Нехирбанни лекь 2 страница

Адан кьилел алай аскердин бармакдал, ракъини куз, марфарини живери яна ранг аламачир гьа бармакдин ухшарни хквезмачир затI хьтиндал са мус ятIани вад пипIен яру гъед хьайиди къалурзавай са уьтери чир хъжезмай нукьтIадал гъед алкIур хъувуртIани, адал алай бушлатдин погонар хьайи чкайрал погонар хуцвайтIани, метIериз ямахар хъиянавай шалвар (гьамни аскердинди я) са гьал кумайдалди эвез авунайтIани, кIвачераллай хъукъванвай, кухварин кьилер къеце патаз къатаднавай ва михьиз куьлерилай эгечIна кухварин кьилел кьван дерин биришри кьунвай, дабанарни эрчIиди эрчIи патахъай, чапладини чапла патахъай цIранвай хахулар михьна, мазь яна ахлукI-найтIани, гъиле авай лашни тфенгдив ва я автоматдив дегишарнайтIани, Хелеф халу аскердиз бажагьат ухшар жедай. Ам гьим тиртIа, гьам яз амукьдай.

Хелеф халу гьамиша гьа ихьтинди тир. Кефчибег. Адан бедрягьвални къуваранвал са и гатфаривай тушир. Ам кьуьд-гад талгьана хуррамвилин тIамада жедай. Хуьруьн къеняй акъатдалди, ада чал гьалтай са хуьруьнвини зарафат тавуни ахъайначир. Вичин зафарат адаз чкадив кьурди яни-тушни къайгъу авачир. Ада вичиз хуьруьнвийри хгузвай жавабризни яб гузвачир, ада абурун жавабар дагъдай къванер авахьзавай ван хьтин хъуьруьник басмишдай. Хуьруьнвияр садни адакай бейкеф жедачир, абур адан квасавилерив вердиш хьанвай. Хуьре лугьунни ийидай: «Хелеф кьейила, адан сурайни хъуьруьнрин ванер акъатда».

Рехъди физ-физ, за Халиса гьалтуникай фикирзавай. Заз адан чIехи экуь-вили вилер акваз кIанзавай. Абур акур чIавуз зи хура са гьихьтин ятIани къушари чпин кьезил лувар юзурзавай хьиз жеда. Гьа чIавуз заз мад ва мад яшамиш жез ва мадни гзаф Халисадал ашукь жез кIан жеда… Амма Халиса гьалтзавачир. Ам цел фена са хейлин вахт хьанвай. Гьайиф, чи рехъ булахдин патавай физвачир. Чун булах авай магьледилай алатнай. «Булахдал фейи вири рушар са гафар я, – фикирна за – квар ацIурна, пуд сятда ихтилатрал илигдайбур я». Зун кьулухъ элкъвезни са шумудра килигна. Халиса акунач. За кам йигинарна.

Хелеф халуди уьфтуьнал илигнавай.

ЧIехи-вацIаллай муькъуьв агакьайла, Хелеф халу михьиз дегиш хьанай. За икI жеда лагьана гьич фикирни авунвачир. Жуван вилералди акуначиртIа, зун чIалахъни жедачир. Адан вилера авай лутувал квахьнавай, гьатта адан вилерин пипIера цIвелеривай гвай, ам амалдар яз къалурзвай биришарни алатнавай хьиз тир.

– Ингье, дуст кас Къудрат, и муькъвелай аватайди я Тенфе бадедин хва. Къурухчи Агьмед… – Ам гугрум-пахърахъ ийиз къванер алчударзвай вацIуз, са къайдани авачиз акатай патахъ зварар гуз ахмиш жезвай рагъул циз килигна. Чун муькъуьн и пата акъвазнавай. – Хъсанди тир кьейи хва. Рагьмет хьуй вичиз.

ЧIехи-вацI гьар гатфариз икI вагьши жедайди заз чизвай. Амма и муьгъ алай дарискъал кьере цин гургурдин диливал, адан къати ван, хурук акатайди уьдмишиз кIанзавай хьтин гьуьрс са шумуд сеферда артух жезвай. Гьавиляй чун рахунни ван хкажна ийизвай.

ВацIуз яргъалди килигиз хьун мумкин тушир. Заз чIехибурун гафарай вацIуз яргъалди килиг тавуна кIандайди чизвай, вучиз лагьайтIа килигай кас, игьтият квадарна, ци вил тухвана, вацIуз аватун мумкин я. И кар рикIел атай за Хелеф халудивай хабар кьуна:

– Агьмед халу гьикI аватайди? ВацIу вил тухванайни? – адан япал сив эцигна гьарайна за.

– Ваъ, яда, – Хелеф халудини зи япал гьарайзавай. Ам захъ галаз чIехидахъ галаз хьиз рахуни зак руьгь кутазвай. – Вил тухудайвал авачир. Ам садрани инлай вилер ахъайна фейиди туш.

Эхиримжи гафарин мана зав агакьначир. Зун гъавурда такьур чIал Хелеф халуди кьатIанай:

– Ада хъвадай. Пара писдаказ хъвадай. Ам вичин балкIандаллаз мус и муькъвелай физ хьайитIани, кIантIа вичиз и патай а патаз экъечIрай, кIантIа а патай и патаз атуй, ам вич вичел жедачир. Пиян яз ахвара жедай. БалкIандал. БалкIан хьаначиртIа ам гена фад вацIуз аватдай жеди.

– Бес ам аватни гьа балкIан себеб яз авуначирни? – кIвале чIехи бубадинни бадедин ихтилатрай ван хьайивал хтана зи рикIел.

– Яз гьакI я, амма язух гьайван тахсирлу тушир… Гьайванар садрани тахсирлу жедач. Тахсирлубур гьамиша инсанар я… Ваз и муьгъ аквазвани? – ада муькъуьн сивел кам эцигуник хев кутазвачир, адаз са вуч ятIани важиблу гаф заз лугьуз кIанзавайди аквазвай. – Аквазвани муькъуьн гъварарин винелай эцигнавай шахар, абурун винелайни накьв хъевгьенвайди? – ада генани кIевиз гьарайзавай. – Муькъуьн гьяркьуьвални метрини зурав кьванни агакьнавайди туш. Инхъай анихъ ва анихъайни инихъ инсанар физ, балкIанар, лапагар, малар физ-хкведай кьван ва абурун кIвачерик зурзадай кьван муькъуьн накьвар шахарин пешеринни хилерин арадайгъуз авахьиз кьери жезвай… А юкъуз марфни къвана муькъуьн накьвари ядни кужумнавай. Агьмедаз марф-жив чидачир… БалкIандин кьулухъ кIвач гъуруш хьанвай накьвадай, чIемедай хьиз фена, шахарин кьелечI чкадал ацалтайди агъухъди сух хьана… – Хелеф халу кис хьана. Ада муькъвел кам эцигна.

Чун яваш-явашдиз, муьгъ са акьван зурзун тийидайвал виликди фена. Муьгъ гьикI хьайитIани зурзазвай, акI тир хьи, ам чи къадамрилай гзаф вацIун зварни гар галаз элкъвезвай ци юзурзавай. Инал дикъетлувилелайни мукъаятвилелай артух затIни лазим жезвачир. Хелеф халудиз са акьван къайгъу авачирди аквазвай, ам инлай физ-хквез вердиш хьанвай, амма муькъуьн зурзун неинки зи кIвачерин дамарра, гьакIни кIарабрани давам жезвай хьиз тир заз. Муькъвелай элячIна, чун вацIун кьерен тик хурай винелди кьилел алай къацу тIулал экъечIна. ТIул са акьван гегьенш-ди тушир. Амма адалай винелди Яру дагъдихъ ва чун акъвазнавай чкадилай кьве патахъ къацу тепеярни кIунтIар, бицIи кIамарни ачIар, абурулайни винихъ хьиз алгъай яйлахар, гъвечIи тамар, кулкусар аквазвай. Инлай Тенфе бадедин кIвалерни аквазвай. Амма чун сифте архашдал фена кIанзавай.

– Ша са кIус ял акъадарин, – теклифна Хелеф халуди, адаз тик хурай винелди экъечIун регьятдиз акъвазнавай хьтинди тушир. Ада жибиндай акъудна «Прима» пIапIрусдиз цIай яна. Адан фикирар са гьиниз ятIани яр-гъаз акъатнавай хьиз тир. Зи вил ада ихтилат эхирдал кьван хъувунал алай:

– БалкIан гьикI хьанай, Хелеф халу?

– Вуч балкIан? – садлагьана гъавурда акьуначир ам.

– Агьмед халудин балкIан.

– А-а-ан... За ихтилат куьтягьначир гьа, – ада галамаз-галамаз кьве сеферда гум къенез фитIинна, давамарна: – Зун а юкъуз хуьруьз хъфена кIанзавай. Хтана гьа и пелел ахгакьайла, заз муькъвел алай балкIан акунай. Зун гьасятда гъавурда акьуна: ина хьанвайди мусибат я. За муькъвел чукурна. БалкIан вилик кьве кIвачни са къвалахъди авуна. кьилни япухъди эцигна, вилерай тIуб-тIуб накъвар къвез шехьзавай. Гьайвандин кьулухъ кIвач накьв авахьнавай чкадин къерехдилай цIуьдгъуьнна шахарани яцIу кьве кIарасдин арада акIанвай, муькуьди къулайсуздак адан залан бедендин кIаник акатнавай. Ам, заз чиз, акIай чкадай эхкъечIиз кIанз хъуткьунар ийир кьван гьалдай фенай ва гьавиляй вичиз табий яз амай вилик кIвачерни кьил ада муькъуьн ламу хьанвай накьвадал эцигнавай. Мумкин я, чабалмиш ийидайла муьгъ зурзана, ада вич аватунин къурху акатнаваз алахъунар тахвунни. ГьинвачтIани ада кьисметдихъ галаз акъажунар хъувун герекзамачирди кьатIанвай. Кесибдин бедендин тIални, рикIин тIални сад садак акахьнавай. За гуж-баладалди адан кIвач ам чуькьвена кьунвай кIарасрин юкьвай ахкъудна. Ам ханвай. Муькуь кьулухъ кIвачни ише физмачир. Аквар гьалда, ам хъсандиз гацум хьанвай. За, элкъвена архашдал хтана, жувахъ галаз Шагь-Буба муькъвел хканай. БалкIандин кIаник япунжи кутуна, адаллаз чна язух гьайван муькъвелай галчIуриз-галчIуриз къерехдал акъуднай. Ахпа чна хьайи мусибатдикай Антер халудиз ва хуьруьнвийриз хабар ганай. Вири итимар мейитдихъ къекъвез фена. Ам хуьруьвай яргъа, агъада, вацI гьяркьуь хьана чкIана, яд кьери ва гьерекат явашди хьанвай чкадай жагъана. Аниз Кьейибурун банд лугьуда, вучиз лагьайтIа ана яд кьилин хулавай къерехдиз физ, са пата кьилдин банд хьтинди арадиз атанва ва адалайни гъейри вацIу тухвай кьван вирибур гьанай жагъун хъийизва.

– Ам заз чизва, – лагьана за. – Бес балкIан гьикI хьанай?

– Хва кучудна хажалат хьайи Антер халуди балкIан чкадиз хтуникай фикир хъувуначир, ада гьайвандикай хайрат авуна, ам тукIуна адан як игьсан яз хуьруьз пайна. Антер халу гьахъ тир: иеси кьейи балкIандиз уьмуьрди дад хгудач, ам гьикI хьайитIани хажалатдик акIаж хьана рекъида... – Хелеф халудин вил яргъари тухванвай, ада ихтилатни гуя вичиз хабар авачиз, вилер яргъай чи къаршидай аквазвай Гетин дагъдин кукIуш галай патахъди атIумарнавай.

– Агьмед халуди акьван хъван вучиззавайди тир?

– Паб хъфена лугьуз. Паб арандин са хуьряй гъанвайди тир. Антер халудин са хванахвадин руш. Ашукьал-машукь хьана гъайиди я. БалкIандаллаз. Куьгьне вахтара хьиз. Са йисуз яшамиш хьана, аялни хана. Вичиз циф атайла жегьнемдин кIан хьтинди жедай чкада ярамиш жез кIандач лагьана. Аранар, шегьерар кIан хьана. Агьмедаз кIан хьанач. «Зун гьа ина хана, гьа ина рекьинни ийида» лагьана. Хъфена залумдин руш. Черел аялни туна. Гила адакай, Аллагьди хуьй, армияда къуллугъдай хва хьанва. Антер халудини Тенфе бадеди хвена чIехи авуна ам, цIегьрен нек гуз...

Хелеф халудин пIапIрус кана куьтягь жез кIам-шам амай. Ихтилат акьалтIарна, ада кьве тупIун арада амай бицIи кьатI сивел эцигна, пIапIрусдин руьхъ хьанвай пад чкIана. Са гум чIугун хъувуна, ада кьатI чилел гадарна, кIвачел къарагъна, къацу векьин юкьвай шуькIуь гум
акъудзавай кьатIунал хахулдин кьуьл гьалчна. Зунни къарагъна. Зи рикIе пашманвал гьатнавай. Зи вилерани авайди гьам тир жеди. Зи вилера вилер атIумна Хелеф халуди, кьве гъилни лувар хьиз ахъайна, лагьана:

– Гьей, я кьарай атIай хуьруьнви! Ви вилераллай булутар вучтинбур я? Шез кIанзаваз тахьуй гьа?! Вун ше-хьайтIа, ви бадеди, ништа, шумуд сатул зи кьилел битIишардайди ятIа!.. Заз зи кьил гьеле герекзамайди я гьа!.. Ваз ви кьил мягькемди хьана кIанзаватIа, жуван нер тIамадиз акъуд! Гьун кван, хкаж ам садра!

Хелеф халу вичин эвелан, чи кIвалел атай чIавуз авай гьалдиз, яни вичин тIебии гьалдиз хтанвай. Гьа и карди заз хъвер гъанвай.

– ГьакI ман! ГьакI ман, къарай атIайди! Вун ламралай аватай чка авач хьи! – ам гила, лап зи нерив агатна, вилериз килигна. – Гила булутар алатнава. Килиг кьуд патаз! И гуьлушанвиликай кеф хкуд! Яшамиш хьухь! Амма, сивиз кьей халудин, садрани хъивегьна балкIандални акьахмир, машиндин рулдихъни ацукьмир! Пиянвилер ийиз кIан ятIа, тахъвана ая! Мадни са кар рикIел хуьх: паталай свасни гъимир! Бубайрин мисалдиз вафалу хьухь: тIач чуквадинди, свас чкадинди кIанда. ГьакI хьайила, гьа Шамсиятан руш гъиляй ахъаймир! ТIвар гьикI тир адан?

– Халиса, – лагьана за. Зи хура мад къушари лувар юзурна.

– Салиха... – лагьана Хелеф халуди. – ТIварни вич хьтин иерди я.

– Салиха ваъ, Халиса, – лагьана за.

– ГьикI хьана вуч ава? Беден шумал, чин шумшатI, юкьни шуькIуьди... Кьве гъилин гьалкъада туртIа, тIарамдиз кьаз жедайди я. Садра яхъ –мад ахъай хъийимир! – вичин жуьреда хъуьрена Хелеф халу. – Анжах виликди! Анжах винелди! – Хелеф халу винелди хкаж жезвай шуькIуь жигъирда гьахьна. Ада, лашни къуьнел эцигна, уьфтуьнал илигнавай. Зунни адан гуьгъуьна аваз физвай.

«Гена хъсан хьана къе Халиса булахдилай хквез гьалт тавуна, – фикирна за, – тахьайтIа, низ чида, Хелеф халуди вуч уюн акъуддайди тиртIа…»

Кьуд пад баркаван тир. ЧIехи-вацIун эрчIи патай зун икI чи дередиз сад лагьай сеферда килигзавай. Кьуд патахъай хкаж хьанвай кьуд чIехи дагъ, къаяйрикайни, рагарикайни, хци мурцарикайни, кукIушрикай хьан­вай кьуд зурба къаяб: Шалбуз дагъ, Гетин дагъ, КIелет дагъ ва Яру дагъ, абур сад садахъ галкIурзавай къацу гирвеярни алгъай чуьллер, кIамари атIанвай хаярни ва тIебиатдин маса завалар себеб яз арадал атанвай рехи ачIар инлай, вацIун кьилихъай, Яру дагъдихъ физвай жигъирдилай, капаллайбур хьиз ва гьа са вахтунда заз икьван гагьда таниш тушир хьтин жуьреда аквазвай. Чи хуьряй и кукIушар аквазвай жуьредин винел патан гьар са цIар зи рикIе хъсандиз гьатнавай. Эгер заз, вилер акьална абурун шикилар чIугу лагьанайтIа, за са четинвални авачиз и кар ийидай. Инлай аквазвай мензерадихъ галаз зун вердиш хьанвачир, я завай икьван зурба шикил садлагьана жуван рикIиз, руьгьдиз, бедендиз кужумни ийиз алакьдачир, вучиз лагьайтIа са чка акурла муькуь чка рикIелай фидайвал тир. Амма за къе сифте яз кьатIанвай, виликлай за фикир тагана тунвай са кар авай. Дагълар вири саки са кьакьанвал авайбур ятIани, абурухъ гьар садахъ вичин хсуси, тикрар техъжезвай кьетIенвал ава. Шалбуз дагъ гуя зурба, кьуд пад дуьм-дуьз мишердив атIана туькIуьрнавай кьуд пипIен къаябар са къайдани авачиз сад садал эцигна туькIуьрнавай. Гетин дагъ гуя зурба пагьливандин кьилни къуьнер я, налугьуди и къамат са ни ятIани зурба къаядикай атIуда лагьана атIанвайди я; ам къагьрима Шарвилидин шикил туштIа низ чида. КIелет дагъ са шумуд мертеба чарх-чарх хьанвай къатарикай ибарат я; чархар чеб чпивай къацу векь алай зулари чара ийизвай. Чи хуьряй пуд пипIен лацу къаяб хьиз аквадай Базар-Дуьзи инлай аквадай мумкинвал авачир, ам Яру дагъдин далдадик акатнавай. Базар-Дуьзидилай КIелет дагъдал кьван Яру дагъ фенвай. КIелет дагъни Яру дагъ Гилгь лугьудай, чарх алаз чухур ганвай ачух чкади чара ийизвай, аниз чи хуьруьн аялри КIас янавай чка лугьудай. РикIивайни, акI тир хьи, са мус ятIани сад садак ккIанвай кьве дагъдин чIехи битав къванцин цлаз са аламатдин аждагьанди кIас янавай. Кьве дагъдин ва абурун уьруьшрин сергьят тайинарзавайди хьиз, КIас ягъай чкадилай агъуз авахьзавай гъвечIи, амма дерин хай арализ гъана авахьзавай кIам ЧIехи-вацIук муькъуьн агъадихъай хьиз акахьзавай. И кIам КIелет дагъдин кIанихъ галай ал-гъай уьруьшрин кесибвилинни Яру дагъдин ценеривай агъуз ЧIехи-вацIал кьван экIяй хьанвай баркаванвилин сергьятни тир. КIелет дагъдин уьруьшра векь тIимил авай, анравай чIехи пай кIунтIар кьур акъалтна, гьакIан ичIи шит накьвар тир, гьатта гатфаризни аниз къацу векь акъатдачир; Яру дагъдин уьруьшар къацу чуьллерни къежел векьин яйлахар тир, гьавиляй я и патара къурухчиярни авайди. Яру дагъдихъ ихьтин аламатар гьинай атайди ятIа кьил акъудун акьван четин тушир. Яру дагъдал гьамиша живни муркIар жеда, абурукай булахар, чарчарар арадал къвезвай, чилериз яд жезвай, амма КIелет дагъдал хъуьтIуьз къвайи живни яргъалди аламукьдачир, идан себеб. белки, гьамиша и дагъдикай хкечIзавай рагъ тир жеди. КIелет дагъ Яру дагъдал пехил я, лугьудай чи хуьруьнвийри, гьавиляй ам кьурана чарх-чарх хьанва. Яру дагъ гьамиша Яру дагъ я, ам садрани дегиш жезвач, я садавайни ам масадаз элкъуьризни жедач. Чи хуьряй яргъи, кьакьан, анжах махарик жедай хьтин, фикирдизни гъиз тежедай хьтин къеледин битав яру са цал хьиз аквадай и дагъ гила, и чун физвай жигъирдилай, гьа гила-мад гьакI битавдиз атана кьилел ярх жедайди хьиз аквазвай. Эгер хуьряй Яру дагъдин кьилел алай лацу гимиш хьтин муркIар аквазвайтIа (КIелет дагъдикай рагъ хкечIдайла ва Шалбуз дагъдихъ акIидайла, муркIарини абурукай кIвахьзавай чIехи чарчарри цIарцIар гудай), гила, чун алай чкадилай, дагъдин винел пад ва муркIар аквазвачир. Амма дагъдин чинай авахьзавай чарчарар, чеб хуьряй шуькIуь лацу цIарар хьиз аквадайбур, исятда зурбадаказ, церин зурба гулар кIусар-кIусар жез, налугьуди абур хци синера акьаз хъиткьин жезвай алмасдин къаябар я, кьуд патахъ гадар жезвайвал аквазвай; агъада, дагъдин кIане кукIвар хьанвай рагарикайни къванерикай хкат хъувуна, чарчаррин ятар лацу чиргъера санал кIватI хъхьана, бицIи, къекъвей кIамар яз дагъдикай хана аватна уьруьшрин лап деринриз акъатнавай чIехи яру къванерин арайрайгъуз авахьиз, къацу яйлахрални векьин къурухрал абур гъиз, эхирни, атана ЧIехи-вацIук акакьзавай. Яру дагъдин юкьвни-юкьвал, гуя са ни ятIани алцумна, кьасухдай эгъвенвай хьтин Лекьерин магъара генани чIехидаказ, дериндаказ, виче са гьихьтин ятIани къурхулувал авайди хьиз аквазвай. АкI тир хьи, Гилгьяй – КIас ягъай чкадай пад акъудай аждагьандин сив гьа ихьтинди тир, ва я са гьи ятIани душмандиз Яру дагъдин къеледин цал хаз кIан хьана, анай пад акъудиз алахъна, амма и ният кьилиз тефена кат хъувуна... И дагълар кукIвардай, абурай пад акъуддай, абур чпиз муьтIуьгъардай аждагьанар ва къуватар бажагьат хьана ва жеда. ХьанайтIа, абур икьван такабурлудаказ, умундаказ, гьарда вичин кьетIенвал хвена акъвазнаваз амукьдачир...

Вили, Халисадин вилер хьтин, гьич тахьайтIа хатадай кьванни са лацу булутни алачир цава лекьре чарх язавай...

– Яда, жуван куьрс хьанвай чене хкаж хъия! Нерни за ваз акьван хкаж ая лагьайди тушир. – Хелеф халуди зун чкадал хкана. – Ваз Шагь-Бубадин гуьмбет акурди яни?

– Вуч гуьмбет? – гъавурда акьунач зун.

– АкуначтIа, килиг. Им ви къуншидин гуьмбет я.

КIунтI квай чкадал чиле лаш акIурна, адан кьилел бармак куьрсарнавай. Ибур Шагь-Буба халудин бармакни лаш тир. Чун архашдал агакьнавайдан гъавурда зун гила акьунвай. Къацу яйлахдин чин тирвал жунгавар чкIанвай. Абуру векь незвай.

– И гуьмбетди вуч лугьузватIа чидани? – «Зун ксанва, зак хкIамир». ГьакI хьайила, кIвачерив ваниз тамир, Хелеф халуди зарафатзавайди якъин тир, вучиз лагьайтIа, кIвачерив кьасухдай ван ийиз таз кIан хьанайтIани, и къацу чIуран векьи ахьтин мумкинвал гудачир: векь къалинди ва хъуьтуьлди тир.

Хелеф халуди зун са зурба къванцин далдадик къванерикай эцигнавай гъвечIи къазмадин патав гъана. Къазмадин далу патахъ къванерин жугъун галай. Кардин винел чеб чиле акIурнавай ва фитедай чIулав хьанвай даяхдин гъварарал сахсидин къав алай. Сахсийрал, абур гapy тухун тавурай лагьана, инлай-анлай къванер эцигнавай. Кардихъай фитедин ял къвезвай.

– Ша, илиф, азиз мугьман, – лагьана Хелеф халуди зун чпин къазмадиз тухвана. – Им чи тавхана я. Чан алай шагьларни-беглер гьикI ксудайди ятIа килиг.

Шагь-Буба халу къазмада авачир. КIвалин къен гзаф мишекъатди тир. РакIар квай цал галачиз, амайбура гъвечIи дакIарар авай. РакIариз къарши цлавай дакIарда шуьше тунвай, муькуь кьве цла авай дакIарар ичIи тир. Абурун кIаник, чилел, гьар садан кIане са хъуьцуьган авай. Абуралди, заз чиз, циф атайла, ва я мекьи хьайила дакIарар кIевзавай. КIвачерик малдин хам экIянавай. Са пипIе акьван кьакьан тушир тIулаба къванцел-кьацIал къаб къажах алайди ва чебни чуьхвена-михьна эцигнавайди абурун винелай вегьенвай фадлай дишегьлидин гъилери чуьхуьн тавунвай дасмалди лугьузвай. Абурун патавай хьиз гьиседай ртIанвай къажгъанни чайдан алай. Лампа шуьше авай дакIардин кьацIал алай. Мес-къуьж муькуь пипIе япунжидив кIевирнавай. Адан винел «Коммунистрин партиядия XXV лагьай съезддин материалар» ктаб алай. «Ибуруз кIелдай маса затI жагъаначирни?» – фикирна за. Ахпа, абуру ихьтин сугъул ктаб кIелунал шак гъана, за Хелеф халудивай хабар кьуна:

– Куьне и ктаб кIелзавайди яни?

– Эхь.

– ГьикI?!

– Гум акъатиз…

– Им мажбур кIвалах яни?

– Ваъ хушуналди ийизвайди я, – вилерин пипIера биришар гьатзава Хелеф халудин, ам хъуьрезва. – Сагъламвилин министерстводи мийир-межер лугьузватIани чна ийизва, – ада лампа авай дакIарда чанта эцигна.

– Квез кIелдай маса затI авачни? Заз кIвале хъсан ктабар ава…

– Чаз ви ктабар герек туш. Имни чна чара авачирла гъиликзавайди я. ХьайитIа, газетар пис туш. Абурун чар кьелечI я, идан чарар яцIубур я.

За къуьнер агажна. Хелеф халудин гафарик са вуч ятIани квайди за гила кьатIузва. Ада мад са зарафат къурмишнавай. Амма алан зарафатдин атIа кьил гьихьтинди ятIа заз аквазвачир.

Ада, ктаб къачуна, ахъаяйла, заз адан са кьадар чарар амачирди акуна. Хелеф халуди мукъаятдиз са чар атIана, ктаб япунжидал гадар хъувуна, гъилевай чар са шумуд сеферда къатна, кьуд пипIен кIусар яз атIана абурукай сад туна, амайбур, бушлатдин жибинда туна; муькуь жибиндай кисе акъудна, адан туьтIуьхдал алчуднавай еб ахъайна, анай кьве тупIавай тенбек къачуна чарчин кIусунал эцигна, чарчин кIус пIапIрус хьиз туькIуьрна, адан къерехдиз куьс гана, тупIарин арада къекъуьрна. Кисе жибинда хтуна, ада пIапIрусдиз цIай яна, са гум акъадарна, лагьана:

– Ингье, гьа икI кIелзава чна и ктаб… Гум акъатиз… Ихьтин пIапIрус зав гвай гъуьрчехъан Приман пIапIрус-рилай (ада «Прима» пIапIрусриз абур авай къватидал «Сигареты Прима» кхьенвайвиляй гьакI лугьузвай) виш сеферда туьнт я.

Заз хъвер атанай. «Гум акъатиз» гафарин гъавурда зун вучиз садлагьана акьуначир лугьуз за жуваз рикIяй туьнбуьгьни авунай.

Хелеф халу ракIарихъ фена.

– Шагь вичин гуьмбет туна квахьнава, чун инал ктабар кIелиз акъвазнава… Ша фена ам жагъур хъийин. Тенфе бадедин вилни куьн атунал алайди я, – лагьана ада къецел экъечIайла.

Зунни къазмадай экъечIнай. Ада пIапIрус чIугун хъувуначир. Ада ам къазмадин цлахъ галай кьве къванцин арада авай руьхъведиз вегьена. Инаг нехирбанрин къул тир. Абуру йифериз и къула цIай хъувурла, ам чи хуьряйни аквада.

Чун Шагь-Буба халудин «гуьмбетдилай» са кьадар винидихъ галай кIунтуниз мукьва хьана. КIунтIун хура са шумуд жунгав авай. Амайбурни чуьл тирвал инал-анал чкIанвай. Чаз мукьваллайбурукай сада, вич яру ва пеле лацу бурма чIарар авайда, кек ягъиз, чIун галаз са куьхъ ятIани къанихда хьиз, чи хуьр галай патахъ элкъвена, бугь ийизвай. Адан гьарай къувдиз мукьва тир.

– Ида вуч лугьузватIа чидани? – лагьана Хелеф халуди.

– Ваъ.

– АтIа Шалбуз дагъдин ценерив гвай нехир аквазвани? Чи хуьруьн? Гьа нехирдавай вичин яр-дуьгведиз ялварзавайди я, гьадан ял гьиссзавайди я. Гьахьтин аламатар авайди я дуьньяда, – вил акьална заз Хелеф халуди.

– Бес амайбуру акI вучиззавач?

– Амайбуруз гьи ял хкядатIа чизвач. Абуруз виридалайни багьа са ял авач.

Зун адан гафарал шаклу хьанвай. И кар кьатIай Хелеф халуди ихтилат маса патахъ элкъуьрна:

– Къув язавайди ваз нин жунгав ятIа чидани?

– Ваъ.

– Хъсандиз килиг. Ваз адакай иесидин ухшар къвезвачни?

– Иеси колхоз я ман…

– Ваъ, яда! Дуьз килиг. Идан япухъ бирка галач.

– Жунгав жунгав я ман. Нинди я?

– Шагь-Бубадинди! Адаз колхоздай пишкешнавайди я, хъсан кIвалахзава лагьана. КIвалах гьинавайди я? – хъуьрена Хелеф халу. – Гьамиша ксанвайди я… Гьа вичиз ухшарди я лагьана ганвайди я колхозди, хъуьруьнар патал. Вун килиг-е. Ухшар яни гьадаз? Гьамни, дилиди хьиз, гагь-гагь дагъларив рахадайди я!

– Низ ухшар ятIа за лугьудай, амма лугьуз кIанзавач.

Хелеф халу гъавурда акьуна:

– Вунни гьа карч гвай Камалан хтул тушни кьван?.. – секин хъхьана Хелеф халу. – Ша фин, аквада ваз чи Шагь ксанвачтIа. Ам вичин гимишдин къаравутдал алачтIа, за зи и кьве ябни атIуда, – гъил кьилеллай бармакдин япал эцигна ада.

Хелеф халуди зун чIехи лацу, лап гьа гимишдин ранг алай къванцин патав тухвана. Агъа, яни чун атай патахъай, къван адетдин къван тир. Яру дагъ галай, вини патахъай фейила, къванцин чин са акьван хур алачиз дагъдихъ элкъвенвай. Адан чина дерин легъв авай. Гьа лекъве, япунжидик алчуд хьана, Шагь-Буба халу ксанвай. Адан шаламар кIвачер галай патахъай агъадихъ эцигнавай.

Яру дагъ инлай гьа гила-мад кьилел ярх жедай хьиз аквазвай.

Цава тек лекьре лув гузвай, гуя ада Шагь-Буба халудин ахвар хуьзвай.

– Килиг, килиг, – лагьана кушкушдалди Хелеф халуди, – ам ксудай кьван язух къванце легъв хьанва, – кьуьнт эцяна ада зи къвала. Ахпа къванциз мукьва хьана, шаламрин патав акъвазна ада ван хкажна хьиз лагьана: – Шагь, вун сагърай! – юкь алгъурна ада. – Вун ахварай авудунай ба-гъишламиша ви аси лукIраз. Амма ви нуькерар, ви буйругъар агакь тавуна, вуч ийидатIа течиз ийир-тийир хьана чуьллера гьатнава… Лекьерни цавара баят хьанва, ви ихтияр авачиз ви мулкара гъуьрч ийиз тежез… Жунгаврини къув язава…

Шагь-Буба халу ахварикай кватна. КIвачел къарагъна, кагьулдиз чIадгунар аладарна.

– Салам алейкум, Шагь-Буба халу! – салам гана за.

– Ай маншаллагь, кьегьал хва! Вун атуй – рагъ атуй! Алейкум салам, – зи салам кьуна ада.

– Яъ, ида зун гьич саймишни ийизвач-е! Идаз зун аквазвач-е! – Хелеф халу бейкеф хъанвайни ва я ада мад зарафатарзавайни зи кьил акъатначир.

– Заз вун таквазвай югъ гьим я? Чаз гьахьтин бахтар жагъидани? – хъуьрена Шагь-Буба халу. Ада, къванцелай эвичIна, зазни Хелеф халудиз гъилер яна, ахпа шаламар алукIна.

– ЯтIа квахь зи вилерикай! – лагьана Хелеф халуди Шагь-Буба халудиз. – Гуьзелан аманат гила за вав вахгузва. Адан жаваб инлай анихъ вуна гузва.

– Зи жаваб за гузвайди я! – лагьана за.

– Гьан, гьикI я? – дамах кваз рахана Шагь-Буба халу. Ахпа зи далудиз капаш яна, хълагьна: – Авани чаз кьегьал рухваяр?!

– Куь жаваб ни кIантIани гурай! Заз адакай авай затI авач. За зи эбе-пост кьабулзава, – ам лацу къванцел акьахна, тим-тикдаказ акъваз хьана, чапла къвалавай гьа саягъда тикдиз лашни кьуна, эрчIи гъил цIвелев тухвана, урусни лезги гафар какадарна, давам хъувуна: – Служу Яру дагъу, Советскому Союзу и его жунгавам! Килянус матриалами двацат пиятий сиезда Кепесес!

– Бес амай съездар гьикI хьурай? – Хелеф халудик хкуьриз алахъна Шагь-Буба халу.

– Абурал жува кьин яхъ! – Хелеф халуди хахулар алудна, къванцин тик кьилел акъвазарна. Лашни, са пай къванцелай анихъ алатдайвал, хахулрин патавай эцигна. Адан кIвачерал чIулав сун гуьлуьтар алай.

– Им Хелефан гуьмбет я, – адан лашни хахулар къалурна хъуьрена Шагь-Буба халу.

– «Зун ксанва, зак ктадмир» лагьай чIал я, тушни? – хъуьрена зунни.

– Ваъ, – лагьана Шагь-Буба халуди. – «Зун агъа дуьньядяз фенва, хахуларни лаш ана къабулзавач» лагьай чIал я.

Хелеф халуди са жавабни хганач. Гуя чун адаз аквазмачир ва гуя чи ванни адаз хквезмачир. Ада, Шагь-Буба халу ксанвай япунжидал ярх хьана, – бармакни кьилик кутуна, япунжидин пад вичел алчудна. Ахпа кьасухдай хух ийиз эгечIна.

– Ша фин, – лагьана Шагь-Буба халуди, – идан уюнрихъ тум-кьил авайди туш.

Хелеф халуди садлагьана кьил хкажна чи гуьгъуъниз гьарайна:

– Агъа дуьньядиз фейибуру хух ийидайди яни? Авамар!

Шагь-Буба халуди адан гафариз жаваб тагана лагьана:

– Зун къе хуьруьз хъфида. Гуьзлемишмир.

– Ахлад, ахлад. Къудрат текдиз рахкурайтIа, Гуьзела вун шаламарни галаз недайди я.

– Зунни, гьа и вун хьиз, рекьин патал хъфизвайди я, – лагьана Шагь-Буба халуди. Им зарафат тирни, къаб алай ихтилат тирни зун гъавурда акьунач.

– Завай, гьукуматдин жунгавар туна, вун кучуддай чкадал хквез жедач. Гъил къачу… – дагълар уьцIедай ванцелди хъуьрена Хелеф халу, адан хъуьруьнар Яру дагъдини тикрар хъувуна.

– Кьей хва къабачи! – гъил элягьна Шагь-Буба халуди. – Ша за жуван лашни бармак къахчун, – лагьана ада заз.

Нехирбанрин къазмадин патавай КIас янавай чка галай патахъ гьяркуь жигъир фенвай. Ам и чуьлда авай амай жигъиррилай гзаф кIвачик квайди аквазвай. Чун гьанал экъечIна. Ам къвез-къвез винелди физвай. Тиквал куьтягь хьайила, жигъир та КIас ягъай чкадай авахьзавай кIамал кьван дуьм-дуьз цIар хьиз фенвай. Инлай чIехи дагъларин юкьва авай дере генани хъсандиз, саки тамамдиз аквазвай. Ина виридалайни гзаф авайди икьи къацу ранг тир. Цуьквер анжах регъуьз-кичIез ахъа жезвай. Дередин къацувал ЧIехи-вацIун чIулав цIарцIи ва а цIарцIин кьве къвал тирвал фенвай лацу ва рехи зурба къванеривди ацIанвай. Кьерен ханвай кьве падни яру риге тир. Чи хуьруьн, КIелет хуьруьн ва абурулайни агъада авай хуьрерин багълара тарари цуькзавай. Абур машмашдин тарар я. ВацI чавай яргъа авайтIани, адан ван чав агакьзавай. Эгер а ван авачиртIа, и дере налугьуди са юзунни квачир шикил я.

– ГьикI я, калигна вилер тух жезвачни? – Шагь-Буба халуди зи гьейранвал кьатIанвай.

– Ваъ, – заз мад вуч лугьудатIа чизвачир.

– ЯтIа вахъ шаирдин рикI ава.

– Вунани лугьуда гьа! Зун гьинай – шаирвал гьинай? – Шагь-Буба халудиз за чинеба шиирар кхьизвай чIал чизвачирдахъ зун агъанвай, амма ада икI лугьунал зун мягьтел хьанвай.

– Шаир ваз кIан хьана жезвайди туш, ам вич вичелай къвезвайди я. Ваз исятда, ван хкажна, чуьллерихъ, яйлахрихъ, булахрихъ, дагъларихъ галаз, ЧIехи-вацIухъ галаз рахаз кIанзавани? Дуьз лагь, табмир!

– Зи хурай са куьз ятIани лув гуз кIанзава.

– Гьа гьам гафаралди лагь, дагълариз лагь, чуьллериз лагь, Лекьерин магъарадиз лагь. Абуру чпи ваз къуват гуда, ви мез ачух жеда, вун вахъ инанмиш жеда!.. Аллагьдихъ галаз рахух!

И меслятар зун патал цIийибур тир.

– ГьикI? – лагьана за. – ГьикI рахада?

Шагь-Буба халу акъваз хьана. Адан чина ва вилера садлагьана экв куькIвена. ЭрчIи гъилив лаш чиле атIумарна, муькуь гъил эчIез яна, кьил хкажна, ам Шалбуздагъдихъ элкъвена:

– Эй зи пак дагъ эвлиянрин, пIирерин! Зи уьмуьрдин даиман вун шагьид я. Bи ценерив хана, чIехи хьана зун. Жегьилвални авуна за вилик ви, кьуьзуьвални агакьзава атана. Ам агудиз кIан туштIани жував заз, адан вилик яшди гардан кIирзава. Зи кьисметни даима вахъ галкIанва: вуна етим авуна зун гъвечIизмаз, жегьил буба къакъудна зи вуна, дагъ, куьз лагьайтIа бубадиз ви кукIушдал – кукIни-кукIвал акьах ийиз кIан хьанай. На лагьана: «Залай виниз хкаж жез кIан хьунухь – им хаинвал я зи хвайрин. Такабурлу хьухь лазим тир макъамда, зи такабур кIвачик кутаз алахъмир». На бубавал хъувуна заз – етимдиз: къвезвайбурунзияратдиз патав ви юкьва аваз зунни шумуд сеферра атанайтIа ви икрамдиз, Шалбуз дагъ, садакьадин са кIус фуахъ муьгьтеж яз. Ам вуна заз гузвай фу тир, рузи тир. Шумудни са сеферда зун атана бубадин сур хьанвай дерин дагьардив шез ацукънай, гьич садазни такварвал. Ваз акуна, анжах са ваз накъвар зи. Ви кукIушдал акьахун зи рикIени хиял хьанвай – заз кIанзавай бубадин кьилиз тефей мурад кьилиз акъудиз. Амма вуна лагьана заз: «Азиз хва! Такабурлу хьухь лазим тир макъамда, зи такабур кIвачик кутаз алахъмир!» Вуна абур, вуна сабур гана заз. Вуна чIехи авуна зун, Шалбуз дагъ. Зун терс хиял рикIе техуьн паталди ви ценерив ахгатнач мад: атана Яру дагъдин гине девриш хьана зун, амма зи рикI за ваз тунва, буба дагъ. Ана авай дердер-гъамар кьезила, абуруз са чара ая, азизди!...

Шагь-Буба халу садлагьана кис хьана. Амма, рахадайла, ам нехирбандиз ваъ, зияратдиз физвай пак исандиз ухшар тир.

Гила адан кьил хуруз аватнавай, ам гьа вичи лагьайвал, девриш хьиз аквазвай, акI тир хьи, гуя ада вири дуьньдикай кьил къакъуднава, адан рикIе чIехи дердер ава, гьялиз тахьанвай зурба месэлаяр ава.