Нарықтық ортада жеке меншік кәсіпорындарының қызмет ету жағдайлары

- қ айта ө ндіру ү рдістерін ө зіндік жү зеге асыруы

- ө зінің қ ызмет етуші нә тижесі ү шін толық экономикалық жауапкершілігі

- пайда кә сіпорынның ә рі қ арай дамуының негізгі кө зі б.т.

- бә секеге тү суі

- мемлекет тұ рғ ысынан кө мек кө рсетуі

Негізгі қ ұ ралдар тү сінігі. Негізгі қ ұ ралдарғ а тозу есептеу ә дістері. Негізгі қ орларғ а (негізгі қ аржығ а), яғ ни бірнеше жыл ө ндіріс процесіне қ атыса отырып, бастапқ ы заттық тү рін ө згертпейтін ө ндірістік қ ордың бір бө лігі жатады. Олар қ ұ нын дайын тауарғ а бірте-бірте бірнеше жыл ішінде ауыстырады. Негізгі қ орлар пайдалану мақ сатына байланысты ө ндірістік жә не ө ндірістік емес болып бө лінеді. Ө ндірістік негізгі қ орлар қ ұ рамына ө нім, қ ызмет жә не тауар алуы ү шін материалдық ө ндіріс саласы саласына тікелей қ атысатын қ ұ ралдар кіреді. Ауыл шаруашылығ ында негізгі ө ндірістік қ орлармен қ атар негізгі ө ндірістік емес қ орлар пайдаланылады. Олар материалдық емес қ ызметтер алу ү шін қ олданылады. Оғ ан тұ рғ ын-ү й коммуналдық шаруашылық тардағ ы жә не мә дени-тұ рмыстық қ ызмет кө рсетудегі негізгі қ орлар: тұ рғ ын ү й, мә дениет сарайлары, мектеп, денсаулық сақ тау орындары, мектепке дейінгі мекемелер, монша, спорт кешендері жә не т.б. жатады. Бұ л негізгі қ орлар ауыл шаруашылығ ы ө німін ө ндіруде тікелей қ атыспайды. Бірақ олар ең бек ресурстарын қ алыптастыру мен ұ дайы ө ндірісінде маң ызды роль атқ арады, нә тижесінде ең бек ө німділігін арттыруғ а қ ажетті жағ дай жасайды.
Негізгі ө ндірістік қ орлардың кейбір тү рлері ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінде бірдей шамада қ атыспайды. Олардың кейбіреуі негізгі ө ндіріспен тікелей байланысты жә не ө сімдік жә не мал шаруашылығ ы ө німдерін жоғ арылатуда анық таушы фактор ретінде қ атысады. Бұ лар ең алдымен тракторлар, комбайн, жү к машиналары, ауыл шаруашылығ ы машиналары, қ ұ рал-жабдық тар, жұ мыс жә не ө нім малы.

Негізгі қ орлардың тозуының екі тү рі бар: табиғ и тозу, моральдық тозу. Табиғ и тозу қ орларды интенсивті пайдалану кезінде болады. Жұ мыс орындау барысында машиналар жә не басқ а да техникалардың жұ мыс органдары біртіндеп ескіреді, бү лінеді, істен шығ ады. Сонымен қ атар, негізгі қ орлар табиғ и климаттық жағ дайлардың ә серінен тозады, металдар дат басады, ағ аштан жасалғ ан қ ұ рал-жабдық тар шіриді. Табиғ и тозуды материалдық тозу деп атайды.
Моральдық тозу ғ ылыми техникалық прогрестің дамуына байланысты қ олданылудан шығ ып қ алуы немесе сирей бастауы, яғ ни табиғ и тү рде пайдалануғ а жарамды, бірақ экономикалық жағ ынан ө зін-ө зі ақ тамайтын негізгі қ орлар. Негізгі қ орлардың моральдық тозуы екі жағ дайда болады:
1. Ең бек ө німділігінің жоғ арылауы ә серінен машиналар ө ндірісінің арзандауы нә тижесінде пайда болады;
2. Ө німділігі жоғ ары машиналардың пайда болуы, нә тижесінде бұ рынғ ы машиналар экономикалық тиімсіз болып қ алады.
Табиғ и тозу дең гейіне байланысты негізгі қ орлар ө зінің қ ұ нының бір бө лігін жойып отырады немесе ө з қ ұ нының бір бө лігін жаң а ө ндірілген ө німнің қ ұ нын қ ұ руғ а қ атысады.
Кә сіпорындағ ы негізгі қ орларды жө ндеу немесе жаң арту, оларды бастапқ ы қ алпына келтіріп пайдалану ө те тиімді.
Негізгі қ орлардың ә рбір тү рінің тозу қ ұ нын есептеп жә не одан шығ атын қ аржыны жеке қ орғ а жинақ тап, сол арқ ылынегізгі қ орлардың табиғ и тозу шығ ынын жауып қ алпына келтіруді -амортизация деп атайды. Амортизацияның атқ аратын функциялары

-негізгі қ орлардың тозу дең гейін жалпы формада сипаттау. Бұ л негізгі қ орларды қ алпына келтіруді жобалау, негізгі қ орларды ауыстырып жө ндеуге қ ажетті қ аржылық қ орды қ алыптастыру ү шін керек.

-ө ндіріс шығ ындарын анық тау

Амортизацияның тозудан айырмашылығ ы ол физикалық ұ ғ ым емес, экономикалық ұ ғ ым, яғ ни тозудың ақ шалай формасын бейнелейді жә не ол жекелеген жыларалық тарында тозу мө лшерімен сай келмеуі мү мкін, себебі негізгіқ орлардың барлық тү рі бірдей тозбайды (ескірмейді), ал амортизация жыл ішінде тең бе-тең (бірдей) ү леспен есептелінеді.
Амортизациялық аударым – негізгі қ орлардың тозығ ын толтыру ү шін осы қ орлар қ ұ нының бір бө лшегін аударып отыру.Ол ө німнің ө зіндік қ ұ нының жә не айналыс шығ ындарының элементін қ ұ райды. Амортизаторлық аударым кө лемі амортизация нормасы арқ ылы анық талады.Амортизацияның жылдық жиынтығ ын негізгі қ орлардың бағ асына бө лу арқ ылы амортизация нормасын анық таймыз. Ол пайыз арқ ылы беріледі:

Н = Ф1- Фж (9)
Ф1 х Т х 100 %
Мұ ндағ ы: Ф1 – негізгіқ орлардың баланстық бастапқ ық ұ ны, тең ге;
Фж – жайылғ аннегізгіқ орлардың қ ұ ны, тең ге;
Т – амортизациялық кезең (негізгі қ орлардың нормативтік қ ызмет ету уақ ыты), жыл.
Негізгі қ орларды толық қ айта қ ұ руғ а кеткен амортизациялық аударымдардың кө лемі мына формула арқ ылы анық талады: А = Н х Ф (10)Мұ ндағ ы: Н – амортизация нормасы (%);
Ф – негізгі қ орлардың орташа жылдамдық қ ұ ны, тең ге

Ресми жә не ресми емес статистиканың арасындағ ы айырмашылығ ы неде Ресми статистика - ү кімет ведомстволары жинап жә не басып шығ арғ ан деректер, бірақ олардың кө бі ә леуметтанушы ү шін ү лкен қ ұ ндылық қ а ие болуы мү мкін, мысалы, жалпы тұ ргын ү й мен отбасылық қ олданыс шолуында кө рсетілген деректер, негізгі дау ресми статистиканың (мысалы, қ ылмыс статистикасы) шектелуіне қ атысты болды

Статистикалық бақ ылауды ұ йымдастыру жұ мыстары. статистикалық бақ ылауғ а қ ойылатын талаптар Статистикалық бақ ылау деп қ оғ амдық қ ұ былыстар туралы мә ліметтерді жоспарлы жә не ғ ылыми ұ йымдастырылғ ан тү рде жинауды айтады. Статистикалық бақ ылаудың дайындық жұ мыстарына бақ ылаудың мақ сатын, міндеттерін анық тау, бақ ылау бағ дарламасын ә зірлеу, бақ ылауды жү ргізуді ұ йымдастыру жұ мыстары жатады. Статистикалық бақ ылауды ұ йымдастыру жұ мыстарына: бақ ылау объектісін, бақ ылау бірлігін анық тау, бақ ылаудың орнын, уақ ытын белгілеу, бақ ылау жү ргізетін ұ йымдарды анық тау, мамандарды іріктеу, оларды оқ ыту, кең ес беру, бақ ылау формулярын кө бейту, оларды тарату сияқ ты ә рекеттерді қ амтиды. Статистикалық бақ ылауды жү ргізу, оның бағ дарламаларын дұ рыс ұ йымдастыру–ө те кү рделі жә не кө птеген білікті мамандар мен ғ ылыми мекемелердің қ атысуы арқ ылы жасалынатын жұ мыс. Жалпы алғ анда статистикалық бақ ылаудың негізгі мақ саты–зерттеліп отырғ ан зерзаттар туралы шындық ты нақ ты дә лдікпен кө рсететін, ғ ылымғ а негізделген, сапалы мә ліметтерді белгіленген мерзімде жинау.

Статистикалық бақ ылауғ а мынадай талаптар қ ойылады:
1) статистикалық мә ліметтердің толық тығ ы жә не практикалық қ ұ ндылығ ы;
2) мә ліметтердің дұ рыстығ ы жә не дә лдігі, яғ ни мә ліметтер ақ иқ ат шындық қ а сә йкес келуі керек жә не техникалық жағ ынан дә л ө лшенуі тиіс;
3) уақ ыт жә не кең істік ө лшемдері бойынша мә ліметтердің салыстырмалы болуы;
4) бақ ылау жү ргізілетін жиынтық ты іріктеудің негізді болуы, яғ ни іріктеліп бақ ылауғ а арналғ ан бірліктерде зерттелетін жалпы жиынтық тың негізгі қ асиеттері мейлінше кө п болуы керек.

статистикалық бақ ылауды ұ йымдастыру нысандары. Статистикалық жиынтық туралы жалпы тү сінік Статистикалық бақ ылауды ұ йымдастыру жұ мыстарына бақ ылау объектісін, бақ ылау бірлігін анық тау, бақ ылаудың орнын, уақ ытын белгілеу, бақ ылау жү ргізетін ұ йымдарды анық тау, мамандарды іріктеу, оларды оқ ыту, кең ес беру, бақ ылау формулярын кө бейту, оларды тарату сияқ ты ә рекеттерді қ амтиды. Статистикалық бақ ылау жұ мыстарын мынадай ү ш кезең ге бө леді:
- статистикалық бақ ылаудың дайындық жұ мыстары;
- қ ажетті материалды (мә ліметтерді) жинау;
- жиналғ ан материалды ө ң демес бұ рын тексеру. Ұ йымдастыру тұ рғ ысынан қ арағ анда статистикалық бақ ылаудың 2 нысаны болады:
1) есеп беру- кә сіпорындардың, ұ йымдардың, мекемелердің ө з қ ызметтері туралы статистикалық органдарғ а қ ұ жаттар (есеп) тапсыруын айтады. Есеп беру алдын ала белгіленген бағ дарлама бойынша белгілі бір уақ ытта жү ргізіледі. Есеп беру ү шін қ олданылатын бланктерді статистикалық есеп беру нысаны дейді.
2) арнайы ұ йымдастырылғ ан-Ә р тү рлі қ ұ былыстарды зерттегенде олардың жай кү йі, дамуы туралы мә ліметтерді есеп беру нысаны бойынша жинау мү мкін болмағ ан жағ дайда арнайы ұ йымдастырылғ ан бақ ылау жұ мыстары жү ргізіледі. Тү рлі санақ тар, бір жолғ ы есепке алулар, тексерулер, зерттеулер нә тижесінде керекті мә ліметтерді жинау бақ ылаудың арнайы ұ йымдастырылғ ан нысаны болып табылады. Статистикалық жиынтық - нақ ты бір салмақ тық қ а, бірлікке, бү тіндікке, ө зара тә уелділікке ие бірліктердің кө птігі. Заң дылық ты жеке қ ҧ былысты емес, тек қ ҧ былыс жиынтық тарын қ арастырғ анда ғ ана тануғ а болады. Яғ ни статистикалық зерттеудің объектісі болып, жалпы сапалық негізбен бірлескен, біртектес, жеке бірліктері бір-бірінен тә уелсіз, ӛ згермелі кӛ птеген бірліктерден тҧ ратын-статистикалық жиынтық табылады.Егер бір немесе бірнеше мә нді белгілер барлық бірліктер ҥ шін бірдей болса, онда статистикалық жиынтық біртекті болып саналады. Ә р тҥ рлі типтегі қ ҧ былыстардан тҧ ратын жиынтық біртекті емес болып табылады. Статистикалық жиынтық тың қ ҧ растырушы бӛ ліктерін жиынтық бірліктері деп атайды. Жиынтық бірліктері қ андай да бір қ асиетке, сапағ а ие, оны белгі деп атайды. Белгі-жиынтық бірлігінің сапалық ерекшелігі. Мысалы, адамның белгілері: жасы, жынысы, білімі, салмағ ы, жанҧ я жағ дайы жә нет.б. кә сіпорын белгісі: меншік тҥ рі, саласы, жҧ мыскерлер саны, жарғ ылық қ ор мӛ лшері жә не т.б. Жиынтық бірлігінің біреуінен екіншісіне кӛ шкенде белгі мә нінің сандық ӛ згеруін вариация деп атайды. Вариация кездейсоқ, сыртқ ы себептер ә серінен пайда болады.

Статистикалық жиынтық тың ғ ылыми негізі – топтау Статистикалық топтау ә дiсi деп, қ оғ амдық қ ұ 6ылыстар мен процестердi ө здерiне тә н белгiлерiне ө зара ұ қ састығ ына немесе аса маң ызды ө згешелiктерiне, тү рлерiне, ү лгiлерiне сә йкес бiр-бiрiнен ажыратуғ а болатын топтар мен iшкi топтарғ а бө лудi айтады. Топтау ә дiсiнiң алдына қ ойғ ан ө з максаты мен мә нi бар. Оның басты мақ саты — жиналғ ан мә лiметтерге талдау жасау ү шiн ретке келтiрiп, ық шамдау, ө згермелi белгiлерiне қ арай iрiктеу, жиынтық бiрлiктерiн қ анша топқ а бө лу керек екендiгiн анық тау жеке керсеткiштер жү йесiн белгiлеу. Статистикалкалық топтау бiр ү лгiдегi типтік, қ ұ рылымдық жә не талдаулық болып ү ш тү рге бө лiнедi. Бiр ү лгiдегi (типтiк) топтаудың мақ саты бiртектес топтарды, типтердi, сыныптарды ә леуметтiк-экономикалық тү рлерiне қ арай саралау болып табылады. Бiр ү лгiдегi топтау тө мендегi тә ртiп бойынша жү ргiзiледi: 1) алдын-ала, пайда болатын типтердi, сыныптарды ө здерiне тә н сапалық белгiлерiне қ арай анық тап, белгiлеп қ ою; 2) топтау белгiлерiне сай топтарды анық тау; 3) жиналғ ан сандық кө рсеткiштердi белгiленген топтарғ а бө лу.Бір ү лгiдегi топтау экономикалық, ә леуметтiк, демографиялық зерттеу жұ мыстарында жиi қ олданылады. Сонымен, бір ү лгiдегi (типтiк) топтау дегенімiз статистикалық бақ ылау арқ ылы жиналғ ан ә р тү рлi бағ ыттагы жиынтьқ кө рсеткiшiтердi сапалық жағ ынан бiр жү йеге келтiрiп, топтарғ а бө луi жә не оның қ орытынды кө рсеткiштеріне талдау жасауды айтады

Қ ұ рылымдық топтау бiртектес, бiркелкi жиынтық бiрлiктерiнің ө згерiсiн ө здерiне тә н белгiлерiне қ арай бө лудi айтады. Бұ л топтау ә леуметтiк-экономикалық кұ былыстар мен процестердiң қ ұ рамын зерттеу кезiнде кең iнен қ олданады. Статистикалық топтау ә дісінің ішіндегі негізгісі қ айта топтау тә сілі. Қ айта топтау деп алғ ашқ ы топтастырылғ ан топтық кө рсеткіштерді жаң а топтарғ а ө згерту ә дісін айтады. Бастапқ ы топтастырылғ ан топтық кө рсеткіштер ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыстар мен процестерге талдау жасағ анда қ ойылғ ан талаптарғ а толық жауап бермейтін болса онда қ айта топтау ә дісі қ олданылады

Статистикадағ ы жалпылаушы кө рсеткіштер. Абсолютті статистикалық шамалар. Қ атынасты шамалар. қ оғ амдық қ ҧ былыстар мен процестерді сандық жағ ынан сипаттайтындық тан, статистикалық жиынтық ты жалпылама сипаттау қ ажеттілігі туындайды. Бҧ л рӛ лді жиынтық тың қ андай да бір қ асиетінің сандық сипаттамасы болып болып табылатын статистикалық кӛ рсеткіштер атқ арады.Статистикалық кӛ рсеткіш-зерттелетін қ ҧ былыс қ асиетінің сандық бағ алануы. Статистикалық кӛ рсеткіштерді негізгі екі тҥ рге бӛ луге болады. Бірінші тҥ рі-бҧ л есепті-бағ алау кӛ рсеткіштері, олар

зерттелетін қ ҧ былыстың кӛ лемін, аумағ ын, дең гейін білдіреді. Екінші тҥ рі-аналитикалық, зерттеліп отырғ ан қ ҧ былыстың қ алай дамып жатқ андығ ын, оның қ андай бӛ ліктерден тҧ ратындығ ын, тҧ тастық бӛ ліктерінің бір-біріне қ атынасын жә не қ ҧ былыстың кең істікте таралуын кӛ рсетеді. Статистика ӛ з пә нін ӛ зінің арнайы ә дістерінің кӛ мегімен оқ иды. Статистикалық ә дістерді қ алыптастыру мен қ олданудың жалпы негізі танымның диалектикалық ә дісі болып табылады. Абсолютті статистикалық шамалар бастапқ ы мә ліметтерді жинақ тау арқ ылы алынады. Абсолютті шамалар деп - қ оғ амдық қ ұ былыстардың абсолютті мө лшерін, (кө лемін) сипаттайтын кө рсеткіштерді атайды. Абсолютті шамалар жеке жә не жалпы болып, екіге бө лінеді. Жеке абсолютті шамалар зерттелетін жиынтық тың жеке бө ліктерінің мө лшерін (кө лемін) білдіреді. Жалпы абсолютті шамалар жеке абсолюттік шамалардың қ осындысынан алынады. Абсолютті шамалардың кө мегімен зерттелетін қ ұ былыстардың абсолютті мө лшерін сипаттайды: кө лем, салмақ, аудан, ұ зындық жә не т.б. Абсолютті кө рсеткіштер атаулы сандар болып келеді, сондық тан абсолютті шамаларды есептеу кезінде тө мендегідей ө лшем бірліктері пайдаланылады:
а) табиғ и
б) қ ұ ндық
в) есептік ө лшем бірліктері бірнеше табиғ и ө лшем бірліктерінің тіркесі арқ ылы алынады. Мұ ндай ө лшем бірліктерінің мысалы ретінде тоннокилометрлерді (ткм) алуғ а болады. Ол кө лік жұ мысының кө лемін бағ алау ү шін қ олданылады: егер салмағ ы 5 тонналық жү к 50 километр қ ашық тық қ а тасымалданса, онда тасымалдардың кө лемі 250 ткм қ ұ райды;
Қ атысты шамалар деп қ оғ амдық ө мірдегі ә леуметтік- экономикалық қ ұ былыстардың сандық қ атынасының мө лшерін кө рсететін кө рсеткішті айтады. Қ атысты шама қ орытындылаушы кө рсеткіштің негізгі тү рінің бірі болып саналады. Себебі оның нә тижесінде нақ ты шама кө рсеткіштеріне талдау, қ орытынды жасауғ а толық мү мкіндік туады. Қ атысты шамалар қ ұ былыстардың сандық қ арым-қ атынасын білдіреді, олар бір абсолютті шаманы екіншісіне бө лудің нә тижесінде есептеп шығ арылады. Мұ нда бө лшектің алымын салыстырмалы шама, ал бө лімін салыстыру негізі немесе базалық шама деп атайды.
Қ атысты шамалар салыстыру негізі 1-ге тең болғ анда коэффициенттер тү рінде, салыстыру негізі 100-ге тең болғ анда пайыздармен, салыстыру негізі 1000-ғ а тең болғ анда промильмен ө лшенеді.
Мазмұ нына қ арап қ атысты шамалардың: динамикалық, жоспарлық тапсырманың орындалуы, жоспардың орындалуы, қ ұ рылымдық, ү йлестік (координациялық), ү демелік (интенсивтік), салыстырмалы, дә режелік топтары бір-бірінен бө ліп кө рсетіледі.

Статистикадағ ы орташа шамалар мә ні мен тү рлері. Вариация кө рсеткіштері Орташа шама деп, біртектес жиынтық ты белгілі бір жағ дайда жә не белгілі бір уақ ытта ө здеріне тә н белгісі бойынша жинақ тап кө рсететін орташа сан мө лшерін, яғ ни біртектес жиынтық бірліктерінің орта есеппен алынатын белгісінің барлық бірліктерге жатқ ызылатын сандық шамасын айтады. Кө рсеткіштердің мә ніне сә йкес, орташа шаманың бірнеше тү рі қ олдналады, олар мыналар: арифметикалық, геометриялық, қ ұ рылымдық, ү йлесімдік жә не шаршылық (квадраттық) орташа шамалар. Кө рсеткіштердің жеке мә ндерінің мағ ынасына қ арай жай жә не салмақ талғ ан болып бө лінеді. Жиынтық та ә рбір белгі тек бір рет ғ ана кездессе, онда орташаның жай тү рі қ олданылады. Егер жиынтық тың ә рбір белгісі бір рет емес, бірнеше рет қ айталанатын болса, онда орташа шаманың салмақ талғ ан тү рі қ олданылады. Жиынтық бірлігінің біреуінен екіншісіне кӛ шкенде белгі мә нінің сандық ӛ згеруін вариация деп атайды. Вариация кездейсоқ, сыртқ ы себептер ә серінен пайда болады Вариация – бұ л зерттелетін жиынтық тың ішіндегі белгілердің жеке мә ндерінің қ ұ былмалылығ ы (ауытқ уы, ө згермелілігі).Вариация барлық қ ұ былыстар мен процестерге тә н. Вариация кө рсеткіштерінің міндеттері мыналар:
1. вариация кө рсеткіштері орташа шаманы толық тырады;
2. жиынтық тың біртекті немесе ә р текті екендігін анық тау;
3. белгі вариациясының шегін анық тау;
4. кө рсеткіштердің арасындағ ы ө зара байланысты анық тау.
Вариация кө рсеткіштерінің мынадай тү рлері бар:
1. вариация ө рісі;
2. орташа сызық ты ауытқ у;
3. дисперсия;
4. орташа квадраттық ауытқ у;
5. осцилляция коэффициенті;
6. салыстырмалы сызық тық ауытқ у;
7. вариация коэффициенті

Статистикалық бақ ылаудың ұ йымдастырулық тү рлері мен тә сілдері Статистикалық бақ ылау деп қ оғ амдық қ ұ былыстар туралы мә ліметтерді жоспарлы жә не ғ ылыми ұ йымдастырылғ ан тү рде жинауды айтады. Статистикалық бақ ылау жұ мыстарын мынадай ү ш кезең ге бө леді:
-статистикалық бақ ылаудың дайындық жұ мыстары;
-қ ажетті материалды (мә ліметтерді) жинау;
- жиналғ ан материалды ө ң демес бұ рын тексеру. Статистикалық бақ ылау тү рлерін зерттелетін жиынтық тағ ы бірліктерді қ амту дә режесіне жә не мә ліметтерді тіркеуге алу уақ ытына байланысты анық тайды. Зерттелетін жиынтық тағ ы бірліктерді қ амту дә режесіне байланысты статистикалық бақ ылаудың екі тү рі болады:
-жаппай;
-жартылай.
Жаппай бақ ылауда зерттелетін жиынтық бірліктері толық қ амтылады. Зерттелетін объектіні дұ рыс сипаттау ү шін бақ ылау жү ргізетін уақ ытты белгілеудің маң ызы зор. Статистикада бақ ылау уақ ытын екі тү рге бө леді:
-объективті уақ ыт;
- субъективті уақ ыт.

Статистикада орташа шамаларды қ олданудың негізгі ережелері Статистикада орташа шаманы есептегенде жә не қ олданғ анда тө менде берілген принциптер мен шарттар толық тай орындалуы тиіс: 1) Зерттеп отырғ ан қ ұ былыстың, процестің жиынтық бірліктері біртекті болуы шарт. 2) Орташа шаманы есептегенде оның жеке - дара ө згермелі сандық жә не сапалық кө рсеткіштері толығ ымен жойылады. Кө п сандар заң ына байланысты негізгі бө лігінің ә рбір бө лікке тә н шамасы шығ ады. 3) Орташа шаманың кө рсекіші статистикалық бақ ылау нә тижесінде жиналғ ан мә ліметтер арқ ылы есептелінеді. Егер бақ ылау кө рсеткіштері неғ ұ рлым кө п болатын болса, соғ ұ рлым орташа шама дұ рыс шығ ады жә не нақ ты шындық ты кө рсетеді. 4) Зерттеп отырғ ан қ ұ былыстар мен процестердің жеке бө ліктерінің рарсында ауытқ у болатын жағ дайларда орташа шама қ олданылады.Сонымен, жоғ арыда келтірілген принциптер мен шарттарды еске ала отырып, орташа шама тек статистикада ғ ана емес, басқ а да ғ ылым салаларында, басқ ару, ғ ылыми – зерттеу жұ мыстарнда кө птеп қ олданылады.

Субъектілерді заң ды тұ лғ а ретінде есептеуге мү мкіндік беретін негізгі белгілері. АӨ К-нің тү сінігі мен оның қ ұ рылымы. Кез-келген субъектіні заң ды тұ лғ а ретінде тану келесі белгілері бойынша жү зеге асырылады.

-басқ а заң ды жә не жеке тұ лғ алармен шаруашылық

-ө зінің мү ліктік мү дделерін сот жә не басқ а мемлекттік басқ ару органдарында қ орғ ау қ ұ қ ығ ы

-заң ғ а сә йкес қ ызмет тү рімен айналысуғ а рұ қ сат ететін лицензияның н/е арнайы куә ліктің болуы

-бекітілген жарғ ы н/е қ ұ рылтайшы қ ұ жаттарының болуы

-фирмалық атауының, мө рдің, банкте есеп шотының болуы

-бухгалтерлік есебін жү ргізіп, қ аржылық есептілігін қ ұ рау ж/е пайда мен зияндарын анық тау

-біріккен қ ызмет туралы келісім шарттар

-салық органдарында тіркелуі туралы куә лік

-статистикалық органдарында тіркелуі

АӨ К тү сінігі. Агроө неркә сіптіккешен немесе қ ысқ аша АӨ К, ауыл шаруашылығ ының дамуымен байланысты, оның ө ндірісіне қ ызмет ету мен ауыл шаруашылық ө німін тұ тынушығ а жеткізу сияқ ты халық шаруашылығ ының салалар жиынтығ ы болып табылады.«Агроө неркә сіптік кешен» термині айналымғ а 70-жылдар ортасында енді, бұ л кезде ол біртұ тас болып қ алыптасты. Агроө неркә сіп кешенінің қ алыптасуына тарихи тұ рғ ыда ғ ылыми-техникалық революция ә сер етті. Онда ауыл шаруашылығ ына жетістіктердің енуімен қ атар, ауыл шаруашылығ ы мен ө неркә сіптің арасындағ ы байланыс беріктеді. Батыс дә стү рі бойынша ауыл шаруашылығ ымен байланысты салаларды агробизнес деп атайды. Бұ л терминді 60 жылдары американдық экономист Р. Голдбергн енгізді.Агроө неркә сіптік кешеннің соң ғ ы ө німін жасауда ө ндірістің ә ртү рлі сатыларында халық шаруашылығ ының 70-тен аса саласы тура ә рі жанама тү рде қ атысады.Агроө неркә сіптік кешенінің қ ұ рамына тек ө ндіріс процесінде, ә рі соң ғ ы ө німді тұ тынушығ а жеткізуге қ атысатын технологиялық жә не экономикалық жағ ынан ө зара байланысты салалар кіреді. Азық -тү лік ө німдерін ө ндіруге жә не азық тық емес тұ тыну заттарын жасауғ а қ атысатын салалар сә йкестігі агроө неркә сіптік кешенінің салалық қ ұ рылымын қ ұ райды. Агроө неркә сіптік кешенінің негізгі ү ш саласы бар:
Бірінші сала агроө неркә сіптік кешенді ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тармен қ амтамасыз ететін, сонымен қ атар ауыл шаруашылығ ына ө ндірістік-техникалық қ ызмет кө рсететін салалардан тұ рады.
Агроө неркә сіптік кешеннің екінші саласына ауыл шаруашылық ө німді ө ндірумен айналысатын кә сіпорын мен ұ йымдар кіреді.
Агроө неркә сіптік кешеннің ү шінші саласына ауылшаруашылық ө німдерін қ айта ө ң деу, дайындау жә не оны тұ тынушығ а жеткізуді қ амтамасыз ететін салалар жә не кә сіпорындар кіреді.
Агроө неркә сіптік кешеннің бірінші саласы мынадай салаларды қ амтиды:

1. Трактор жә не ауылшаруашылығ ы машиналарын жасау, жең іл жә не қ ұ рама жем шығ аратын, мал шаруашылығ ы мен жем-шө п ө ндірісіне қ ажетті машиналар жасайтын ө неркә сіптер;

2. Ауыл шаруашылығ ындағ ы жабдық тардың барлық тү рлерін жө ндейтін ө неркә сіп кә сіпорындары;

3. Минералды тың айтқ ыштар мен ө сімдікті қ орғ ау ү шін химиялық заттар ө ндіретін ө неркә сіптер;

4. Қ ұ рама жем дайындайтын жә не микробиологиялық ө неркә сіптер;

5. Мелиоративтік жә не жол қ ұ рылысын қ оса есептегендегі ауыл шаруашылығ ының кү рделі қ ұ рылысы.

Агроө неркә сіптік кешеннің екінші саласы тікелей ауыл шаруашылығ ы салалары:
1. Ө сімдік шаруашылығ ы, оғ ан кө кө ніс шаруашылығ ы, бау-бақ ша шаруашылығ ы, астық ө ндірісі, мақ та шаруашылығ ы, зығ ыр шаруашылығ ы жә не т.б. жатады.
2. Мал шаруашылығ ы, оғ ан ірі қ ара мал шаруашылығ ы, шошқ а шаруашылығ ы, қ ой шаруашылығ ы, қ ұ с шаруашылығ ы жатады. Сонымен қ атар мал шаруашылығ ы салалары ө нім ө ндіру сипаты бойынша: етті-жү нді қ ой шаруашылығ ы, сү т бағ ытындағ ы ірі қ ара мал шаруашылығ ы, ет бағ ытындағ ы ірі қ ара мал шаруашылығ ы жә не т.б.
Агроө неркә сіптік кешеннің ү шінші саласына мыналар жатады:

1. Тамақ, сү т жә не ет ө неркә сіптері;

2. Жең іл ө неркә сіп (тоқ ыма, аяқ киім, тері-былғ ары жә не т.б.).

Шығ ындар тү сінігі жә не тү рлері. Ү рдістік ә дісі бойынша ө зіндік қ ұ нды есептеу тә сілі. А.ш ө нім ө ндірісі кезінде тірі жә не ө ткен кезең дегі (затқ а айналғ ан) ең бек шығ ындалады. Тірі жә не ө ткен кезең ең бек шығ ындарының жиынтығ ы яғ ни ө нім ө ндіруге кеткен ө ндіріс шығ ындарын қ ұ райды. Шығ ындар: қ оғ амдық жә не жеке б.б Қ оғ амдық шығ ындар – бұ л тірі жә не ө ткен кезең дегі ең бектің берілген ө нім ө ндірісіне қ оғ аммен шығ ындалғ ан сомасын білдіреді. Ал жеке шығ ындар – бұ л нақ ты кә сіпорынның ө ндіріс шығ ындары деуге болады. Ө нім кө лемінің ө згерісіне қ арай ө згеретін шығ ындарды ө згермелі шығ ындар д.а. Ал ө нім кө лемінің ө згерісіне байланысты емес жұ мсалатын шығ ындарды тұ рақ ты шығ ындар д.а. Осы екі шығ ын қ осындысын нақ ты кә сіпорын шығ ындары деп айтуғ а болады. Ө німнің ө зіндік қ ұ нын калькуляциялаудың 4 ә дісі бар; -Нормативтік ә діс; - Тапсырыстық ә діс; -Ү рдісі бойынша есепке алу ә дісі – кезінде шығ ындар технологиялық ү рдістер бойынша анық талады. Берілген ә дісте бір типті ө німді кө п кө лемде ө ндіру жә не ө ндірістік кезең і қ ысқ а болып келетін жә не аяқ талмағ ан ө ндіріс болмайтын не аз кө лемде болатын кә сіпорындарда қ олданылады(нан пісіруде); – Дайындау б/ша есепке алу ә дісі

Экономикалық мағ ынасына қ арай шығ ындар жіктелуі жә не тү сінігі. Экономикалық шығ ындардың тү сініктемесі ресурстардың сиректігінен жә не оларды альтернативті пайдалану мү мкіндігінен қ алыптасады. Белгілі бір ресурстарды таң дау тауарды ө ндіру ү шін басқ а альтернативті тауарларды ө ндіру мү мкіншілігінің жоқ тығ ынан туындайды.
Экономикалық шығ ындар кіріс жә не тө лемдерден тұ рады. Кә сіпорын міндетті тү рде жабдық таушыларды ресурстармен қ амтамасыз ету керек. Осығ ан байланысты сыртқ ы жә не ішкі тө лемдер болуы мү мкін. Сыртқ ы шығ ындар кә сіпорынның шикізат, жанар-жағ ар май, энергия, жабдық таушылардың ө ндірістік ресурстарғ а кө ліктік жә не басқ а да қ ызмет кө рсетуші ұ йымдарғ а тө лейтін ақ ша шығ ыстарынан қ алыптасады. Басқ аша айтқ анда кә сіпорынғ а жатпайтын ресурстық тө лемдер.Бірақ ө ндіріс процесінде кә сіпорын белгілі бір ресурстарды, яғ ни ө зіне қ атысты ресурстарды пайдаланады. Ө зіндік жә не ө здік ресурстарды пайдалануғ а жұ мсалғ ан ақ ша қ аражаттары тө ленбейтін ішкі шығ ындарды қ ұ райды. Кә сіпорын тұ рғ ысынан қ арағ анда ішкі шығ ындар ө здік ресурстарғ а жұ мсалғ ан ақ ша тө лемдерін тиімді пайдалану барысында пайда болады. Мысалы: кә сіпорын ө зінің ө ндірістік ғ имараттарын жалғ а беру, материалдық ресурстарды (жер, айналым қ ұ ралдары, каптал) яғ ни бұ лар басқ а да пайда алып келеді.