Еңбекақы формалары мен жүйелері

Кә сіпорындағ ы ең бекақ ыны ұ йымдастыру механизмі жұ мысшы кү шінің ең бекақ ығ а айналу процесін бейнелейді.Бұ л оның осы заманғ ы нарық тық шындық қ а қ аншалық ты дә режеде жанасатыны ө зінің негізгі функцияларында ең бекақ ының соншалық ты орындалуына байлансты.

«Қ азақ стан Республикасы Ең бек туралы» Заң ының 70-бабы бойынша жұ мыс беруші заң ғ а, жеке ең бек келісімшартына, ұ жымдық келісімшартқ а сә йкес қ ызметкердің ең бекақ ысын тө леуге міндетті.

Жұ мысшылардың ең бегі мерзімдік ең бекақ ымен, кесімді ең бекақ ымен немесе басқ а ең бекақ ы жү йелері бойнша тө ленеді. Тө лем жә не (немесе) ұ жымдық ең бектің нә тижелері ү шін берілуі мү мкін.

Ең бекақ ының негізгі екі формасы бар:

- мерзімді (негізі - жұ мыстың бір сағ атына қ ойылатын тарифтік мө лшерлеме немесе қ ызметақ ы жә не жұ мыс істеген уақ ыт);

- кесімді (негізі – жұ мыс кө лемі жә не оның орындалғ ан бірліктерін бағ алау).

Нарық тық экономика жағ дайында алынғ ан табыс немесе пайда проценттеріндегі тү пкілікті нә тиже бойынша ең бекақ ының дә стү рлі емес формасы кең тарап отыр.

Мерзімдік ең бекақ ы - тарифтік мө лшерлеме бойынша немесе жұ мыс істелген уақ ыт ү шін тө ленеді. Мерзімдік ақ ы мынадай жағ дайларда тө ленеді:

- жұ мысшы ө нім шығ арылымын арттыруғ а тікелей ық пал ете алмағ анда;

- кесімді бағ алауды анық тауғ а қ ажетті ө німділіктің толық кө рсеткіші болмағ анда;

- жұ мыс уақ ытын пайдалануғ а қ атаң бақ ылау ұ йымдастырылып, жасалынғ ан жұ мыс уақ ытына нақ ты қ атаң бақ ылау жү ргізілгенде;

- жұ мысшыларды дұ рыс тарифтендіргенде, яғ ни разряды бар жұ мысшының орындағ ан жұ мысы біліктілігіне сә йкес келгенде;

- қ ызметкерлердің ең бекақ ысы ү шін.

Ең бекақ ының мерзімдік ең бекақ ы формасында екі тө лем жү йесі бар: мерзімдік-жай жә не мерзімдік сыйлық ақ ы.

Мерзімдік-жай ақ ы тарифтік мө лшерлемені немесе қ ызметкердің қ ызметақ ысын жә не жасалғ ан жұ мыс уақ ытының санын қ олдану арқ ылы анық талады. Тә жірибеде бұ л ең бекақ ыны есептеудің 3 тә сілі пайдаланылады: сағ аттық, бір кү ндік, бір айлық.

Ең бекке мерзімдік сыйлық ақ ы жұ мыс жасалынғ ан уақ ытының ең бекақ ысына қ оса жұ мыстың нә тижесіне қ арай шаруашылық етуші субъекті ә зірлеген сыйлық ақ ы жү йесіне сә йкес сыйлық ақ ы тө леуді қ арастырады.

Кесімді ақ ы - ө німділігі есептеуге келетін қ ызметкерлерге беріледі. Ең бекақ ының кесімді ақ ы формасы мынадай жү йелерге бө лінеді: тікелей кесімді ақ ы, ү демелі кесімді ақ ы, кесімді сыйлық ақ ы, жанама кесімді ақ ы, кө терің кі кесімді ақ ы.

Тікелей (жай) кесімді ақ ыда жалақ ы кө лемі тек шығ арылғ ан бұ йымдардың санына жә не бұ йым бірлігінің белгіленген бағ алауына байланысты анық талады.

Ү демелі кесімді ақ ы белгіленген нормадан тыс ө ндірген ө німі ү шін кесімділікті – жұ мысшыларды (рабочих-сдельчиков) кө термелеуде қ арастырылады. Нормадан тыс жасалғ ан ө нім ү шін жұ мысшығ а тікелей кесімді бағ алау бойынша ең бекақ ысын есептейді, ал нормадан тыс – ү демелі ө сетін бағ а бойынша, бірақ 2 мә рте кесімді бағ алаудан аспауы керек.

Кесімді сыйлық ақ ыда жұ мысшының кесімді ең бекақ ы сомасына қ оса қ ол жеткізген сандық жә не сапалық кө рсеткіштеріне сыйлық ақ ы есептеледі (нормалы міндеттер немесе ө німділік нормасын, ө німнің сапасын жақ сартуды орындау жә не артығ ымен орындау; шикізатты, отынды, энергия материалдарын ү немдеу; жабдық жұ мысшыларының технологиялық тә ртібін сақ тау).

Ең бекке жанама кесімді ақ ы жү йесінде жабдық та жә не жұ мыс орында қ ызмет ететін кө мекші жә не басқ а жұ мысшыларғ а негізгі жұ мысшылар ө ндіретін ө німесебінен жанама кесімді бағ алау бойынша ең бекақ ы есептеледі.

Кө терің кі ақ ы жү йесінде атқ арылатын жұ мыстың кө лемі бұ рын белгіленеді. Ең бек белгіленген мерзімде орындалуына қ арай бағ аланады. Ең бекақ ының жалпы сомасы, жұ мыстың аяқ талғ ан мерзімі жә не сыйлық ақ ы кө лемі (кө термелеу міндетінің мерзімін кеміту ү шін) кө рсетіліп, орындалатын жұ мысқ а наряд жазылады. Кө бінесе кө термелеу ең бекақ ы жү йесі қ ұ рылыс жұ мыстарында қ олданылады.

Міндеттерді орындағ аны ү шін ү стеме ақ ы - кә сіпорынның алғ а қ ойғ ан тү пкі мақ сатқ а бағ ытталғ ан баланстық бағ дарлама ү шін белгіленеді. Бұ л ү стеме ақ ы бір аптағ а белгіленген міндеттер орындалғ ан жағ дайда ғ ана базалық ең бекақ аының 50% кө лемінде тө ленеді. Міндеттер орындалмаса немесе міндеттер болмағ ан жағ дайда бұ л ү стеме ақ ы берілмейді.

Біліктілік ү шін ү стеме ақ ы осы аптадағ ы қ ол жеткізген ү лкен жетістік ү шін жеке белгіленеді. Бұ л ү стеме ақ ы істелген жұ мыстың қ иындығ ына (кү рделігіне), белгіленген міндеттің қ арқ ындылығ ына (интенсивность), жеке біліктілікке, ұ лғ айтылғ ан жұ мыс кө леміне, кә сібін қ оса атқ аруғ а (совмещение профессий) тікелей байланысты.