Дәріс мән-мәтіні

Экономикалық теорияда мағ ызды сұ рақ тардың бірі ол экономикалық ө су. Экономикалық ө су дегеніміз ұ лттық ө німнің сан жағ ынан ө суімен қ атар сапа жағ ынан жетілдірілуі. Экономикалық ө су деп ө ндіргіш кү штердің ұ зақ мерзімді дамуымен байланысты ө ндірістің нақ ты кө лемінің табиғ и дә режесінің ұ зақ мерзімдегі ө згерістерін атайды.

Экономикалық ө судің негізгі мақ саттары – халық тың ә л-ауқ атын кө теру жә не ұ лттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету. Экономикалық ө судің негізгі мақ саты материалдық ә л-ауқ аттың жоғ арлауы болып табылады, осының қ ұ рамына кіретіндер:

- Орта есеппен бір адамғ а келетін ұ лттық табыстың ө суі. бұ л мақ сатқ а жетуді ұ лттық табыстың жан басына шақ қ анда келетін ө су шапшандығ ы кө рсетеді.

- Бос уақ ыттың кө беюі. Бұ л елдің нақ ты жалпы ұ лттық ө нім немесе ұ лттық табыс кө рсеткіштерінде орын алмағ ан. Сондық тан, осы мақ сатқ а жету дә режесін бағ алағ анда, байқ алып отырғ ан мерзімде жұ мыс аптасы мен жұ мыс жылы қ ысқ арғ анына, жұ мысшылар мен қ ызметкерлердің ең бек ә рекеттерінің жалпы ұ зақ тығ ына назар аудары керек.

- Ұ лттық табыстың халық тың ә р топтараның арасында бө лінуін жақ сарту.

- Шығ арылғ ан тауарлар мен қ ызметтердің сапасын жақ сартып, тү рлерін кө бейту.

Экономикалық ө судің ө лшеу тә сілдерін екі топқ а бө луге болады:

1. Нақ ты жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ Ө) ө суі. Бұ л ә діс экономикалық мү мкіншілігінің молаю шапшандығ ын бағ алау ү шін қ олданылады.

2. Жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ Ө) бір адамғ а шақ қ андағ ы ө суі. Халық тың ә л-ауқ атының дамуын талдағ анда, немесе елдер мен аймақ тардағ ы тұ рмыс дә режесін салыстырғ анда қ олданылады.

1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқ ылы ұ лттық ө німнің ө суі. Тиімді экономика экономикалық ө судің интенсивті типін қ олдануғ а тырысады. Экономикалық ө судің интенсивтік факторлары:

- қ олданылатын ресурстар сапасының ө суі (жұ мыс кү шінің сапасын ө сіру жә не заттық капиталдың сапасын жақ сарту);

- ресурстарды пайдалану ә дістерін жақ сарту (технологияны жетілдіру, ө ндірісті жә не ө ткізуді ұ йымдастыру мен басқ аруды жетілдіру).

2. Экстенсивті типі – қ осымша ө ндіріс факторларын тарту арқ ылы ұ лттық ө німінің ө суі. Экономикалық ө судің экстенсивтік факторлары:

- жұ мыс кү шінің санының ө суі;

- капиталдың кө лемі ө суі.

3. Аралас типі - факторлардың ө суімен қ атар техникамен технологияның жетілдірілуі арқ ылы ұ лттық ө німнің ө суі.

Экономикалық теорияда экономикалық ө судің сапасы деген ұ ғ ым ә леуметтік бағ ытталуының кү шеюімен байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі кө рсеткіштер:

1. халық тың материалдық ә л-ауқ атының жақ саруы;

2. адамның бос уақ ытының кө беюі;

3. ә леуметтік инфрақ ұ рылым салаларының даму дә режесінің жоғ арылауы;

4. адам капиталына инвестицияны ө сіру;

5. адамдардың ең бек жә не ө мір жағ дайларының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету;

6. жұ мыссыздар мен жұ мысқ а қ абілеті жоқ тарды ә леуметтік қ орғ ау;

7. ең бек нарығ ында ұ сыныс кө лемінің ө суі жағ дайында жұ мыспен толық қ амтуды қ олдау.

Экономикалық ө судің факторлары дегеніміз ө ндірістің нақ ты кө лемін жә не оның тиімділігі мен сапасын арттыратын қ ұ былыстар ық палына мен процестер. Тигізетін ық палына қ арай экономикалық ө судің факторлары жанама жә не тікелей факторларғ а бө лінеді.

Экономикалық ө судің факторлары:

Қ азақ стан ү шін экономикалық ө судің тиімділігі мен сапасы маң ызды мә селе. Ұ зақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нә тижесі жалпы қ оғ амдық ө німнің сан жағ ынан ө су қ арқ ындылығ ы арқ ылы бағ аланып отырды. Кә сіпорындардың болуы мен дамуы іс жү зінде олардың ө здерінің ө німдерін сатудан тү скен табыстар есебінен шығ ындарын ө теу қ абілетімен байланысты болмады. Бұ л жағ дай кә сіпорындардың іс-ә рекеттерінің тиімділігіне тә уелсіз, қ аржыландырудың тыс кө зі жә не ең бек пен капиталдың шекті ө німділігімен байланыстырылғ ан табыстарды бө лу жү йесінің болуымен дә лелденеді. Қ азақ стан республикасының жү ргізіп отырғ ан экономикалық саясатының негізгі мақ саты – шет ел инвестициясының жә не ішкі жинақ тың жоғ ары дейгейіндегі экономикалық ашық тығ ы негізінде экономикалық ө суге жету. Дамығ ан елдердегі экономикалық ө судің стандартты дең гейі негізінен орта есеппен жылына 2 4, 5 пайызды қ ұ райды. Экономикалық ө суге басқ а да бір мақ сат – жұ мыспен толық қ амтамасыз ету қ абыса алады. (Жұ мыссыздық дең гейінің 2-3 %-дық кө рсеткіші қ олайлы деп саналады. Іс жү зіндегі кө рсеткіш басқ аша: 3, 5-8, 5 %). Бағ а дең гейінің тұ рақ тылығ ы мен ұ лттық валютаның орнық тылығ ы мақ сатына мынадай жағ дайда жеттік деуге болады, егер инфляция дең гейі жылына 1-2 %-ды қ ұ райтын болса. (Іс жү зінде ә детте ол 5-10 %-ғ а жетеді).

Қ азақ стан экономикасының ө су динамикасы. Еліміздің экономикасының қ азіргі кезең де тұ рақ ты ұ зақ мерзімдік ө суді қ амтамасыз ету мә селесі Стратегиялық басымдық тардың маң ыздысы болып табылады. Бұ л мә селені қ арастыру ү шін, ең алдымен ағ ымдық жағ дайды дұ рыс бағ алау қ ажет. Қ азақ стан 90-шы жылдардың басынан экономикалық ө судің дағ дарысы мен экономикада қ ұ рылымдық ілгерілеушілікті бастан ө ткерді. Отандық экономиканың реформалану ү рдісінің ө туіне айтарлық тай ық пал кө рсеткен дағ дарыстың басқ а тү рлері бойынша да мә ліметтер келтірілуде. Экономикалық ө судің дағ дарысы деп ә лемдік практикада ІЖӨ -нің жалғ асқ ан ү ш жыл бойында 9 %-ғ а тө мендеуі алынады.

17.

Ө неркә сіп. Ө неркә сіп ө німі ө ндіріснің кө лемі 567, 1 млрд. тең гені қ ұ рады, нақ ты кө лем индексі 92, 6%.

Кен ө ң деу ө неркә сібінің ү лес салмағ ы 75, 2% - ды қ ұ рады, 426, 2 млрд. тең геге ө нім ө ндірілді, нақ ты кө лем индексі – 92, 1%.

Ө ң деу ө неркә сібі сә кесінше 18, 6%, 105, 7 млрд. тең ге, НКИ -93, 5%.

Электрэнергиясы, газ жә не ауа баптау саласын ө ндіру ісінде жә не таратуда сә йкесінше – 5, 5%, 31, 0 млрд. тең ге, НКИ 95, 5%.

Сумен жабдық тау, кә різ жү йесі, қ алдық тардың жиналуын жә не таратылуын бақ ылау сә йкесінше – 0, 8%, 4, 3 млрд. тең ге, НКИ -102, 6%.

Ауыл шаруашылығ ы. 2014 жылғ ы 1 шілдеге ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің жалпы кө лемі 38, 8 млрд. тең гені қ ұ рады немесе 2013 жылдың сә йкес кезең імен салыстырғ анда 4, 1%-ғ а ө сті.

Шағ ын жә не орта кә сіпкерлік. Алдын ала деректер бойынша шағ ын жә не орта бизнестің белсенді субъектілерінің саны 39, 2 мың бірлікті қ ұ рады, ө ткен жылдың сә йкес кезең імен салыстырғ анда 19, 1%-ғ а ө сті.

Негізгі капиталғ а салынатын инвестиция кө лемі 173, 1 млрд. тең гені немесе 2013 жылдың сә йкес кезең іне 100, 2% қ ұ рады.

Қ ұ рылыс жұ мыстарының кө лемі 58, 0 млрд. тең гені қ ұ рады немесе 2013 жылдың сә йкес кезең мен салыстырғ анда 0, 3 %-ғ а ө сті.

Ағ ымдағ ы жылдың басынан 175, 6 мың шаршы метр тұ рғ ын ү й пайдалауғ а берілді, ол 2013 жылдың сә йкес мерзімімен салыстырғ анда 2, 1 %-ғ а артық.

С ыртқ ы сауда айналымы бойынша (Кедендік Одақ елдерін қ осқ анда) 2014 жылдың 1 маусымына 2856, 8 млн. АҚ Ш долларын қ ұ рады жә не ө ткен жылдың тиісті кезең імен салыстырғ анда 12, 6%-ғ а кеміді, оның ішінде экспорт – 9, 3%-ғ а азайып (2541, 6 млн. АҚ Ш доллары). Импорт 32, 5 %-ғ а тө мендеп 315, 2 млн. АҚ Ш долларын қ ұ рады.

Бө лшек тауар айналымының кө лемі 8, 2%-ғ а ө сіп жә не 182, 4 млрд. тең гені қ ұ рады.

Тұ тыну бағ асының индексі 2014 жылдың қ аң тар – мамырында 2013 жылғ ы желтоқ санғ а 103, 2% дең гейінде қ алыптасты. Азық -тү лік тауарлары бағ асының индексі 104, 6%, азық -тү лік емес тауарлар – 104, 3%, ақ ылы қ ызметтер – 103, 5% -ды қ ұ рады.

Азық -тү лік тауарлар тобы бойынша келесі тауарларғ а бағ аның барынша ө суі байқ алады: кү ріш 0, 5%, ет ет ө німдері 0, 4%, сү т ө німдеріне 1, 1%, кондитерлік ө німдер 1, 6%, алкогольсыз сусындар 2, 2%, темекі ө нмдеріне 0, 2%.

Азық -тү лік емес тауарлар тобында тұ рмыстық аспаптар жә не жө ндеу 1, 4%, ыдыс жә не асхана аспаптарына 1, 5%, дә рі дә рімектер 0, 9%, демалыс, ойын-сауық жә не мә дениет 0, 5% бағ аның ең кө п ө суі байқ алады.

Ақ ылы қ ызметтер бойынша тұ рғ ын ү йге жө ндеу жү ргізу жә не тауарлар алу 1, 9%, демалыс жә не мә дениет саласың дағ ы қ ызметтер 0, 6%, киімдерді тазалау, жө ндеу жә не тігу 1, 9%-ғ а бағ а кө терілді.

Салық тар жә не бюджет. Шоғ ырландырылғ ан бюджетке (Ұ лттық қ ормен бірге) 2014 жылдың 1 шілдесінде 266, 2 млрд. тең ге салық тар жә не басқ а да міндетті тө лемдер тү сті немесе ө ткен жылдың тиісті кезең імен салыстырғ анда 16, 9%-ғ а тө мен, оның ішінде жергілікті бюджетке – 42, 8 млрд. тең ге (119, 2%) тү сті.

«Бизнестің жол картасы 2020» Бағ дарламасы шең берінде 5, 3 млрд. тең ге қ аржы бө лінді.