БАСҚАРУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҒЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ

Басқ аратын жә не басқ арарылатын жү йелердің басқ арудың объектісі мен субъектісінің салыстырмалық заң дылығ ы басқ ару сферасының басқ ару объектісінің талабына сә йкес екенін кө рсетеді. Солай, 70 жылдары Қ ытайда байқ алғ ан экономиканың дамуындағ ы сапалы ө згерісте барлық атарбасының белгілі бір ө згеріске ұ шырауын талап етті, бұ л1975 жылы жү зеге аса бастағ ан кешенді реформада ө зінің кө рінісін тапты. Осының нә тижесінде Қ ытайдың экономикасы мен оны басқ ару ғ ылыми-техникалық прогресстің алабына зерек болды, тұ рақ ты дамудың енденциясын алды, реттелетін нарық тық қ атынастарғ а ө ту дағ дарыссыз жә не сілкініссіз жү рді. Егер, жалпы заң дылық басқ аруғ а тұ тас тү рде тә н болса, ал жеке заң дылық басқ арудың бө лек жақ тарын жә не жү йесін сипаттайды. Жеке заң дылық қ а басқ ару функцияларывның ө згеру заң дылығ ын, басқ ару сатыларының санын оң тайлау заң дылығ ын басқ ару функцияларын шоғ ырландыру заң дылығ ын жә не бақ ылаудың ө рістелу заң дылығ ын жатқ ызуғ аболады. Басқ ару функциялардың ө згеру заң дылығ ы басқ арудың ә ртү рлі иерархиялық сталыраныда белгілі бір функциялардың артқ анын жә не келесі кейбіреулерінің азайғ анын кө рсетеді. Басқ ару сатыларының санын оң тайлау заң дылығ ы басқ арудың артық буындарын қ ысқ артуды ұ йғ арды. Бұ л оның дереулігін жә не икемділігін кө тереді. Басқ ару функцияларын шоғ ырландыру заң дылығ ы басқ арудың ә рбір сатысы функцияның кө бірек шоғ ырланғ анына ұ мтылады. Яғ ни, басқ ару персоналдың сандарының ө суіне жә не ө сіруіне бұ л заң дылық ты барлық елдерде байқ алатын бюрократтық аппарат санының ө суі туралы деректер кө рнекі суреттейді. Бақ ылаудың ө рістелу заң дылығ ы бағ ынғ андардың саны мен жә не олардың мү мкіншілігінше тиімді басқ ару іс-қ ызметін, іс-ә рекетін басшы жағ ынан бақ ылау арасындағ ы тә уелділікті кө рсетеді. Бұ л басшының қ ол астында 7-10 бағ ынғ ан адамдар болса да оң тайлы деп есептелінеді. Басқ арудың жалпы жә не жеке заң дылық тары объективті сипатта болады жә не адамдардың басқ ару іс-қ ызметтерін ү рдісінде жү зеге асады. Басқ арудың принциптері – басқ аруды ұ йымдастыруғ а жә не оның қ ұ рылымына, жү йесіне қ ойылатын негізгі талаптары анық тайтын басшылық тың ережесі. Басқ арудың заң дылығ ы сияқ ты оның принциптері де жеке жә не жалпы болып екіге бө лінеді. Басқ арудың жалпы принциптері ә мбебап сипатта болатындығ ымен жә не басқ арудың барлық сферасы мен халық шаруашылығ ының барлық салаларына ық палын тигізетіндігімен сипатталады. Басқ арудың жалпы принциптеріне мақ саттылық, жоспарлылық, қ ұ зыреттілік, тә ртіптілік, ынталандыру, иерархия Мақ саттылық принципі басқ арудың бағ дарламалы-мақ саттық мә німен анық талады жә не ә рбір кә сіпорын мен оның бө лімшелерінің алдына айқ ын мақ сатты қ ойғ андығ ын ұ йғ арады. Бұ л орайда мақ сат нақ ты, жетуге болатын жә не деректі анық талғ ан шекті болуы керек, сонда ғ ана бұ л оның орындауғ а персоналдың кү шін жұ мылдырады жә не оның жұ мысына дұ рыс мағ ына береді. Мақ саттылық принцип мақ саттарды қ оюды ғ ана емес, онымен қ атар олардың қ ажетті ресурстармен аралық қ атынасына қ атысты болғ анын ұ йғ арады. Бұ л орайда, мақ саттардың оларғ а жетуге қ ажетті басты ресурстармен байланысын қ амтамасыз ету ғ ана емес, осы мақ саттарғ а жетуге кедергі жасайтын ең ә лсіз буынғ а назарды аударғ ан жө н. Басқ арудың жоспарлау принципі де бағ дарламалы-мақ сатты басқ арумен байланысты жә не іс-қ имылдың бағ дарламасын жасауды, оны жү зеге асыруды алдын-ала қ арастырады. Қ ұ зыреттілік принцип пен жердің басқ ару объектісі бойынша білімнің болуынан немесе ең жоқ дегенде шешім қ абылдағ ан уақ ытта маманның қ ұ зыретті консультациясын дұ рыс ұ ғ ыну қ абылетінен кө рінеді. Қ ұ зыреттілік принцип басқ арудың функциялары бойынша ең бектің жатық бө лінісімен байланысты. Басқ арудың ажырамайтын принципі тә ртіптілік, бұ л басқ арудың қ андай жү йесі қ ай сатыда болса да сақ талуы керек. Тә ртіптілік басшының нұ сқ ауын, лауазымды қ ызметтің міндеттерін, инструкцияларды, бұ йрық тарды жә не басқ а директивтік қ ұ жаттарды сө зсіз орындағ анды ұ йғ арады.

Ынталандыру принципі ең алдымен материалдық жә не моралдық стимулдарды пайдаланудың негізінде ең бекті іс-жұ мысқ а сылтауратуды ұ йғ арады. Материалдық ынталандыру жұ ммыскерлердің ең бек нә тижесіне қ арасты жеке экономикалық мү дделігіне негізделсе, ол моралдық негізінен жұ мыскерлерге психологиялық ә сер кө рсетуден тұ рады.

Иерархия принципі басқ ару ең бектің тік бө лінісін кө рсетеді, яғ ни басқ арудың сатыларын бө лінуін жә не басқ арудың тө менгі сатылардың жоғ арыдағ ыларғ а бағ ынғ андығ ын кө рсетеді.