкавы суд разглядаў у асноўным крымінальныя справы.
Апеляцыі на рашэнні замкавага суда падаваліся ў Галоўны суд. Разам з судовай дзейнасцю замкавы суд выконваў і шэраг адміністрацыйных функцый.

Судовая дзейнасць гарадскога магістрата была даволі абмежаванай. Ён разглядаў нязначныя грамадзянскія пытанни (выгнанні пазыкі па вэксалю, аб прыналежнасці зямельнага ўчастка і г. д.) і крымінальныя (аб пабоях, знявазе, самаўпраўстве і інш.) справы.

Пасля няўдалага паўстання 1830—1831 гг. на Беларусі пачалася ліквідацыя старой судовай сістэмы і яе уніфікацыя. У 1831 г. замест галоўных судоў у губернях былі створаны палаты крымінальнага і грамадзянскага судоў, земскія і замкавыя суды ператвораны ў павятовыя, усё судаводства пераведзена на рускую мову. Нагляд за дзейнасцю мясцовых судоў выконвалі генерал-губернатары і губернатары, якія мелі права адмяняць іх пастановы. Вышэйшай касацыйнай інстанцыяй для ўсіх судоў стаў Сенат.

У канцы XVIII — першай трэці XIX ст. на тэрыторыі заходніх губерняў галоўнай крыніцай права заставаўся Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г.

Суды, якія дзейнічалі на Беларусі ў гэты перыяд, выкарыстоўвалі нормы як Статута, так і агульнаімперскага права. Аднак у 1831 г. прымяненне першага было скасавана ў Віцебскай і Магілёўскай, а ў 1840 г. — у Віленскай, Гро-дзенскай і Мінскай губернях.

Варта памятаць, што адмена Статута 1588 г. азначала прыпыненне дзеяння той часткі мясцовага права, якая да гэтага часу ўжывалася толькі на тэрыторыі Беларусі. Што тычыцца значнай часткі норм канстытуцыйнага і некаторых іншых галін права, то з часу ўваходжання беларускіх губерняў у склад Расіі яны фактычна не дзейнічалі, хаця пэўнага заканадаўчага акта, адмяніўшага такія нормы, выдадзена не было.

У 1826 г. пад кіраўніцтвам М.М. Сперанскага пачалася праца па падрыхтоўцы Зводу законаў Расійскай імперыі. У гэты ж час было прынята рашэнне пачаць падрыхтоўку Звода мясцовых законаў заходніх губерняў, які меркавалася ўключыць у агульны Звод законаў Расійскай імперыі. Яго падрыхтоўкай кіраваў вядомы беларускі вучоны-юрыст I. Даніловіч.

У структурных адносінах праект Зводу мясцовых законаў распадаўся на тры часткі. У першай разглядалася прававое становішча розных катэгорый насельніцтва (шляхты, духавенства, сялянства і мяшчанства). Другая частка была прысвечана шлюбна-сямейнаму і грамадзянскамў праву. У галіне сямейнага права ўплыў мясцовых норм права найбольш бачны ў адносінах атрымання спадчыны, парадку і ўмоў заключэння шлюбаў паміж асобамі каталіцкай веры, а ў сферы грамадзянскага права — у адносінах да сервітутаў, некаторых інстытутаў абавязацельнага права. Больш за ўсё ўплыў мясцовага права адчуваецца ў трэцяй частцы Зводу мясцовых законаў, дзе выкладзены судовы дад і судаводства па пэўнай катэгорыі грамадзянскіх спраў (актаратавы працэс). Былі спрошчаныя правілы падсуднасці па грамадзянскіх справах, істотна адрозніваўся парадак іх разгляду на судовым пасяджэнні і выканання і абскарджання судовых рашэнняў. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што праект Зводу мясцовых законаў заходніх губерняў — апошняя найбольш значная сістэматызацыя мясцовага права, у якой спалучаліся рысы мясцовага і агульнарасійскага права.

Праца па падрыхтоўцы Зводу мясцовых законаў у асноўным была завершана ў 1834 г., але па некаторых раздзелах вялася яшчэ да 1837 г. Аднак гэты Звод не быў уведзены ў дзеянне як асобны закон, а ў агульнаімперскі Звод законаў былі ўключаны толькі яго асобныя нормы. Прычынай гэтага стала тое, што пасля паўстання 1830—1831 гг. царскі ўрад перайшоў ад палітыкі лавіравання да прамога выкаранення праяўленняў нацыянальна-вызваленчага руху ў рэгіёнах, якія былі далучаны да Расіі ў выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай. У дзяржаўна-прававой сферы гэта выявілася ў скасаванні апошніх рэшткаў судовай, адміністрацыйнай і прававой аўтаноміі заходніх губерняў. На тэрыторыі Беларусі былі ўведзены адміністрацыйная і судовая сістэмы, аналагічныя адпаведным сістэмам Расійскай імперыі.

20. Сословная политика царизма в западных губерниях Российской империи во второй половине XVIII в. – первой половине XIX в.

Саслоўная палітыка, якая праводзілася на тэрыторыі Беларусі, была накіравана на ўмацаванне пазіцый Расіі, і яна ўлічвала гістарычныя асаблівасці, якія склаліся на працягу стагодзяў. Наглядалася значная розніца ў прававым статусе дваранства ў Расіі і Беларусі. Так, у Расіі не было сацыяльнай групы, адпаведнай беларускай дробнай шляхце, якая часам набліжалася да становішча селяніна-аднадворца. Працэнт дваранскага саслоўя ў Расіі быў намнога ніжэй, чым у Беларусі. Збяднелыя дваране ў Расіі гублялі свае прывілеі і пераходзілі на дзяржаўную ваенную або грамадзянскую службу. На Беларусі збяднелая шляхта фармальна не адрознівалася ад магнатаў і юрыдычна мела з імі аднолькавыя правы. У былой Рэчы Паспалітай шляхта не прывыкла да бясспрэчнага паслухмянства дзяржаўнай уладзе. Традыцыя гэта ўзыходзіла да эпохі «залатых вольнасцей шляхецкіх». У Расіі, дзе існавала неабмежаваная манархія, традыцыі палітычнага жыцця былі іншыя. Таму палітыка расійскага ўрада ў адносінах да дваранства Беларусі яшчэ з канца ХVIII ст. вызначалася асцярожнасцю.

Мясцовым дваранам прадастаўляліся ўсе правы і прывілеі, якімі валодала расійскае дваранства, дазвавалялася права карыстання «мясцовымі законамі», калі яны не супярэчылі расійскім. На тэрыторыі Беларусі да 1840 г. дзейнічаў Статут ВкЛ І588 г. Аднак мясцовая адміністрацыя стваралася па расійскіх нормах і была строга падпарадкавана цэнтральнай уладзе.

Новым ва ўрадавай палітыцы быў дыферэнцыраваны падыход да розных груп беларускага дваранства. На першы план вылучаецца палітыка ў адносінах да дробнай шляхты, якая складала абсалютную большасць мясцовага прывілеяванага саслоў’я. Яна праявілася ў так званым «разборы» шляхты, ў прыпісцы былых шляхціцаў да розных груп падатковага саслоў’я. «Разбор» шляхты быў дэклараваны яшчэ ў 1772 г., але яго рэалізацыя праводзілася марудна, бо існавала ўскладненая юрыдычная сістэма доказаў дваранскага паходжання. Штуршком для паскарэння “разбору” шляхты з’явілася паўстанне 1830-1831 гг. Разбор праводзіўся так сама з прычыны стварэння адзiнай эканамічнай i палітычнай прасторы імперыі, i пашырэння фіскальнай практыкі ўрада, якая праводзілася з мэтай павелічэння колькасці плацельшчыкаў падаткаў і пастаўшчыкоў рэкрутаў.

3 канца ХVIII ст. дваранства Беларусі з’яўлялася актыўным удзельнікам выступленняў за аднаўленне Рэчы Паспалітай. Палітыка ўрада ў адносінах да іх была дваістай. Удзельнікі найбольш масавых выступленняў (паўстанне Т. Касцюшка, паход Напалеона 1812 г.) практычна засталіся без пакарання. Гэтым урад спрабаваў прыцягнуць на свой бок вышэйшае саслоўе беларускіх губерняў – магнатаў і паноў. Адначасова адбываўся працэс абмежавання праў і прывілей мясцовай шляхты. У выніку яе становішча пагоршылася, а яе імкненне да аднаўлення Рэчы Паспалітай узмацнілася.

Значным было паўстанне 1830-1831 гг., і як вынік на прадстаўнікоў дробнай шляхты ў першую чаргу абрушыліся рэпрэсіі – арышты, высылка ва ўнутраныя губерні імперыі, сакрэтны наглад паліцыі, цэнзура асабістай перапіскі.

21. Отмена крепостного права в белорусских губерниях в результате крестьянской реформы 1861 года.

Беларусь сярэдзіны XIX ст. уяўляла сабой аграрны рэгіён, эканамічнае становішча якога вызначала сельская гаспа дарка. Асноўную масу насельніцтва (72, 3 %) складалі сяляне, якія падзяляліся на памешчыцкіх і дзяржаўных. Каб павялічыць даходнасць сваіх маёнткаў, памешчык за кошт памяншэння сялянскіх надзелаў пашыралі панскую ворную зямлю і пераводзілі сялян з аброку на панш-чыну (у 50-я гг. на ёй было звыш 90 % сялян).