Іскерлік таласты жҥргізу

Жұ мыс барысындағ ы қ арым-қ атынастың бір тү рі ол талас. Бұ л жағ дайда екі жақ бір-бірінің ойын жеткізеді. Бірақ бұ л талас бір жақ ты болып бітпейді. Осы талас кӛ птеген жақ тан ұ рысты кӛ рсетеді. Таласты дұ рыс мең геруді эристика деп атаймыз. Эристиканы кӛ не Грецияда пайдаланылғ ан, оның екі тү рі болғ ан. Ол диалектика жә не софистика. Диалектика бұ л – екі жақ тағ ы таластың бір ойғ а келуі. Ал софистика дегеніміз – бұ л да таластың бір тү рі, бірақ бұ л жерде адам бір ойғ а келмейді. Бұ л ретте мынандай сұ рақ пайда болады: талас жұ мысшы кә сіпорындарғ а керек пе? Шын мә нінде практикада талас керек. Бұ ғ ан екі жақ тан қ арауғ а болады: біріншісі – бір шешімге келу, ал екінші жағ ынан ол жұ мыскерлерді бір-бірімен байланыстырады. Жұ мыс барысында таласты бірнеше топқ а бӛ луге болады: оғ ан қ анша адам қ атысады, айналадағ ы адамдардың қ атысуына қ арай мынадай топқ а бӛ лінеді: ә р топқ а, ә р адамғ а. Таластың ең басты белгілері қ анша адам қ атысады, қ алай қ атысады: ойын жеткізе білуде, таласкерлер дұ рыс жақ тай ала ма? Таластың ең басты мақ саты екі топ бірінің ойын біріне жеткізу. Ол топтар ӛ зара тү сініспеушілікте болуы мү мкін. Дұ рыс емес таластар адамғ а жақ сы ой қ алдырмайды. Осығ ан байланысты Кромвель былай деген: «Қ айда барарын білмейтін адам ә рі қ арай кетеді». Талас кӛ рермендерсіз жә не кӛ рермендермен ӛ те береді. Кӛ рермендер таласкерлерге кӛ птеген пайдасын, сондай-ақ зиянын да тигізеді. Кӛ рермендердің ӛ здері келесі топтарғ а бӛ лінеді: ӛ з ойын жеткізетін кӛ рермендер, ӛ з ойын жеткізе алмайтын кӛ рермендер. Бірақ жан-жақ ты талас кӛ рермендерсіз ӛ тпейді. Ӛ йткені тың даушылар таласкерлердің дұ рыс-бұ рысын кӛ ріп отырады. Таластың тӛ рт тү рі бар. Жазу тү рі жә не тілмен жеткізу, сыртқ ы жә не ішкі тү рі. Таластың барлық тү рінде жү ргізушіге кӛ п кӛ ң іл бӛ лінеді. Ол ӛ зіне кӛ п бедел жинайды. Жү ргізуші екі жақ қ а бірдей қ арауы керек. Екі жақ тың ойын тың даушыларғ а жеткізе білуі керек. Адам қ ай жақ қ а бет бұ рмас бұ рын, ә йгілі Вольтердің сӛ зін ұ мытпау керек: «Сіздің ойың ыз мағ ан ӛ те қ ажет, сол ү шін мен ӛ луге дайынмын». Жұ мыс барысында талас ол екі жақ тың бір ойғ а келу мақ саты:

1. Талас не туралы, мақ саты қ андай?

2. Дұ рыс фактілер болуы тиіс.

З. Таластың дұ рыс жағ ы.

4. Ә рбір қ атысушы сӛ йлей бермей тың дай білу керек.

5. Бір-бірлерінен дистанцияны сақ тау.

Кӛ птеген қ атысушылар кӛ п қ ателіктер жіберіп отырады. Осы кезде серіктес оның қ атесін шығ арып отыруы керек. Ең бастысы қ атені шығ арғ анда мына шартқ а кӛ ң іл бӛ лу қ ажет:

- екі жақ тың ойының айырмашылығ ы;

- барлық нұ сқ аларды қ арастыру;

- шынайылық дең гейі.

Қ ате ү ш тү рге бӛ лінеді:

- тезистегі қ ате;

- жақ тауда жә не жақ тамауда;

- тү сініктегі қ ателік.

Қ атенің ӛ зі де жалғ ан жә не ақ иқ аттық тү рі болады. Бұ ны анық тау ү шін тың даушылар таласкерлерді дұ рыс тың дай білуі керек. Антитезис таластың ең басты ойы. Кү рделі жағ дайда кӛ бінесе тезис-қ орғ аушы болатынын ескерту

қ ажет. Бұ л жерде басым жағ ы пікірталас пен тартыс жағ дайда кү ші ұ тысты болады. Пікірталасты туғ ызатын жағ дайлар: ақ параттың жетіспеушілігі, дұ рыс қ ұ растырылмағ ан сауал, ӛ згергіштіктен қ орқ у, талаптың жоқ тығ ы. Бӛ лек жағ дайда ерекше тә сілдерді қ олдануғ а болады. Оларғ а шартты тү рде ұ сынысты қ абылдау, жауап алу ү шін уақ ыт беру, жедел жауап, қ арсы келу, шығ ыну жатады. Оларды терең қ арастырайық. Мысал, сіз ӛ з ойың ызды, ұ сынысың ызды айтып тү рғ ан кезде тың даушылардың бірі бұ л жағ дайғ а қ аражат жоқ тығ ын немесе бұ л жағ дайды іске асыру мү мкін еместігін айтады. Мұ ндай кезде «наразылық қ а кӛ ң іл бӛ лмеу тә сілін» қ олдануғ а болады. Ол айтылғ ан наразылық қ а еш назар аудармай мү мкін сә л жымиюды талап етеді. Содан соң ӛ з пікірің ді жалғ астыра аласыз. «Наразылық ты блоктау тә сілі» келесі сұ рақ ты қ амтиды «сізді менің ұ сынысымды қ абылдауыма тек осы амал ғ ана кедергі етіп тұ р ма?» егер жауап қ онымды болса, екі тү рлі вариант болуы мү мкін. Біріншісінде: «Егер мен сізге келесі дә йек пен қ ұ жаттарды кӛ рсетсем жә не олар сіздің кӛ ң ілің ізден шық са, менің ұ сынысымды қ абылдайсыз ба?» деген сұ рақ болуы мү мкін. Бұ л жағ дайда да жауап қ онымды бола алады. Екінші жағ дайда бұ л амал не ү шін қ ұ нсыз жә не орынсыз екенін нақ ты тү сіндіру қ ажет. «Наразылық ты қ абылдау тә сілі» тү рімен екі тү рлі зерттеу қ олданылады. Бұ л жерде сіздің ойың ызды, пікірің ізді басқ а тә сілмен зерттеген адамғ а былай сұ рақ қ ою қ ажет: «Мен тү сінемін, сіздің тә жірибең із мынаны.... айтады. Менің ойым да оны растайды. Демек, екі тү рлі шешім болуы мү мкін. Сіз осы мә селені шешу ү шін нені ұ сына аласыз?». «Шартты тү рде ұ сыныс қ абылдау тә сілі» наразылық жасырын немесе айтылмағ ан жағ дайда қ олданылады. Ұ сыныс беруші ұ сынысты қ абылдаушығ а айтады. «Сіз менің ұ сынысымды қ абылдадың ыз деп бір мезетке елестетейік, сізді соғ ан не итермелеуі мү мкін?». Бұ л жағ дайда шынайы наразылық ты жасыру ӛ те қ иын. Кейбір жағ дайда сіздің ұ сынысың ызды толық етіп қ оймай, наразылық ты білдіретін

пайдаланылғ ан эристиканың екі тү рі болғ ан. Ол диалектика жә не софистика. Диалектика бұ л – екі жақ тағ ы таластың бір ойғ а келуі. Ал софистика дегеніміз – бұ л да таластың бір тү рі, бірақ бұ л жерде адам бір ойғ а келмейді. Сұ рақ пайда болады: талас жұ мысты кә сіпорындарғ а керек пе? Практика бойынша талас керек. Екі жақ тан қ арауғ а болады: бірінші жақ тан – бір шешімге келу, ал екінші жағ ынан ол жұ мыскерлерге бір-бірімен байланыстырады. Жұ мыс басты таласты бірнеше топқ а бӛ луге болады қ анша адам қ атысады, жан-жағ ынан адам қ атысуына қ арай мынадай топқ а бӛ лінеді: ә р топқ а, жеке адамғ а. Таластың ең бастысы қ анша адам қ атысады, ол қ алай қ атысады: ойын жеткізе білуге, таласкерлердің дұ рыс жақ тай алама? Таластың ең басты мақ саты екі топбір – бірінің ойын біріне жеткізу. Ол тү сініспеушілікте болуы керек. Дұ рыс емес таластар адамғ а жақ сы ойды қ алдырмайды. Осығ ан байланысты Кромвель былай депті: «Қ айда барарын білмейтін адам ә рі қ арай кіреді». Талас кӛ рермендерсіз жә не кӛ рермендермен ӛ те береді. Кӛ рермендер таласкерлерге кӛ птеген пайдасын, зиянын тигізеді. Шынына келсек, кӛ рермендердің ӛ здері келесі топтарғ а бӛ лінеді: ӛ з ойын жеткізетін кӛ рермендер, ӛ з ойын жеткізе алмайтын кӛ рермендер. Бірақ жан-жақ ты талас кӛ рермендерсіз ӛ тпейді. Тың даушылар таласкерлердің дұ рыс-бұ рысын кӛ ріп отырады. Таластың 4 тү рі бар: жазу тү рі жә не тілмен жеткізу, сыртқ ы жә не ішкі тү рі. Осы барлық таластың тү рінде кӛ птеген кӛ ң іл жү ргізушіге бӛ лінеді. Ол ӛ зіне кӛ птеген бедел жинайды. Жү ргізуші екі жақ қ а да бірдей қ арауы керек. Екі жақ тың ойын тың даушыларғ а жеткізе білуі керек. Адам қ ай жақ болатын кезде ә йгілі Вольтердің сӛ зін ұ мытпау керек: «Сіздің ойың ыз мағ ан ӛ те қ ажет, сол ү шін мен ӛ луге дайынмын». Жұ мыс басты талас ол екі жақ тың бір ойғ а келуі, мақ саты:

1. Талас не туралы, мақ саты қ андай?

2. Дұ рыс фактілер болуы тиіс.

З. Таластың дұ рыс жағ ы.

4. Ә рбір қ атысушы сӛ йлей бермей тың дай білу керек.

5. Бір-бірлерінен дистанцияны сақ тау.

6. Тә рбиелі, тә ртіпті болуы тиіс.

7. Ӛ зінің ойын дұ рыс жеткізе білу.

8. Шыдамды, дұ рыс ұ ғ ыну.84

9. Партнердың ӛ з ойын қ алай жеткізе білуі.

Мұ ндай кезде жауап алу ү шін уақ ыт беру тә сілін қ олдану қ ажет. Бұ л жағ дайда келесі сӛ зді айту абзал: «Ӛ те дұ рыс ескерту мен оны мынаны....

айтар кезімде айтып кетемін». Кӛ п адамдар келесі жағ дайғ а тү седі. Сіз пікірің ізді айтып тұ рғ ан кезде, біреулер сізді сӛ йлеткізбей тоқ татқ ысы келеді. Мұ ндай кезде не істеу керек? Егер пікірің ізді тоқ татқ ың ыз келмеген жағ дайда, сізді тоқ татқ ан адамғ а оң қ олың ызды кӛ теріп: «Мен ә лі болғ ан жоқ пын», деп айту қ ажет. Басқ а тең дік жағ дайларда тез ойланатын ойлау қ абілеті мық ты адамдар ұ тқ ыр болады. Д.Корнегин пікірі бойынша: пікірталаста ұ тудың бір ғ ана жолы бар, ол – бас тарту. Ал егер мұ ндай жағ дай мү мкін емес болса, онда шығ ыстың мақ алын еске алу қ ажет: «Бейбіт шешімді пікірталастың басында ойластыру қ ажет».