Шашыранды к.о

Тү п т.ж/ң яки тү пкі кеннің бұ зылуы нә тижесінде дараланғ ан тү йіршіктер мен кесектердің жер бетінде жайыла тө селуі нә тижесинде қ алыптасады. Қ ұ рамында пайдалы компоненттердің азды-кө пті мө лшерлеріболатын борпылдақ т.ж жиынтығ ы.Жаралу жағ дайы бойынша: элювийлік, пролювийлік, аллювийлік, литоралдық, мұ здық тық, эолдық. Типтеріне: алтынды, платиналы, алмасты, касситерит-вольфрамды, моноцитті и цирконды, колумбит-танталитті, магнетит-ильменитті. Адамзаттың мың дағ ан жылдар бері игерип келе жаткан к.о. мыс, Европада алтын к.о жоқ, АҚ Шта 3%, СССР-45%, Бразилияда-76%, Колумбияда-80%, Қ азақ станда-10%. Шашылымдар тантал, ниобий, монацит, магнетит, анартас, тау хрусталы ө ндірісіндеде маң ызды роль атқ арады.

90. Шө гінді к.о типтері

Шө гінді жаралу процесінде заттың белгілі бір дифференциациялану тү рінің басымдығ ына баайланысты шө гінді кенорындар механикалық, хим.қ, биохимиялық тү рлерге бө лінеді.

Механикалық -т.ж мен кеннің негізінен физикалық қ ирауы кезінде қ алыптасқ ан сынық ты материалдың жиынтығ ы. Химиялық -шынайы н/е коллоид ерітінділер қ алыптастырады. Биохимиялық шө гінділердің жаралуы кейбір жануар ж/е ө сімдік ағ за/ң тіршілік ә рекеті кезінде ү лкен мө лшерде ә ртү рлі хим.элементтерді шоғ ырландыру қ абілетіне байл.

91. Шө гінді кенденудің негізгі факторлары

3 сатыдаө теді: седиментогенез, диагенез жә некатагенез. Седиментогенез сатысы заттың мору қ ыртысында жылыстау, шө гінділердің тасымалдану жә не аяқ қ ы сушарада шө гінді жиналу кезең дерін қ амтиды. Диагенез сатысында аса ылғ ал, бактериялар мен шағ ын компаненттерге қ анық қ ан сұ йық тығ ыз таужынысқ а айналады.Бұ л процесс ондағ ан метрден жү здеген метрге дейінгі шө гінді қ атқ абаты астында ө теді. Катагенез сатысында шө гінділердің ү лкен терең дікте жоғ ары қ ысым мен температура ық палынан ары қ арай ө згеруі жалғ асады.

92. Экзогендік к.о қ андай процестермен байланысты

Мору, ү гілу(химиялық ү гілу) процестермен байланысты.

93. Экзогендік к.о/ң жаралу жағ дайлары жә не

Экзогендік кенорындар (екеуі бір)

Жер қ ыртысының заттарының кү н энегиясының ә серімен (химиялық, биохимиялық, механикалы) байланысты.

1.Ү гілу. Ә ртү рлі экзогенді факторладың ә серінен таужыныстардың физикалық, химиялық жолдарымен жіктелуін, бұ зылуын ү гілу процесі дейміз. Ү гілу процесі ә серінен ө неркә сіптік маң ызы зор алюминий, никель, кобальт, темір кенорындары жаралады.

2.Мору. Минералдар мен таужыныстарғ а атмосфераның жер беті мен жерасты суының, органикалық агенттердің ық пал ету нә тижесінде пайда болады.

3.Шө гінді. Сушара тү бінде шө гінді жиналу процесінде пайда болады.Жаралғ ан жеріне қ арай олар ө зен, батпақ, кө л жане тең із кенорындарына бө лінеді.

4.Шашыранды. сынық ты тү зілімдер арасында таужыныстар мен бұ рынғ ы пайдалы қ азба кенорындарының физикалық жане химиялық моруғ а ұ шырап, қ ирау мен қ айта тү зілу процесінде босап шық қ ан қ ұ нды компоненттердің шоғ ырлануы барысында пайда болады.

5.Инфильтрациялық. Еріген кү йде грунт суларының айналымы алқ абына тү сіп қ олайлы жағ дайларда тұ нба тү рінде шө гетін мору ө німдерінің бө лігінен жаралатындар жатады.

6.Каустобиолит. (гр.каустос-жанғ ыш, биос-ө мір, литос-тас) жанғ ыш қ азбалар.Олар қ атты(шымтезек, қ азба кө мір, жанғ ыш тақ татас), сұ йық (мұ най), газ тә різді(жағ ыш газдар) тү рлерге бө лінеді.Бірақ мұ най мен газ тас болмағ андық тан, жанғ ыш қ азбалар деген атау қ олданбағ ан дұ рыс.

95. Экзогендік сериядағ ы к.о/ң топтары

Ү гілу, шө гінді, шашыранды, инфильтрациялық, каустобиолитті

96. Эндогенді к.о/ң жаралу жағ дайлары

Магмалы к.о -ң жаралуы қ ұ рамында минерал-ң қ оспалары бар аса негізді, незді болмаса сілтілі магма балқ ымаларының кристалдануына б-сты.Академик А.Н.Заварицкий магмалы к.о-н ликвациялы, ертемагмалы жә не кешмагмалы деп б-ді.

Кең істікте орналасу жә не жаралу жағ ынан ө зекті типті интрузия комплекстерімен б-сты эндогенді текті карбонатты шоғ ырларын карбонатиттер д.а.Жаралу уақ ытына келсек, олар, полезойдан бастап қ азіргі заманымызғ а д.нгі болып таб-ды.Жаралу уақ ыттары кө ршілес геосинклинальдағ ы ө ткен қ атпарлану процесімен қ атпарлас б.келеді.Жаралу терең дігі 1, 5-10км, темп 600-150С, қ ысымы 100-60МПа.Карбонатиттердің бір шамасы терең дікте магма балқ ымасынан кристалданады, ал карбонатиттердің кө бісі магмадан қ айнап, бө лініп шық қ ан, кө мір-қ ышқ ылына толғ ан газ-сулы ерітінді-балқ ымадан жаралады.

Пегматиттердің жаралу темп 700-200С аралығ ында жә не ү лкен қ ысымдық жағ дайда.Ал жаралуы терең дігіне келсек 1, 5-2км 16-20ғ а дейін.Кө не, кейінгі платформалардың метаморфталғ ан қ ат-қ абаттарында жә не фанерезойлық қ атпарлы облыстарда пегматиттер кө п тарағ ан.Олардың жастарына келсек архейден альпіге дейін.

Скарн- метасоатоздық жолмен карбонат, кейде силикат т.ж ара-ғ ы интрузивтердің жапсарлық белдемінде жаралғ ан карбрнат-силикат қ ұ рамды т.ж.Терең діктің диапазоны 500-2000м шамасында болады.Жаралу темп 250-900С-қ а дейін.Процесс бірнеше сатыда дамып олардың ағ ымда ерітінділердің агрегаттық кү йі ө згереді.Пневматолиздіктен нағ ыз гидротермалдық қ а ауысады.

Альбититтік жә не грезиндік к.о-р ө зд-ң жаралуының, руда жасаушы компоненттер кө зінің ортақ тығ ымен кейде олардың бірге жаралуымен бірігеді.Олардың қ алыптасу темп 650-300С, оң тайлы терең дігі 1, 4км, қ ысымы 130-10МПа деп бағ аланады.

Эндогендік к.о/ң ерекшеліктері, Эндогендік кенорындар (екеуі бір)

Жердің ішкі энергиясымен байланысты, топтар мен класстарғ а бө лінеді.

1.Магмалық. Магмалық кенорындардың жаралуы қ ұ рамында металдардың қ оспалары бар аса негізді, негізді болмаса сілтілі магма балқ ымаларының кристалдануына байланысты.

2.Карбонатитті. Карбонатит деп эндогендік карбонат шоғ ырларын айтады, олар кү рделі ультранегізді массивтер-сілтілі таужыныстар қ алыптасуының ұ зақ процесін аяқ тайды. Карбонатиттер ө те маң ызды ө неркә сіптік мә нге ие.

3.Пегматтиті. Пегматиттер минералдық қ ұ рамдары, морфологиялары, қ ұ рылымы мен генезистері жағ ынан ерекше орын алатын тү зілім.

4.Скарнды. Карбонатты, кейде силикатты жыныстармен интрузивті массивтердің тү йіскен жерлерінде метасоматиттік жолымен пайда болғ ан ізбесті-силикатты қ ұ рамды таужыныстары скарндар д.а.

5.Альбиттік. Альбитит – метасоматоздық жолмен жаралғ ан лейкократтық т.ж.Оның қ ұ рамында ұ сақ тү йірлі негізді альбит массасының аясында кварц, микроклин, слюда, сілтілі амфиболдар немесе пироксендердің порфир бө лінімдері байқ алады.

6.Грейзіндік. Слюдалардан (мусковит, биотит, циннвальдит)кварцтан жане турмалин, топаз, флюориттенген қ ұ ралғ ан, гидротермалмалды ө згерілген таужынысы грейзен д.а.

7.Гидротермалдық. Гидротермалдық кенорындар негізінен жер қ ыртысының жоғ ары бө лігінде айналымданатын жә не суығ ан магма денелерінің туындылары болып табылатын, минералданғ ан ыстық газдық -сулық ерітінділерден қ алыптасады.

8.Колчеданды. Колчедан типтілерге рудасы темір сульфиттерінен тұ ратын кенорындар жатады. Олардың минералдық қ ұ рамында пирит пен пирротин басым болады, аз мө лшерде марказит, халькопирит, борнит, сфалерит жә не солғ ын кендер кездеседі.

9.Стартиформдық. Бұ л топқ а жаралуы гидротермалық -шө гінді болуы ық тимал кенорындар жатады, бірақ олар стратиформдық терминімен генезисінің толық анық талмағ андығ ы салдарынан аталғ ан. Стратифорды кенорындар класында мынадай типтерге бө лінеді: қ ұ мтас пен тақ татас қ абаттарындағ ы борнит-халькопирит(мыс рудасы); карбонат таужыныстарындағ ы галенит-сфалерит(қ орғ асын-мырыш); киноварь-антимонит(сү рме-сынап) кенорындары.

10.Метаморфталғ ан.Кенорындардың ө неркә сіптік маң ызы ө згермейді.

11.Метаморфты.Кенорын метаморфизм процесінде пайда болады.

99. Эндогендік сериядағ ы к.о/ң топтары

Магмалық, карбонатитті, пегматитті, скарндық, гидротермалдық, колчедандық, метаморфталғ ан, метаморфты