Нехирбанни лекь 6 страница

ЧIехи бубади карч хкажна. Вири кис хъхьана.

– Ма яхъ, – лагьана, ада карч зав вугана. – Лагь ви гаф! Зи бармак вилериз аватдайвал мийир!

– Зи бармакни! – алава хъувуна Шагь-Буба халудини.

– Вуна кIелзавай мектебдин директордин шляпани! – алава хъувуна са ни ятIани.

Вири хъуьрена. Гьатта Севзиханни. Таксистни. Ада, хъуьрез-хъуьрез, Севзиханаз гъилералди са гьихьтин ятIани лишанар къалуриз, са вуч ятIани лугьузвай. Севзихана кьил галтадзавай. Ам вичиз лагьай гафарин гъавурда акьунвай. Заз хъуьредай мажал авачир. Вучиз лагьайтIа заз кьве бармакдин къадирни авай – гьам чIехи бубадин, гъамни Шагь-Буба халудин. Адалай гъейри, и къадим карч зал сифте яз ихтибарнавай. Им зун патал чIехи жавабдарвал тир. Зи рикIик гъалабани квай, заз Севзиханакай хъелни авай. Яргъарай хтана, такуна-такуна къе акунвай вичин бубадикай адаз лугьудай халисан, кьве чими гаф жагъаначир... Зи хура айвандин къапак, виридан рикIелай алатна, ялгъуздаказ амай гъамлу Цавдаран дертни авай. Цавдара, лув хана ажуз хьанватIани, инсанрин ягьанатринни зарафатрин харарик акатнатIани, лекьвал квадар тийиз, гайи затIни тинез, садахъни муьгьтежвал тийиз, сабурлувилелди вичин такабурлувал хуьзвай. Заз гьа идакай лугьуз кIанзавай. Заз ам вичин цавуз, вичин дагълариз вафалу тирдакай, Шагь-Буба халуни гьахьтинди я лугьуз ва идалди Севзиханан къайи къван хьтин рикI чкадилай юзуриз кIанзавай. Амма икьван гафар куьруьдаказ гьикI лугьурай? Зун хъуьруьнрал вегьин мумкин я. Хъуьруьнрал аватун, вични сифте яз тамададин крчунай чехир хъвазвайла, им за жуваз багьа кьве бармак абурун иесийрин вилериз авудай чIал жедай. Вири кис хьанвай. Аквар гьалда, вирида завай са акьуллу сагълугъ вилив хуьзвай.

– Ам кIвачин кьилел ксанваз тахьуй? – лагьана суфрадин атIа кьиляй.

ЧIехи бубади атIа кьилиз тIуб юзурна. АтIа кьил кис хъхьана. Гила мад ЧIехи вацIун ван къвезвай. За мецел чеб чпелай атай кьве гаф лагьана, а кьве гафуна заз лугьуз кIанзавай вири авай хьиз тир, ацукьнавайбур вири гъавурда такьуртIани. чIехи бубани Шагь-Буба халу зи гъавурда акьадайди заз чизвай.

– Цавдаран сагълугъдай! – за карч сивихъ тухвана. Сифтедай заз чIехи хупIаралди чехир фад хъвана куьтягьиз кIан хьанай, амма алакьнач. Чехир туьтуьхда акIиз са тIимил амай, кIалханда тIални гьатнай. За xyпIap гъвечIи авуна, карчни – ичIи. Суфрадихъ галайбуруни чпин истиканар залайни вилик хъвана куьтягьнавай. АкI хьайила, абур зи гафарихъ галаз рази тир, абур зи гъавурда акьунвай. Мад кьуд пад секин хьанвай, налугьуди лал кьенва. Мад ЧIехи вацIун ван япара гьатнавай. Зун чIехи бубадизни Шагь-Буба халудиз килигна. Абур кьведни кьилер хкажна, спелрик хъвер кваз, разивални такабурлувал чинра аваз акъвазнавай. Зун гъавурда акьуна: за абурун умудар акIадарнач, абуру зал дамахзава. Гьавиляй абуру са гафни лугьузвач, абуруз чизва: ацукьнавайбурузни зи гаф бегенмиш хьанва, вучиз лагьайтIа ам сифтени-сифте куьруь-яцIуди хьанва, ахпани Цавдаракай иналлай саки вирибуруз (Севзиханни таксист квачиз) хабар ава. Шагь-Буба халуди дири хъийиз хканвай лекьрекай гаф лугьун, ам рикIел гъун – им вири чилеринни цаварин, вафалувилинни викIегь-вилин. такабурлувилинни жумартвилин гьуьрметдай рахайдай жезвай, вучиз лагьайтIа лекь къадим вахтарилай чи чIехи-бубайрин пак ярж, садан виликни гардан кIир тавунин лишан тир.

Амма межлисда гьатнавай хуш секинвал таксистди чIурна. Ам садлагьана акъатна хъуьрена. Аквар гьалда, вири киснавай арада ада хъуьруьн са гужбаладалди вичин къене хуьзвай. Гила адан къвалай пад акъатнавай хьиз тир.

– Ха-ха-ха!.. Ада... ха-ха... гьикI... ха-ха-ха... гьикI лагьанай? Завгар лагьанайни?! Ха-ха-ха! Завгар!..

Инлай-анлай кьве шит хъуьруьн мад акъатна. Абурук Севзиханни квай. Заз таксистдикай ам гьа сифтедилай хуьре акъвазайдалай инихъ гьяз авачир. Адахъ са хата галай хьиз тир заз. Гила заз ам аквадай вилер амачир. А вилер амайтIани, зун адаз килигзавачир, вучиз лагьайтIа зун садлагьана чIехи хьанвай хьиз, лувар акатнавай хьиз авай заз. Зи хурудай цавариз, Цавдаран майданриз-бушлухриз, са гьихьтин ятIани къушариз лув гуз кIанзавай, абуру хура чабаламишзавай, хъуткьунарзавай, абуруз хурун кьефес дар хьанвай... Амма за кьил квадарнавачир, заз таксист гъавурда тваз кIанзавай. Зи куьмекдиз чIехи буба атана. Адан ван ceкин ва къетIи тир, гуя адан сесина: «Завай вун жерме ийиз жеда, амма куьн, таксистни Севзихан, эвелни-эвел бейхабар я, кьвед лагьайдини, куьн мугьманар я» гафар авай. Ада, тIуб хкажна, лагьана:

– Цавдар лекьрен тIвар я... Ам агъа къапак ква... – Ахпа чIехи буба захъ элкъвена: – Гила вавай хъфейтIа жеда, зи хва. РикIик кьамир.

Таксистди, тади кутазвайда хьиз, Севзиханаз мад гъилералди ишараяр авуна, япал са вуч ятIани кушкушна. Сезихана, къарагъна, гьелени кIвачел аламай чIехи бубадин япал са вуч ятIани лагьана. ЧIехи бубади кьил эляна. Севзихана гъилин ишарадалди таксистдиз къарагъ лагьана. Абур кьведни тади кваз багъдай экъечIна. Зунни абурун гуьгъуьна аваз фена. Амма шляпаяр алайбурукай сада, хуьруьн Советдин чIехида закай ягьанат авуна, адан рикIяй за хъвайи карч акъатзавачир:

– Хъфена, хъвайиди цис хъувуна, ксус, – таксист хьиз, хъуьрена хуьруьн Советдин чIехидини.

ЧIехидан, яшдиз чIехидан гафуниз гаф хълагьун заз кугугнавачир.

– Къарагъ кIвачел! – ван хьана заз кьулухъай чIехи бубадин. – Вуна зи тухумдай кьве итимдин намусда эцяна! Зи ва зи хтулдин! Ваз кьве карч жерме! Цуз, Цlapy!

Мад ана вуч хъхьанагIа заз чидачир, я чиризни кIанзавачир. За лув гузвай.

Садни заз акуна хьи, Севзиханани таксистди гьаятдин атIа кьиле авай гьажетханадихъ чукурзавай. Зак хъуьруьн акатна. Зи лувар гужлу хьана. Заз мани лугьуз кIанзавай, заз шехьиз кIанзавай, заз Халиса къужахламишиз кIанзавай! Къацу, къалин, къежел векье адахъ галаз чин цавална ярх хьана, вили цаварин деринриз килигиз кIанзавай!.. Заз дидедин сурал фена шехьиз кIанзавай…

Зун Цавдаран патав фена. Дехьнен за гъайи якIун кIусар амачир. Лекьре иви квай ем, патав кас гвачирла, тIуьнвай. Зун хвешивиляй ирид цавариз акъатна. Заз Цавдаран гардан кьуна адан кIуфун темен гуз кIан хьана. Амма ада зун вичин патав агуднач. Ада зал хкадарна. Зун кьулухъди гадар хъижедайла ярх жез са тIимил амай. За тадиз якIун атIанвай кIусар авай къажгъандай са гъаб якIар гъана Цавдаран вилик вегьена. Цавдара ваъ лагьанач. Ам нез эгечIна, зун патав гва-гвач лагьанач. АкI хьайила, зун ада жувандай кьазва! Зи рикIел за мурад тIалабайди хтана. «Халисадиз зун кIанзава! – гьарайна за рикIяй. – Халиса! Халиса!» Зи ивида ципицIрин чехирди цIингаварзавай…

– Къапак Севзиханни таксист атана.

– Им яни ви Завгар? – мад хъуьрез кIанз, амма хъвер винел къуд тавуна, хабар кьуна таксистди.

– Им Цавдар я, – лагьана за.

Лекьре як тIуьн акъвазарна. Таксистди Цавдаран вилик квай якIук кьуьл кекяна, ам лекьрен кIвачерин арадиз ве-гьена. Цавдара таксистдал хкадарна. Еб гъалиб хьана. Цавдаран лув са къвалахъди ачух хьана. Цавдаран терсвал акур таксистдикай хъванвайди хкатай хьиз тир.

– Кямир адак, адан лув ханва, – лагьана за.

– Кьуьзек михьиз хибри хьанва, лекьер гъиз гьаятра кутIуниз… – лагьана Севзихана. – Им гьада вичи кьурди яни?

– Хелеф халуди чинеба далудихъай ягъайди я.

– Хелеф халуди ягъайди гьадан гьаятдал хьун лазим я.

– Адаз Цавдар рекьиз кIанзавай...

– Гьада кьуна: кьин-текьинни гьадан ихтияр я, – кьама ял аваз рахана Севзихан.

– Лекь кьин гунагь я... Тухумдин куьк хкатда, лугьуда. Ни кьейитIа, гьадан… – са мус ятIани чIехибурун гафарай ван хьайиди лагьана за.

– Кьуьзуьбурун махари ви кьил элкъуьрнава, тхадин, – зи кьилелай кап алтадиз кIан хьана Севзиханаз. За адан гъил кьилелай эцяна хьиз алудна. – Вун кьван авай чIавуз за дагъда, Лекьерин магъарада, шумудни са лекьрен шараг-дин кьилер акъудиз гадарнатIа чидани?.. Ничего! Живу! -хъуьрена ам.

– Адан кьил чехирдини элкъуьр хъувунва, – таксистни гила вич вичел хтанвай. – Аламатдин инсанар я куь хуьруьнбур, дуст кас, – рахана ам Севзиханав. – Кьейи чкадал хъша лагьана, хайи йикъар къейдзава... Ка­менный век...

– Ничего, ничего! – гьелягьар кьазвай Севзихана. – Йиф зи ихтиярда ава. За кьуьзекан мефтIер чкадал хкида... Са кар тамада Камал халуди камаллуди авуна: ада вун къе ахкъайнач... Адан карч зурбади я. Къедалди за фикир ганачир… Антик!..

– Ам гьатайди вад декьикьадилай миллионер я, – лагьана таксистди.

– Чибуруз пул вуч ятIа чидайди туш… Авамар я, – хълагьна Севзихана.

Заз абурун кьведан тIишерни алудиз кIанзавай. Амма им мярекат чIурун жедай. Шагь-Буба халудин хатурдай за жув къапарай акъуднач. Мугьманриз, абур ви душманар ятIани, гьуьрметна кIанзавай. Чара авачир.

– Хъша, – лагьана Севзихана таксистдиз.

– Ягъ жуван лекьрез лайлаяр, – лагьана таксистди заз. Ам Севзиханан гуьгъуьниз фена.

Абур багъдиз хъфизвай чIал заз чизвай. ЯтIани за кьасухдай суал гана:

– Куьн гьинихъ я?

– Багъдиз. Нез-хъваз. Гулять так гулять, – хъуьрена Севзихан, вичиз ийизвай кьван гьуьрметрин къадир авачиз, ягьсуздаказ.

– Куьн а суфрадин итимар туш! Куьн исятда гьинай экъечIнатIа, гьанихъ ахлад! Куь чка гьанаг я! – гьажетхана галай пад къалурна за.

Абуру са вуч ятIани хълагьнай, заз ван хьаначир. Абурун гафар кIвалин патав гвай рекъяй хквезвай нехирдин ванера батмиш хьана.

ТIапIахъанрикай сада кIвалин патав гвай шалмандал межлис авай багъда тарцин хилел кутIуннавай чIехи лампадихъ галай шнур чIугвазвай Им межлис геждалди давам жедайвилин лишан тир. Амма и лампадин экуьникай Шагъ-Буба халудиз са хийирни, са шадвални амукь тийидайди зи рикIи виликамаз гьиссзавай. Зи рикIе вири сад садак акахьнавай: Шагъ-Буба халудиз Севзихана са умуд тан тийидайвилин пашманвални, за Севзиханазни таксистдиз фидай пад къалурайвилин шадвални, Цавдара за гайи як тIуьрвилин хвешивални, за тIалабай мурад кьилиз финин умудлувални, тамададин крчунай хъвайи чехирди кутазвай дамахни, зи хурудай гуя цавуз акъатнавай къушари гваз хквезвай шииррин цIарарни. А цIарар Халисадикай тир...

Зун кIвализ хтана, столдихъ ацукьна. Фадлай кхьиз рикIевай шиир кхьена. Заз къе адал кIукI атай хьиз авай. Адан тIвар «Халисадиз» тир.

Ахпа зун Цавдаракай кхьиз эгечIна, амма шиирдин кьил кьилел гъиз хьанач, вучиз лагьайтIа зи кьил кьилелай алатнавай. «Муьгьуьбатдикай пиян яз кхьейтIани жеда, амма лекьерикай кхьидайла, жув жувал хьана кIанда», – им столдихъ ахварай авадиз-авадиз зи кьилиз хтай эхиримжи фикир тир... Мад кьиле са фикирни амачиз, зун месел ярх хьана...

Пака зун адетдиндалай са тIимил геж ахварай аватна. За айвандин агъа кьилиз гьерекатна. Халиса мектебдиз физвай. «Адаз зун кIанзава!» – инанмиш яз лугьузвай за. Къе заз адан гьар са гьерекатдай ада заз ийизвай майил аквазвай. Адаз за вичикай шиир кхьенвайди чизвачир, амма адан гьар са кам зи рикIикай хабар кьунин лишан тир. Адак са акьван тади тахьунни зун патал савкьат тир. Адаз къе зун айвандин кьиле гьамишан береда акунвачир ва гьавиляй ам къулухъ элкъвез килигна. Зун акунни адан еришдик гьерекат акатна. Адал гьа вичин вилерин рангунин, аби цавун рангунин цIийи костюм алай, адан кIвачерал тик дабанрин туфлияр алай. Ам чIехи хьанваз, авайдалайни иер яз, цIийиз лишанар кутунвай руш хьиз аквазвай. Гьатта адан яргъи чIулав кифни къе маса жуьреда далудилай агъуз авахьнавай. Заз адан вилер аквазвачиртIани, заз абур чидай ва исятда зун агъанвай хьи, гьабурани адан рушвилин гуьзелвални миливал артух хьанва... Зи рикIел Хелеф халудин гафар хтана: «Гьам гъиляй ахъаймир!» «Ахъайдач!» – мад сеферда гаф хгана за жува жуваз. Зи хуравай къушарик къалабулух акатнавай. Абур секинарун патал за рикIяй лагьана: «Шиирдал гъил элкъуьр хъувуна кIанда ва вахтундамаз агакьарна кIанда». Халиса вилерикай хкатайла, зи рикIел зунни мектебдиз фена кIанзавайди хтана. Зун ктабарни хъуьчIуьк кутуна, хьран кIвализ эвичIна.

Бадедини чIехи бубади чай хъвазвай, Абурун чинрик перишанвай квай.

Зи салам кьуна, бадеди лагьана:

– Я бала, мектебдиз геж жезвачни? Халиса фена хейлин вахт хьанва.

– Вахт амазма, – лагьана чIехи бубади, къултухдай акъудна сятдиз килигна хьиз. – Цуз адаз чай, са кьас фу тIуьна фий.

– Ацукь, ацукь, я баде. Чай за жува цада, – лагаьна за, къарагъиз кIанзвай баде ахцукьарна. Истикан къачуна, чай цуз-цуз, за чIехи бубадивай хабар кьуна: – Квел куьтягь хьана куь межлис?

– Советдин чIехидахъайни галахьна. Севзиханани галадарна, – лагьана чIехи бубади, межлисдал кIукI татайди адан сесинай ва чIурузмай чинай аквазвай.

– Вазни лугьур-талгьур чидач, – нарази хьана баде. – фу недай чIавуз хьайитIани гъвечIи-чIехи амайди тушни?

ЧIехи бубади са жавабни ганач. Межлисрин билбил тир адаз кIвале са акьван рахаз хуш тушир, я кьваед лагьай сеферда адавай хабарни хкьун адег хьанвачир. Хабар хкьунайтIани, исятда файда бажагьат жедай. Зун бадедиз килигна.

– Накь ви чIехи бубади советдин чIехиди кьве крчунин жерме авуналда.

– Ам заз чида, – лагьана за. – Ам ада къазанмишай, адаз къвезвай жерме я!

– Ахпа адаз къециз физ кIан хьаналда. Тамадади адаз къарагъдай ихтияр ганачалда … – баде вилера къинелмишвилин гел аваз мад чIехи бубадиз килигна. – ЧIехи са итимдикай, гьакимдикай гьахьтин рахшанд ийидани? Ван хьайибуру вуч лугьуда?

– ЧIехи итим-гьаким ятIа, адаз ацукьна-къарагъдайвал, лугьур-талгьур чир хьана кIанда. Вични межлисдин юкьва. Тамадади тухузвай мярекат ваз хуьруьн гьакимди клубда тухузвай собрани туш! – атIугъна лагьана чIехи бубади. – ГьакI гьавая зак ктадмир. Зун ви хьран ихтилатрик къаришмиш жезвани? Ваъ. Вунни жемир!

Зазни и ихтилатрикай хуш авачир. Зи рикIе Шагь-Буба халудин крар гьинихъ элкъвезватIа авай:

– Севзихана вуч авуна?

– Ам гьа хтайвал хъфинни авуна… Ферсуз шей!.. – чIехи буба къарагъна. – Карчни амукьна Шагь-Бубадин кIвале. Айвандихъ галай столдал накь турди я, къе аламачир, – ам хьран кIваляй экъечIна.

– Шагь-Буба хтайла къахчуда ман на ви карч. Ништа, ада гьинал эцигнатIа, чарада кягъ тавурай лагьана. Вуч тади я? – лагьана адан гуьгъуьна бадеди.

ЧIехи бубади хъел кваз гъил гьалчна. Са гафни талгьана гьаятдай экъечIна.

– Ябни ганач кьин тавур хци, – гила баде Севзиханакай рахазвай. – Ви чIехи бубани накьан йифди ам чIалал гъиз алахъна. Шагь-Бубадини тавур аман-минет хьанач. Зани жувавай жедай кьве гаф а ява хциз лагьа­на. Акатнач чи гафар адак. «Хкведач зун, – лагьана, – и къванерин харапIадиз!» «КIвализ иеси кIанда, тахьайтIа ам чкIида, Шагь-Буба къе ама – пака амач» лагьайла, «Им кIвал яни кьван, – лагьана, – кьве мертебадин тевле? Рекьизвайди са Шагь-Буба туш хьи», – лагьана ягьсуз хци.

Зунни къарагъна.

– Я бала, на фу тIуьнач хьи? Чайни къанва ви…

– КIанзавач.

– Лекьрез хьайитIани килиг, чан хва. Сиве мез авачир къуш я, язух я. Шагь-Бубади тIалабайди я вавай… Вични ам, кесиб, яйлахдиз хъфенва.

«Гила Хелеф хадудин сивикай Шагь-Буба халу регъведай регъв жедайди я», – фикирна за.

Шагь-Буба халудин гьаятда накь межлис хьайивиликай цIай авур чкайрилай руьхъ шуткун хъувуна чIулав хьанвй лекейри ва багъда итимар ацукьай чкадаллай алгъана михьиз чилик ккIанвай къацу векьи лугьузвай. Гьаятдал хьанвай таксидин чархарин гелери машин инал гьалунин себеб ам кьулухъ элкъуьруьн патал авунвайди къалурзавай. Накь хъфиз кIанзавай таксист чIехи бубади акъвазарун заз залан хьанвай. ЧIехи бубадиз къе авай хъелни, белки, гзафни-гзаф гьа и кардикай тиртIа?.. Карч рикIелай фин са акьван хъел гъидай кар тушир эхир… Севзиханакай, лагьайтIа, хъел адаз гьамиша авайди тир… Таксист накь хъфенайтIа, белки, Севзихан къе хъфидачир… Белки, хъфидай… Севзихан я ман, адай кьил акъудун чIехи итимризни четинз акъваззавайди якъин тир.

Цавдаран вилик са хара кIарабар хьанвай. Шагь-Буба халуди, дагъдиз хъфирла, лекь рикIелай алуднавачирди аквазвай. Цавдаран вилик са къажгъан ядни эцигнавай.

– Вазни накь межлис хьана, – лагьана за Цавдараз.

Цавдар такабурлудаказ заз килигзавай. Заз инанмиш жез кIанзвай хьи, ада вичин и гьалдин тахсиркарвал зи хиве твазвач. Гуя ада заз жаваб яз лугьузва: «Межлис куьтягь хьанва. Ам куьтягь хьайила гьар сад вичин вердиш чкадал хъфида. Зун инал ала. Тенфе къаридин бацIи хьиз епинаваз…»

– Вунни ви къванцел, ви цавуз, вуна цIар илитIзавай майданризни бушлухриз хъфида, Цавдар. Жува жув дири хъия. Вири хъсан жеда.

Зун мектебдиз фена.

Тарсара зи хиялар яргъариз физвай.

Муаллимри ийизвай ихтилатар, ахъайзавай тарсар заз сугъул хьанвай. Абур заз ктабар кIелна чизвай, чIехи бубадин, Шагь-Буба халудин ихтилатрай ван хьанвай. Гьавиляй заз дерин хиялриз гьахьдай мумкинвал жезвай. Мумкинвал лагьайла, зун гьакI вердиш хьанвай…

За Халисадикай фикирзавай. Ам залай са классдин гуьгъуьна авай. Гагь зи кьилиз са йисан къене «кьведриз» кьил яна, жув гьа са классда тадайвал ийиз кIан хьунин фикирни къведай – Халиса зав ахгакьдайвал, чун са классда жедайвал. Амма залай а кар алакьдачир, вучиз лагьайтIа завай бадединни чIехи бубадин кефияр чIуриз завай жедачир. Дахдихъ галаз зи са алакъани авачир, ам маса хуьре цIийи хизандихъ галаз яшамиш жезвай. Дидени ам фад чара хъхьанвай ва заз зун лап гъвечIи чIавалай бадединни чIехи бубадин патав гваз чидай. Зун гила абуруз амай са машгъулат, са теселли ва са куьмекчи тир. Гьавиляй залай абурун рикIиз такIан кар ийиз алакьдачир. Шагь-Буба халуни заз гьабурун жергедай тир. За жув са йисан кьулухъ ядайвал авунайтIа, Халисани заз гьикI килигдайтIа низ чидай. ГьакI хьайила, заз чидай хьи, за вуч авуртIани, а карди зи играми, заз истеклу ксарин кьил вине ийидай, хуьре абурун гьуьрмет артухардай крар авун лазим я. За абурухъ ийизвай майилар захъди са шумуд сеферда артух хьана хквезвай. Гьа ихьтин рафтарвал инсанар чилел халкьунин мана тирди, уьмуьрдин кьел тирди зун патал кIевевлай тайин хьанвай.

Шагь-Буба халудин дердияр къалин хьуни зи рикIени чпин кар аквазвай. Абур заз жуванбур хьиз авай. Гьайиф хьи, инсанрин дердер халисандаказ абур авай рикIяй
акъудна, жез хьайитIа лап капашралди акъудна, абур вири эхиз жедай ва я къвез-къвез кьезилариз жедай са, я туштIа са шумуд рикIе тваз жедач. ЖедайтIа, Шагь-Буба халудин дердер-гъамар вири за жуван рикIиз къачудай, адан рикI кьезилардай!.. Эхь, инсанри сада садаз теселли гузва, куьмекар гузва, гуьгьуьлар кьазва, амма дертлу касдин рикIевай хажалатдин хире, якIа гьатнавай чIахъра хьиз, гьикI хьайитIани къеняй иви хъваз жеда. Заз Шагь-Буба халудин рикIевай гьа чIахъ акъудиз хъанайтIа кIандай...

Цавдаран лувни дири хъхьана, ам цавариз хкаж хъхьунни зи эрзиман мурад тир...

Амма географиядин тарс атана агакьнавай. Чи классдин руководитель Къариб муаллимди заз доскадив эверзава:

– Ша экъечI инихъ! Тикрар хъия за вуч лагьанатIа.

Ада вуч лагьанвайтIа заз гьинай чир хьурай? Ада вуч лагьанайтIа заз ван хьанайни кьван? Къенин кьуд тарс алатна, и география мус башламишайди ятIа заз гьич хабарни тахьайла, ида заз са вуч ятIани тикрар хъия лугьузва. Адаз вичиз чинни ийизва, заз вичи лагьайдакай са ха­барни авачирди, ятIани алатзавач: «Тикрар хъия!»

Амма заз са кар чидай: Къариб муаллимдин рикI алай кIвалах. Ада мектебда кIелзавай аялривай кар алазни-алачизни Къариб гьуьл гьиналлайди ятIа картадай къалурун истемишдай. АкI тир хьи, гуя и Къариб гьуьл Къариб муаллимдин бубадин гьуьл я, гуя ам адал чIехи бубайрилай хтанвай зурба аманат я. Гила и са гъвечIи хуьруьн муаллимдихъ дуьньядин атIа кьиле ихьтин зурба ирс авай чIал чир хьун гьар са аялдин буржи я. Гзафбуруз гьа чи патав гвай Каспи гьуьл картада гьинал алайди ятIа чидачир, амма Къариб гьуьл чир тахьун хата тир. Каспи гьуьл, Шалбуз дагъ къалуриз тахьун аялриз муаллимди гьалалдай, Къариб гьуьл къалуриз тахьайдан кьилел жедайди маса гьарай-эвер тир: муаллимди гъилевай инидин тIвал жаваб гуз тахьай аялрин кьилерилай чIугвадай, налугьуди и кьилер гьакIан ичIи глобусар я... Гила зани муаллимди Къариб гьуьл алай чка къалурун истемишзава лагьана фикирна. Адан бубадин гьуьл алай чка заз чизвай.

– Ингье, – лагьана за, картадал тIуб эцигна, – Къариб гьуьл. Классда авай къанни цIуд руфунни хъуьредай кьван чухвадай чкадал атана.

– Ацукь, – лагьана муаллимди. Адаз за вичик хкуьрайди хьиз хьанвай, адан ванцелай чир жезвай. – Вакай накьан чехирар хкатнавай хьтинди туш.

«Яъ, – фикирна за. – Идаз яраб ни лагьайди ятIа? Им межлисда авайди тушир эхир... ГьинвачтIани директорди лагьанва... Лугьучни бес! За хайи мектебдин директордин сагълугъдай ваъ, са лув ханвай лекьрен сагълугъдай карч ацIай чехир, вични тамададин карч, къадим девиррилай аламай карч хкажна!.. Бажагьат накь карч директордал гьалтна... Къариб муаллим вични пехилзавайди я, вичелни гьалтнач лугьуз, вичиз межлисдиз эвернач лугъуз. Шагь-Буба халудиз ви хесетдикай хуш авач лугьуз, зи тахсир вуч хьуй?..»

Классди руфунар чухвазвай, тумарни суьрейрал эля-гъиз-къахчузвай, налугьуди ибур Къариб гьуьлуьн къерехрив гвай чилераллай индейцийрин са тайифа я. Гьараярни гьабуруз хасбур я. Муаллимдини ибуруз са гафни лугьузвач, гьинвачтIани и классдавайбур вичин бубадин гьуьлуьн аялар хьиз багьа я, ала я...

Амма за кьулухъ чIугуна виже къвезвачир.

– ЧIехи бубадиз мектебдиз эвердани? – яргъарай эгечIна зун. Заз чизвай, муаллимди чIехи бубадикай вил къязавайди, адахъ галаз вичивай рахаз тежедайди. Вучиз лагьайтIа муаллимдиззи чIехи бубади вуч лугьудатIа чизвай. ЧIехи буба вич хуьруьн муаллим тир, адан тарсар гъилелди кхьин тавунвай, картайра къалур тавунвай, амма халкьди вичин вири тарихда амал авур къанунрикайни къайдайрикай ибарат тир. Абур ягьдинни намусдин, инсанвилинни вижданвилин, итимвилинни викIегьвилин, рикIин ачухвилинни гъилин жумартвилин тарсар тир.

За авур фенд чкадив кьурди хьана. Класс секин хъхьанвай.

– Кьуьзуь итим инжиклу авун герек авач, – секиндиз, хъел иликьнаваз лагьана муаллимди. – Амма зи ихтилат Лезгистандин вацIарикай тир.. За ваз, дуьньядин картадал алачтIани, чи ЧIехи-вацI алай чка къалура лагьанай. Валай алакьнач... Гьа им хъфена чIехи бубадиз жува хълагь.

Им зи генгешдиз кIаш вегьей мисал тир.

– Заз чизва ЧIехи-вацI гьинал алатIа! – саки гьарайна за. Ам зи рикIин гьарай тир. Зун картадихъ элкъвена.

Амма муаллимди, къуьн кьуна, зун дакIардив тухвана.

– Агъам тушни на къалурдайди! – вичин гъилевай кIвенкI алай тIвал дакIардин шуьшеда акIурна, ада агъадай авахьзавай ЧIехи-вацI къалурна. За ваз картадай къалура лагьайди я...

Идалди Къариб муаллимдиз лугьуз кIанзавай хьи, завай картадай ЧIехи вацI къалур жедачир ва за ам къалурнайтIа анжах и дакIардай къалурдай. Им кьвед лагьай ва сифтегьандалайни залан кIаш тир.

Гила мад классдин тумари суьреяр гатазвай, абурукай са пай – иллаки гадайринбур – суьрейрин кIаник, саки чилив агакьдайвал аватнавай.

Гена зенг яна. Им къенин эхиримжи тарсни тир.

Зун мектебдин майдандилай яна ЧIехи-вацIун дере саки михьиз аквадай пелел фена. Инлай вири аквазвай: Шалбуз дагъни, Яру дагъни, КIелет дагъни, Гетин дагъни, Шагь-Буба халу авай яйлахни, Тенфе бадедин кIвални, чи хуьруьн са пайни... Заз Къариб муаллимдин кIашар иливарун патал вахт кIанзавай, чка къулайди тир... Гьар са дагъдихъ, гьар са гирведихъ, вацIухъ, кIамухъ, кIвалихъ вичин тарих, вичин тIал-квал, вичин шадвал-хвеш, вичин дерт-гъам ава. Инсанрихъ гьар садахъ хьиз... За гьа и кардикай фикирзавай... Зи рикIел чIехи бубади са мус ятIани лагьай гафарни хтана: «Чехир инсанри шадвал артухарун патал ва я дерт кьезиларун патал хъвазвайди туш, абурун терезрин кьве хелни барабар хъувун патал хъвазвайди я». Яни, чIехи бубади и гафарин мана вичи ачухарайвал, дертни шадвал галачир са инсанни авач, амма абурун барабарвал хуьз алахъун инсандин кьилин везифа я. Гьамиша шадвилер, къайгъусуз уьмуьр акур инсан къапарай акъатда, адак кьуру дамахни, амай инсанриз виняй килигунин хесет акатда, кьама ял гьатда... Хажалатар гзаф акур касдивайни вичивай вич хуьз жедач, гьамни, инсанвилин геляй-дундай акъатна, уьмуьрдин кIаниз ягъун мумкин я... Хажалатар такуна кефчи уьмуьр тухвайдини, экуь йикъар такуна зидвилерни бедбахтвилер акурдини – кьведни сад хьиз бахтсуз инсанар я. ГьакI хьайила, уьмуьрда я манасуз, къайгъусуз шадвилерихъ галтугнани виже къведач ва ви хивез, ви патав гвайбурун, вун хьтинбурун, ви мукьвабурун хивез аватзавай дердер-гъамарни манасузбурай, ваз талукь туширбурай кьуна абурукай къерех хьанани кIандач. РикIиз бес тежезвай шадвал ва дерт кьабулун патал ва артухан шадвални дерт гадарун патал инсанри чехир арадал гъана. Акатайвал хъун патал ваъ, кьадар чиз, инсанар галаз, мел-межлисра алагъа-салагъа хвена хъун патал... Къадим крчунал кхьенвай гафарихъни авайди гьахьтин мана я. Адалайни гъейри, «ИчIи ятIа ацIура – ацIанватIа ичIи ая» гафар, чебни кьве хилекай ибарат жумла, налугьуди, терездин кьве хел я, а терезрилай кам вегьена виже къведач ва адан кьве хелни барабар хьун лазим я...

За гьа икI, пелел ацукьна, чIехи бубадин гафар веревирдзавай. «ЧIехи бубади зав чехир гьакI зарафат патал ва я мугьманар алдахарун патал хъваз гайиди туш, Къариб муаллим, – фикирзавай за. – ЧIехи бубадиз зи рикIени шадвилерни гъамар, дердерни хажалатар авайди чизвай (вахтсуздаказ диде къакъатунилай зурба вуч дерт ава?) Адаз зун чIехи хьанвайди ва завай жуван хажалатдинни нурлу шадвилин вилик жавабдарвал гьисс ийиз жедай вахт алукьнавайди чизвай. Адаз зи рикIин терездизни барабарвал герекзавайдакай хабар хьанвай, Къариб муаллим...»

ЧIехи-вацIу гьамиша хьиз ванзавай. Эгер им са маса куьнин ван тиртIа, адакай вири икрагь хьун мумкин тир жеди. Амма вацIун ванцин гьайбат масад я. Гьадани рикIин терезда барабарвал твазва. ВацIу мукьувай вил тухудайвал, адан ванци, эгер вун адакай са кьадар яргъаз кватIа ви фикирар къалинарда, ви кьиле фикиррин вацI арадал гъида.

Зун гьакI хьанвай. За фикирзавай:

«Халисади исятда буйдин гуьзгуьдин вилик акъвазна, киф ахъайна, чIарар эвязава жеди...

ЧIехи бубади Шагь-Буба халудин кIвале амукьай крчуникай фикир хьана пIапIрус чIугвазва...

Бадеди, хразвай гуьлуьт са къерехда эцигна, зун мектебдай хкведай вахт я лугьуз, хьран кIвале къулал са вуч ятIани ргазва ва я чразва…

Тенфе бадеди, тфенг михиникай куьрс хъувуна, айвандин кIане ахварай авадиз рагъ гузва. Амай са бацIидиз ада бажагьат хак янава...

Хелеф халу Цавдаран къванцел ксанва, масакIа хьун мумкин туш...

Шагь-Буба халу, вичин «гуьмбет» агъадихъ нехирбанрин кIвалин патав туна, вичин «каравутдал» ярх хьана, ичIи цавуз килигзава, адаз гъамлу фикиррин гъиляй ЧIехи вацIун ва я Яру дагъдин чарчаррин ван бажагьат къвезва...

Севзихан, заз чиз, таксистди Махачкъаладин аэропортуниз ахгакьарнава... Таксист я ман – инсан ватандиз хутахзавани, ватандай хутахзавани, мехъерал тухузвани, кьейи чкадал тухузвани адаз са гафар я…»

Са вацра кьван Шагь-Буба халу хуьруьз хтанач. Цавдаран къайгъу за чIугвазвай. Гагь баде, гагьни чIехи буба адахъ гелкъвезвай. Фу-яд гузвай. Адал як гьалтзавай вахтарни кими жезвачир. Лекь вич аватнавай гьалдив вердиш хьанвай. Белки, им азадвиликай магьрум хьунихъ галаз ваъ, чахъ галаз, адахъ михьи рикIивай гелкъвезвайбурухъ галаз вердиш хьун тир. АкI тир хьи, ада вич чахъ галаз ислягьвилелди тухун – им ада чаз ийизвай гьуьрмет я, сагърай лу-гьун я. Адалайни гъейри, Цавдаран лувни чкадиз хтанвай. Ам сака сагъ хъхьанвай. Гила лув лекьрез табий тирди аквазвай. Ада гагь-гагь кьве лувни хкажиз агъуз хъийидай, гуя ада абур ахтармишзава, гуя ада абурун къуват алцумзава, Тенфе бадедин бацIидин хак хьиз айвандин херекни хкудна, гьамни епинихъ галаз лув гун патал... Чидач, адан рикIе вуч авайтIа... Амма чи алахъунриз, гелкъуьниз къимет гун яз чал ада, амай патан инсанрал хьиз, хкадарзамачир... АкI тир хьи, Шагь-Буба халудин дердер-гъамари, адаз хцихъ галаз са гаф жагъун тавуни Цавдаран къилих дегишарнавай. Белки, адаз гьахьтин гьисслу рикI авайтIа?.. Белки, лекьрез вич авай гьалдилай Шагь-Буба халу авай гьал заланди яз аквазвайтIа? Цавдара вич инал, вич алай чкадал, Шагь-Буба халуди сагъ хъувун патал хкайди кьатIун тавуна жедачир. Я туштIа, лекьрен ислягьвални секинвал, адан вилеравай икьван гагьда цаз алаз хьайи, гила умун хьанвай такабурлувал ада вичи вичин кьилел гъидай мусибатдиз гьазурвал акунихъ галаз ва Шагь-Буба халуди вичин кьилелни гъидай мусибатдикай аян хьунихъ галаз алакъалу тиртIа?

Амма Хелеф халу, хуьруьз хтана Цавдаран патав атайла, лекь михьиз къапарай акъатнай. Адан рикIелай вичин кIвач епинавайдини алатнай. Ам вичел гъил хкажай, вич икI са вацралайни гзаф цавукай магьрумай Хелеф халудал вири вагьшивилелди гадар хьанай.

– Жуваз гьикьван кIантIани хъуткьунара, – лагьана Хелеф халуди чашмиш хьанваз, икI вичел Цавдара бейхабардиз вегьиникди руьгь дабандиз аватнаваз. – Вун лекь яз амач!

– Лекь тахьана ам вуж я бес? – лагьана за,

– Лам я, кицI я, дана я! БацIи я! Тенфе бадедин! – ягьа- натдив хъуьрена Хелеф халу. Епина жедайди вуж я кьван?! Къайгъу авач, – мад элкъвена ам Цавдарахъ, – ви дуван за аквада! За вун далудихъай ягъна, тушни? Жемятдини гьакI лугьузвалда... Ди харашу! Вун Шагъ-Бубади ахъа хъувурла, зун вахъ галаз чин-чинал акъвазна, гъиле затIни авачиз, майдандиз экъечIда! Ша кIандатIа исятда экъечIин! –ада садлагьана зи къуьне гъил эцяна. – Ахъай ам! КкIида чун! Килигин ни вуж акIадардатIа! – Хелеф халу михьиз дегиш хьанвай. Адак зарафатчивилин са лишанни кумачир. Аквар гьалда, адал хуьруьнвийри лекь чинеба ягъна лугьуз хъуьруьнарнавай, михьиз виляй вегьенвай. Гьавиляй адан намусдик хкIунвай. – Давай, ахъая ам!

– Шагь-Буба халудин ихтияр авачиз завай жедач.

– Ам Шагь-Бубади гьикI хьайитIани ахъай хъийизвайди я!

– Ада зални хкадарун мумкин я, – табна за. – Шагь-Буба халуди ам мус ахъа хъийирвал я?

– Лув хъсан хъхьанватIа, чира лагьайди я заз, – са гьал секин хъжез эгечIна Хелеф халу. – Вич хкведа лагьана... ТахьайтIа зи инал вуч алайди я? Зун и паландин тай-туьш яни? – Хелеф халудиз Цавдарак xaxyл алай кIвачелди кьуьл кекягъиз кIан хьана. Цавдара мад адал хкадарна. Амма еб куьруьди хьана. КIевидини хьана. Авайвал лагъайтIа, адавай еб кьатI ийиз хьанач лугьуз рикIяй гьайиф чIугуна за.