Популяцияның динамикалық сипаттамасы

Кілт сө здер: популяция, элементар (жергілікті) популяция, экологиялық популяция, географиялық популяция, популяцияның статикалық сипаттамасы, популяцияның саны, популяцияның тығ ыздығ ы

Демэкология – популяциялар экологиясы - бір тү рге жататын организмдер (особьтар) тобын, яғ ни популяцияларды оның табиғ и ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жү ргізеді. Бір тү рге жататын организмдердің топ қ ұ рып тіршілік ету ерекшеліктері, биологиялық қ ұ рылымы (жас, жыныс, кө бею, ө лу, табиғ аттағ ы саны, тығ ыздығ ы, таралуы, т.б.) табиғ аттағ ы сан мө лшерінің реттелуі мен ауыл шаруашылығ ындағ ы маң ызы туралы мә ліметтер қ арастырылады.

Популяция туралы тү сінік. Популяцияның статикалық сипаттамасы: саны (тығ ыздығ ы) жә не популяцияның биомассасы, жастық жә не жыныстық кұ рамдары. Кең істікте орналасу жене оның ө згешелігі, кездейсоқ, біркелкі, топтасып. Популяцияның динамикалық сипаттамасы; туылымы, даму қ аркыны, ө лім-жітімі, тірі қ алу кисығ ы, экспоненциалды даму, биотикалық потенциал. Популяция сандарын реттеу. Популяцияның тығ ыздығ ы мен байланысты жә не байланысты емес факторлар. Санның тү раралық реттелуі (конкуренция). Экологиялық қ уыс, потенциалды жә не жү зеге асқ ан.

Популяция дегеніміз - белгілі бір географиялық аумақ та тіршілік етуге бейімделген, генетикалық шығ у тегі бір, бір тү рге жататын особьтар жиынтығ ы. Популяция латынның " попилус" - " халық, топ" деген мағ ынаны білдіреді. Элементар (жергілікті) популяция - табиғ аты бірдей кішігірім аумактарды мекендейтін бір тү рге жататын особьтар жиынтығ ы. Элементар популяциялардың табиғ аттағ ы саны, даму эволюциясы мен ү зақ тығ ы биоценоздың кү рделі немесе қ арапайымдылығ ына, бірегей-лігіне байланысты болады.

Экологиялық популяция - жергілікті популяциялардың жиын-тығ ы негізінде қ алыптасады. Олар негізінде тү р ішіндегі топтар болғ ан-дыктан белгілі бір биоценозда тіршілік етуге бейімделген. Мә селен, кә дімгі ақ тиін кө птеген ормандарда кең таралғ ан.

Географиялық популяция - географиялық жағ дайлары бірдей аумақ ты қ амтитын, особьтар топтарын қ ү райтын экологиялық попу-ляциялардан тү рады. Географиялық популяциялар салыстырмалы тү рде бір-бірімен нақ ты шектелген ә рі ө сімталдығ ы, особьтар формасы, экологиялық қ атарлары, физиологиялық мінез-қ ү лқ ы жә не басқ а да қ асиеттері арқ ылы ерекшеленеді.

2. Популяцияның статикалық сипаттамасы. Популяцияның табигаттагы саны мен тыгыздығ ы. Популяцияның саны мен тығ ыздығ ы оның касиеттерін сипаттайтын негізгі кө рсеткіш болып саналады.

Популяцияның саны дегеніміз белгілі бір кө лемдегі немесе аумақ тағ ы особьтардың жалпы саны. Организмдердің саны табиғ атта тү рақ ты болмайды. Оның аз немесе кө п болуы особь-тардьщ ө сімталдығ ы мен шығ ынына (ө луі) байланысты.

Популяцияның тығ ыздығ ы белгілі бір кө лемдегі немесе кең істік-тегі особьтардың саны мен биомассасының салмағ ымен ө лшенеді. Мә селен, 1 гектардағ ы шыршалардың саны 150 немесе 1 м³ кө лемдегі су дафниялардың биомассасы 0, 5 г.

Популяцияның тығ ыздығ ы олардың санына байланысты ө згеріп отырады. Тығ ыздық шексіз ө суі мү мкін емес. Ол ү шін особьтардың кең таралуына қ олайлы жағ дай мен кең істік болуы керек. Организмдердің кең істікте таралуы олардың шектеуші факторы кездеспейінше жү ре беруі мү мкін. Осығ ан орай, популяциялардың кездейсоқ, біркелкі жә не топтанып таралу жолдары бар.

Кездейсоқ таралу -тек бірегей ортағ а тә н кұ былыс. Мә селен, егістіктерде зиянкес жә ндіктердің таралуы алғ ашында кездейсоқ болғ анымен бірте-бірте кө бейе тү сіп, топтану немесе шашыранды таралу сипатын алады. Популяцияның табиғ аттағ ы санын озін-ө зі реттеу мү мкіндігі бар. Ә рбір тү рдің кө беюінің жоғ арғ ы жә не тө менгі шегі болады. Организмдердін жалпы шығ ынын ү ш типке жіктеп қ арастыруғ а болады. Яғ ни, организмдердің тірі қ алу мү мкіндігінің ү ш типі бар. Тірі қ алу мү мкіндігінің бірінші типі кө бінесе насекомдарғ а, ірі сү тқ оректілерге, ағ аштарғ а, адамдарғ а тә н. Бұ л жағ дайда организмдердің ө мір ұ зақ тығ ы біркелкі дами келе ең соң ғ ы жылдары (кә рілік кезең і) қ ысқ а уақ ыт аралығ ында шығ ын кү рт кө бейіп кетеді.

Екінші типке жататын организмдердің ө лім-жітімі ө мірінің ұ зына бойында тұ рақ ты болатын тү рлерге тә н. Бұ ларғ а тұ щы суларда тіршілік ететін ішек куыстылар жатады, ә рі бұ л сирек кездесетін қ ұ былыс.

Ү шінші тип те кө птеген организмдердің ө кілдерін қ амтиды. Организмдердің ө сімталдығ ы жә не шығ ынымен қ атар олардың кең істікте таралуы (миграция) да табиғ аттағ ы саны немесе тығ ыздығ ына тікелей ә сер етеді. Популяция ө зінің бар мү мкіндігінше ареалын кең ітуге тырысады.

Табиғ атта сирек болса да популяциялардың кейбір тү рлерінің ө су немесе ө лім-жітімі шектен тыс кө бейіп кету жә йі кездеседі. Егерде популяция кү рт кө бейіп кетсе, оны ө сімталдыгы жогары типке жатқ ызамыз. Ондай популяцияларды кө бінесе ү сақ организмдердің ө кілдері кү райды.

Популяцияларғ а қ атысты организмдердің предпродуктивті, репродуктивті жә не пострепродутивті экологиялық топтарын ажыратады. Жастық кұ рылымы аз немесе кө п болуы ә рбір особьтің ө мірінің ү зақ тығ ына байланысты. Кейбір біркү ндіктер деп аталғ ан насекомдардың личинкаларының жасы бірнеше жылғ а созылса, ал ересектері бірнеше кү н ғ ана ө мір сү реді. Бү ғ ан жататын организмдер езінің табиғ аттағ ы сан мө лшерін тез арада қ алпына келтіреді. Табиғ атта популяциялардың санының азаю процесі ондағ ы жас особьтардің азайып, ересектерінің кө бейгендігін кө рсетеді. Негізінен жас особь-тардың кө п болуы популяцияның сандық жә не сапалық қ ү рамын жаң артып, ә рі тү рақ ты ү стап тү руғ а тікелей ә сер етеді.

3. Популяцияның динамикалық сипаттамасы. Популяциялардың ө сімталдығ ы, ө лім-жітімі (шығ ымы) жә не таралуы мен орын ауыстыруы олардың табиғ аттағ ы сан мө лшерінің ауытқ уына тә уелді болып келеді. Организмдердің кө бею мү мкіндігі ө те жоғ ары. Оны организмнің биотикалық потенциалы дейді. Организмдердің табиғ аттағ ы сан мө лшері олардың шығ ынына да кө п байланысты. Популяцияның шығ ыны (ө лім-жітімі) дегеніміз -белгілі бір уақ ыт аралығ ындағ ы ө лген особьтарының саны. Организмдердің шығ ыны орта жағ дайларына, қ орекке, ауруларғ а, популяцияның жас ерекшеліктері мен т.б. кө птеген факторларғ а тә уелді болып келеді. Кейбір организмдердің шығ ыны жас кезінде жоғ ары болса, ал біразы ересек кездерінде кө бірек ө леді.

Популяциялардың тұ ракты, ө сімтал жә не ө те сирек кездесетін типтерін ажыратуғ а болады. Тұ рақ ты популяцияларда организмдердің тууы мен шығ ыны тепе-тең дік сақ тап кезектесіп келіп отырады. Сол сияқ ты популяцияның тұ рақ ты болуы генетикалық -тарихи, биологиялық жағ дайларғ а да байланысты. Табиғ атта популяциялардың тұ рақ ты болуы особьтардың тууы мен иммиграциясына жә не шығ ыны мен имиграция жағ дайына да байланысты. Имиграция кезінде организмдер особьтері популяция қ ұ рамына қ осылып отырса, ал эмиграция бойынша кеміп азайып отырады. Аталғ ан факторлар ү йлесімді ә рі кезектесіп отырғ ан жағ дайда популяция ө зінің тұ рақ тылығ ын ұ зақ уақ ытқ а сақ тауы мү мкін. Сонда ғ ана біз популяцияны тұ рақ ты дей аламыз.

Табиғ атта сирек болса да популяциялардың кейбір тү рлерінің ө су немесе ө лім-жітімі шектен тыс кө бейіп кету жә йі кездеседі. Егерде популяция кү рт кө бейіп кетсе, оны ө сімталдығ ы жоғ ары типке жатқ ызамыз. Ондай популяцияларды кө бінесе ұ сақ организмдердің ө кілдері қ ұ райды.