Табиғат тарландары

Ұ лы Тянь-Шань тауларының ақ басты шың дары, кө кжиекте кү н сә улесімен жарқ ырағ ан жаппай қ арлы сілемі ес біле бастағ ан ерте кездерден кө птеген Еуропалық тардың кө кірек кө зін ашып, қ иял-шабытына дем берген. Бұ л Кең естік империяның кезіндегі ең алшақ жатқ ан, кө ркемдігі кө здің жауын алып, ғ ажайып қ ұ пияларына қ ұ марттырғ ан тау болды. Тылсым заң ғ ар, қ ұ зар шың дар, елсіз, жолсыз, жан аяғ ы баспағ ан шатқ алдар...
Осынау ғ ажап тауларын «Тә ң ір тау» деп атағ ан, осы ө лкені ежелден Атамекен етіп, сонда кіндігін кескен байырғ ы халық тың ө мір-тірлігі ә лі де бабаларының бағ зы салт-тіршілігінің дә стү рінен аумай қ алғ ан. Қ ытайлар «Тә ң ір таудың» жалпы атын «Тянь-Шань» – «аспанмен тілдескен таулар» деп асқ ақ татып атағ ан. 1856 жылы Еуропалық тардың арасынан Тянь-Шаньғ а алғ ашқ ы рет аяқ басқ ан адам орыстың ө ткен ғ асырдағ ы атақ ты зерттеуші-жаһ анкездерінің бірі Петр Семенов болды. Ол осы тауда географиялық зоология саласында аса маң ызды жаң алық ашты, сол даң қ ына орай оны орыс географиялық қ оғ амы «Семенов-Тянь-Шаньский» деп атады. Келесі ғ асырдың басында Италия жаһ анкезі князь Чезаре Боргезе ө зінің екі досымен бірге «Хан Тә ң ірі» маң ына келді. Солардың айтуы бойынша 1902 жылы Мюнхеннің жағ рапияшысы, атақ ты альпинист (таукезбе) Готфрид Мерцбахер Ең ілшек сайы арқ ылы Ұ лы аруақ тар тауының етегіне келді. Алайда Тянь-Шань кө п қ ұ пиясы ә лі кү нге ашылмағ ан аймақ саналады. Ендік бойы 800, ұ зындығ ы 2 800 шақ ырымды алып жатқ ан, Ө збек жерінен басталып, Моң ғ олияғ а дейін тұ тастай тартылғ ан таудың Қ ытай аумағ ына кіретіні 1500 мың шақ ырым.
Ал Тянь-Шань тауының Қ азақ станғ а қ арайтын бө лігі Кетпеннің Теріскей жоталары, Іле сырты жә не Кү нгей Алатауы. Теріскей жә не Қ ырғ ыз Алатауы. Батыс сілеміндегі Талас Алатауы, Қ аржантау, Ө гем, сондай-ақ, Майдантал жоталары. Тянь-Шаньнің орталық бө лігі саналатын Сарыжаз Тә ң іртауғ а қ апталдаса жатыр. Тянь-Шаньнің ең биік жері Кең ес Армиясының Ұ лы Отан соғ ысының майданында фашистерді жең ген қ ұ рметіне аталғ ан Жең іс (7439, м) шың ы. Ол орталық Тянь-Шаньдағ ы Теріскей Алатауының оң тү стік жотасында. Қ азақ стан мен Қ ырғ ызстанның шекарасы да осы боймен тартылғ ан. Жең іс шың ының оң тү стігінде Хан Тә ң ірі (6995, м) орналасқ ан. Бұ л – Қ азақ станның ең биік шың ы.
Тянь-Шаньнің негізгі тау жотасы Іле Алатауының ұ зындығ ы 350 шақ ырымғ а созылғ ан, ені 30–40 шақ ырым, орташа биіктігі 4000 метр. Іле Алатауының қ ия-бө ктерлерін кең, қ ұ рғ ақ арналар мен кө птеген ө зендер тілімдеген. Қ ұ зар шың дар, тау аралық жазық тар мен текшеленген Іле Алатауының орталық бө лігіндегі жартастар сыртқ ы табиғ и кү штердің салдарынан жақ парланып, ү шкілденген, сондай-ақ, терең сайлар мен тар шатқ алдарғ а толы.
Кетпен аталатын орта тау жү йесі Тянь-Шаньнің шығ ысында орналасқ ан. Оның Қ азақ стан аумағ ындағ ы ұ зындығ ы 300, ендік бойы 50 шақ ырымдай. Орташа биіктігі 3500 метр. Кетпен таудың бө ктерлері Ілеге қ ұ ятын ө зен арналарына толы.
Кетпен Қ ұ лақ тау арқ ылы Кү нгей Алатау сілемімен жалғ асады. Қ азақ стан аумағ ына оның солтү стік-шығ ыс бө лігінің тек теріскей жоталары ғ ана кіреді. Бұ л тау сілемінің орташа биіктігі 3800–4200 м. Кетпеннің бө ктері жазық, шың дары біркелкі тү зілген.
Қ ырғ ыз Алатауы – ірі тау жү йесі. Оның ең биік шың ы Батыс Аламедин (4875, м) Қ азақ стандағ ы бө лігінің биіктігі 4500 метрден аспайды. Теріскей бө ктері сырғ ымалы, кезінде қ атпарлық қ озғ алыстарғ а ұ шырағ ан тауларды қ ұ райды.
Батыс Тянь-Шаньнің қ азақ жеріндегі бө лігі Талас Алатауынан басталады. (Тараз қ аласы маң ынан). Одан ә рі Ө гем жотасының солтү стік-батыс бө ктері, Манас биігінің теріскей жағ ы Қ азақ стан аумағ ына кіреді.
Талас Алатауының Қ азақ станғ а қ арайтын бө лігіндегі Жабағ ылы таулары Ақ су-Жабағ ылы ө зенінің арнасымен екіге бө лінген.
Батыс Тянь-Шаньнің батыс аймағ ында Қ аратау сілемдері жатыр. Бұ л Қ азақ жеріне тұ тастай орналасқ ан тау. Батыс-теріскей бағ ытында оның ұ зындығ ы 400 шақ ырымғ а созылғ ан. Орташа биіктігі 1800 м, ең биігі Мың жылқ ы (2176 м). Қ аратау сілемі Теріскейден батысқ а қ арай аласара тү седі де, Сарысу мен Шу ө зендерінің қ ұ рғ ақ аң ғ арына тоғ ысқ ан жерде ұ сақ тау қ ыраттарына ұ ласады. Қ аратаудың солтү стік-шығ ыс жә не оң тү стік-батыс сілемдері тау аралық жазық тарғ а бө лінген. Қ аратау аймағ ында қ азба байлық тардың мол қ оры бар. Олар Шымкенттің қ орғ асын-мырыш комбинатында қ орғ асын алу ө ндірісіне, жә не Тараздың Химия комбинатын фосфор шикізатымен қ амтамасыз етуге пайдаланылады. Кендері ашық ә діспен алынады. Қ аратау мемлекетке кө п пайда келтіретін гипс, цемент, тағ ы басқ а да қ ұ рылысқ а қ ажетті заттарғ а бай.
Тянь-Шаньнің Қ азақ стандық бө лігінде 1009 мұ здық тар бар. Оның ең ұ зыны (13 ш.) Коржевский мұ здығ ы Талғ ар шың ынан Таушілік жазығ ына келіп тү седі. Тянь-Шань мә ң гілік мұ здық тар биігі. Оның мұ здық тарында миллиардтағ ан тонна мұ з қ оры жатыр.
Ө зге де табиғ и қ ұ былыстармен қ атар Такла Макан шө лінің жақ ындығ ына байланысты Тянь-Шаньнің ауа райы тез ө згеретін қ ұ былмалы, ә рі қ атаң болып келеді. Қ ар жү йесінің дең гейі Памирге қ арағ анда тө менгі бикте, тұ рақ ты тү рде 3200 метрден басталады. Тянь-Шань тауларының етегін жә не тауаралық жазық тарын ә сем кө лдер мен кө птеген ө зендер ө рнектеген.
Ү лкен Алматы жә не Есік кө лдері ертеректегі кү шті жер сілкіністерінен пайда болғ ан. Ү лкен Алматы кө лінің жасы 2200 жыл деп саналады. Ал 1963 жылғ ы тасқ ында тү гелдей ағ ып кеткен Есік кө лінің жасы 4500 жылдан астам болатын.
Тянь-Шаньнің ө сімдіктері мен хайуанаттар ә лемі сан алуан жә не ө те бай, оларды қ орғ ау мақ сатында «Ақ су-Жабағ ылы», «Алматы» жә не «Іле Алатауы» тә різді ұ лттық саябақ тар мен қ орық тар ұ йымдастырылғ ан.