А) жайылма. 2)Сырғаны бойжеткен қыздар, жас келіншектер тағады.

Ә) толымды

Б) нақ тылы жақ ты

В) екі негізді

2) Сырғ аны бойжеткен қ ыздар, жас келіншектер тағ ады.

Баяндауыш – тағ ады

Бастауыш – бойжеткен қ ыздар, жас келіншектер

Толық тауыш – Сырғ аны

Бойжеткен қ ыздар, жас келіншектер тағ ады – предикаттық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -тер кө птік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, қ иысу.

Сырғ аны тағ ады – толық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -ғ а барыс септік жалғ ауы, -ны табыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, мең геру.

Бұ л сө йлем

1. Айтылу мақ сатына қ арай: баяндау мә нді хабарлы сө йлем.

2. Қ ұ рлысына қ арай: Жай сө йлем

а) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) екі негізді

3) Ал, жасы келген ә йелдердің сырғ алары болғ анымен, оны қ ұ лақ тарына тақ пайды.

Баяндауыш – болғ анымен, тақ пайды

Бастауыш – сырғ алары

Анық тауыш – ә йелдердің

Анық тауыш – жасы келген

Толық тауыш – оны қ ұ лақ тарына

Сырғ алары болғ анымен – предикаттық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -лар кө птік жалғ ауы, -ы тә уелдік жалғ ауының 3 жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, қ иысу.

Сырғ а тақ пайды – предикаттық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан қ иысу.

Ә йелдердің сырғ алары – анық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен –дер кө птік жалғ ауы, -дің ілік септігі жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан, матасу.

Жасы келген ә йелдердің – анық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан қ абысу.

Оны қ ұ лақ тарына тақ пайды – толық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -тар кө птік жалғ ауы, -ы тә уелдік жалғ ауының 3 жағ ы, -на барыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан мең геру.

Бұ л сө йлем

1. Айтылу мақ сатына қ арай: баяндау мә нді хабарлы сө йлем

2. Қ ұ рлысына қ арай: қ ұ рмалас сө йлем

а) 2 компонентті

ә) септеуліксіз сабақ тас

Б)

в) мағ.тү рі: қ арсылық ты бағ ының қ ылы сабақ тас

1-ші жай сө йлем:

А) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) 2 негізді

2-ші жай сө йлем:

А) жайылма

ә) толымсыз

б) белгілі жақ ты

в) 1 негізді

4) Ө йткені, қ азақ ә йелдері жаулық тартып, кимешек киген.

Баяндауыш – тартып, киген

Бастауыш – қ азақ ә йелдері, кимешек

Толық тауыш – жаулық

Қ азақ ә йелдері тартып – предикаттық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -дер кө птік жалғ ауы, -і тә уелдік жалғ ауының 3 жағ ы арқ ылы байланысқ ан қ иысу.

Жаулық ты тартып – толық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен –ты табыс септігінің жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан мең геру.

Кимешек киген – предикаттық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан қ иысу.

Бұ л сө йлем:

1. Айтылу мақ сатына қ арай: Баяндау мә нді хабарлы сө йлем

2. Қ ұ рылысына қ арай: қ ұ рмалас

а) 2 компонентті

ә) септеуліксіз

Б)

в) мағ.тү рі: себеп бағ ының қ ылы

1-ші жай сө йлем:

А) жайылма

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) 2 негізді

2-ші жай сө йлем:

а) жалаң

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) 2 негізді

Билет

1-сұ рақ. Кү рделенген сө йлемдер қ атарына синтаксистік оралым-дар да жатады. Синтаксистік оралымдар дегеніміз- соң ғ ы кездерге дейін қ азақ тіл білімінде есімше, кө семше, шартты рай тұ лғ асы арқ ылы жасалғ ан ортақ бастауышты сабақ тас қ ұ рмалас не ү йірлі мү шелі сө йлемдер деп танылып келген конструкциялық топ-тарды қ амтиды. Айқ ында-уыштық қ осалқ ы сө йлемдер де, синтаксистік оралымдар да кү рделенген сө йлемдер қ ата-рынан танылса да, екеуінің бір-бірінен елеулі айырмашылығ ы бар: айқ ындауыштық қ осал-қ ылар- хабарланғ ан ой желісіне байланысты айтушы адамның ә р тү рлі кө зқ арасы, ық ылас тілегі, болмаса белгілі бір жайдың мә н-жайын айқ ындау, толық тыру ың ғ айын білдіре жұ мсалса, синтаксистік оралымдар-сө йлемдегі негізгі тү йіннің мазмұ н барысын ә р тү рлі сапалық, қ имылдық дә режеде саралап кө рсете айтылады. Синтаксистік оралымдар, бағ ының қ ы сө йлем тә різдес, негізгі ойғ а шарт, мезгіл, амал тә різдес мә ндерде жұ мсалады. Демек, синтаксистік оралым-дардың сабақ тас қ ұ рмаласпен сырттай ұ қ састық тары неғ ұ рлым кү шті болады.

​ Синтаксистік оралым тіл білімінде бұ рыннан танылғ ан категория. Орыс тіл білімінде осындай сө йлемдердің аясында «причастный оборот», «деепри-частный оборот» деген атпен арнайы қ арастырылып келеді.

1940 жылдары С.А.Аманжо-лов осындай конструкция-лардың ерекше қ ұ былыс екенін, оның тілімізден орын алатын-дығ ын айтып кетсе де, 70 жылдарғ а дейін бұ л ескерілмей келді. Оғ ан себеп ортақ баста-уышты қ ұ рмалас деп танылуы еді.

Қ азақ тіл білімінде ү йірлі мү шелі сө йлемдерді алғ аш зерттеген ғ алым С.Жиенбаев еді. 1935 жылы кө біне ү йірлі мү шенің бастауышпен жұ мсала-тыны айтылады. Мысалы, Осындай астыртын егеспен басталғ ан іс бү гін жоғ арыда айтылғ ан мінездерге сайғ ан-ды. Ү й ішіне ү ндемей кө з тастап отырғ ан Ербол осындай жайларды топшылаумен болды. Міне бұ л тізбектер бастауышты ә р жақ тан айқ ындап тұ р. Бастауышты оборот ө з алдына жеке сө йлем қ ұ рамай, грам-матикалық субьектінің мазмұ -нын ашуғ а бағ ытталғ ан. Бұ лар бастауыш болсын, болмасын, кү рделенген жай сө йлемнің ү йірлі тобын қ ұ рып, сө йлемді кү рделендіріп тұ р.

Қ азақ тіліндегі оралымды сө йлемдерді 2 ү лкен топқ а жіктеуге болады:

1. Қ абыспалы оралымдар

2. Жанаспалы оралымдар

Қ абыспалы оралымдар дегеніміз- ү йірлі мү шелі сө й-лемдер. Мұ ндағ ы конструкция ө зінен кейінгі бө лшекпен тығ ыз жымдасып кетеді де, соның негізгі обьектілі сө зіне мең -геріліп, сің ісе айтылады. Кө бі-несе -ғ ан формалы есімшенің қ атысуы арқ ылы жасалады. Мысалы, Баласы жақ сы оқ ығ ан Асан кө ң ілді отыр.

Жанаспалы оралым дегеніміз- осы кү нге дейін танылып келген ортақ баста-уышты бағ ының қ ы сө йлемдер алшақ тү рде жанаса келіп, оқ иғ а желісі бір бастауышқ а негізделе айтылады. Жанаспалы оралым есімше, кө семше, шартты рай тұ лғ алары негізінде жасалады. Сө йлемнің табиғ атын анық тауғ а бастауыш меже болады. Мысалы, Мұ ғ алім шә кірттің сабақ қ а ынта қ ойып келе жатқ анын аң ғ арып, іштей риза болып қ алғ ан.

Шартты оралымды сө йлем-дер ә р уақ ытта осындай шартты мә нде қ олданыла бермейді, ол тұ лғ алар арқ ылы қ арсылық ты, мезгіл, кезектес, салыстырмалы мағ ыналар да беріледі. Мысалы, Есепке жү йрік болса да, сө зге шабан, орысша жақ сы киінсе де, оқ ымағ ан кісі.

Бұ рын-енді, бір кезде-қ азір, тә різдес сө здермен кезектес мә нді шартты райлы оралым жасалса, қ андай-сондай жұ п қ атыстық сө здер арқ ылы салыстырмалық мә ндегі кү рделі ойлар жасалады.

Қ имыл есімді оралымды сө йлемдер –ысымен тұ лғ асы арқ ылы, тұ йық райлы сө збен бұ рын кө мекші сө здің, ү шін шылауының тіркесуі арқ ылы жасалады. Мысалы, Соғ ысты жең іспен аяқ тап, тезірек ү йіме қ айту ү шін, мен тезірек жазылуым керек

2-сұ рақ. Адам сө йлегенде немесе жазғ анда ө зі баяндап отырғ ан мә селелерге байланысты басқ а біреулердің сө зін, пікірін келтіретіні болады. Ондай сө здер автор ү шін басқ а біреудің сө зі, яғ ни, бө где сө з болып табылады.

Бө где сө зге ә рдайым басқ а біреулердің айтқ анынан алынғ ан сө здер ғ ана жатпайды, сонымен бірге, автордың басқ а бір жағ дайда, басқ а бір ең бектерінде айтқ ан ө зінің сө зінен алынғ ан келтірінділері де жатады.

Бө где сө здерді қ олдану тә сілі тү рлі-тү рлі болуы мү мкін. Бір жағ дайда бө тен біреудің сө зі ешқ андай ө згеріссіз, тү п нұ сқ асы бұ лжытылмай қ олда-нылса, екінші бір жағ дайда ол азды-кө пті болса да ө згертіліп, тың сө здер, грамматикалық тың формалар қ осылып немесе жеке сө здері, грамматикалық жеке формалары тү сіріліп айтылуы да, болмаса біреудің тек пікірі ғ ана алынып, ол тү гелдей автордың ө з сө зімен берілуі мү мкін. Соғ ан қ арай бө где сө з тө л сө з, тө леу сө з болып екі топқ а бө лінеді.

Қ азақ тілі білімінде қ алыптасқ ан дә стү р бойынша тө л сө з деп жазушының я сө йлеушінің сө зін ешқ андай ө згеріссіз, бұ лжытпай алып, ө з сө зі ішінде қ олданғ ан біреудің сө зін айтамыз.

Қ олданылу максатына карай тө л сө з цитатты тө л сө з жә не диалогты тө л сө з болып бө лінеді. Цитатты тө л сө з саяси ә дебиеттерде, ғ ылыми жә не ә р алуан публицистикалық ең бектерде қ олданылады. Цитат ретінде келтірген тө л сө здің айналасында оны сө йлеушінің ө з сө здері қ оса сө зіа қ олданылатын автор сө зінің атқ аратын қ ызметі болады. Тө л сө здің, кімдікі екендігін, қ айдан алынғ ан-дығ ын, тө л сө з иесінің алынып отырғ ан ү зіндінің алдында нелерді айтатанын, оның ү зіндіні қ андай кү йде, қ андай жағ дайда, ішкі сезім дү ниесінің қ андайлық - қ ұ былыстары жағ да-йында айтқ андығ ын жә не қ алай айтқ андығ ын тағ ы сол сияқ -тыларын білдіру - автор сө зі деп аталады.

Тө л сө здің бастапқ ы дербес-тігін толық сақ тай отырып, оның автор сө зімен байланыстыру функциясын де етістігінен басқ а ешбір сө з, ешбір грамматикалық. форма атқ ара алмайды. Де етістігінің — тө л сө здің тө л сө з екенін танытудағ ы қ асиеті де осы фунқ циясында.

Де етістігі деді, дегендер, дейін, дейді, депті, деп, десе жә не есімшенің ә р алуан септік жалғ аулы тү рлерінде айтылады.

Тө л сө з бен автор сө зінің орналасуы 4 тү рлі болады:

1. Автор сө зі тө л сө зден бұ рын келеді: (А: «Т».)

2. Автор сө зі тө л сө зден кейін келеді: («Т», - а.)

3. Автор сө зі тө л сө здің ортасында келеді: «Т, -а, -т».)

4. Автор сө зі тө л сө здің екі жағ ында келеді: А: -Т, - а.)

Осығ ан қ арай оның синтаксистік қ ұ рылысы да ә р тү рлі болады.

Жазушы, сө йлеуші адам біреудің сө зін, пікірін пайда-ланғ анда, оны азды-кө пті болса да ө згертіп, ө з тарапынан сө здер, қ осымшалар қ осып, кейбір сө здерін алып тастап, грамматикалық кейбір форма-ларын ө згертіп пайдаланады. Соны тө леу сө з деп атаймыз.

Тө л сө зді тө леу сө зге айналдырудың тілімізде қ алып-тасқ ан, ежелден келе жатқ ан тұ рақ ты тә сілдері бар: тө л сө здің тиянақ ты баяндауышы тө леу сө зге айналғ анда тура толық тауыш болып кетеді.

Сондық тан да табыс жалғ ауы тө л сө зді тө леу сө зге айналдырудағ ы, оны автор сө зімен ұ штастырудағ ы бірден-бір шешуші форма болады.

3-сұ рақ. 1) Оюлы текемет те ө те сыйлы қ онақ тардың қ ұ рметіне ғ ана ұ сталатын болғ ан.

Оюлы текемет ұ сталатын болғ ан - пред қ ат-ғ ы, анал.т тә сіл-н, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан қ иысу.

Ө те сыйлы – анық тауыштық қ ат-ғ ы, анал.қ тә сіл-н, оры тә ртібі арқ ылы байланысқ ан қ абысу

Қ ұ рметіне ұ сталатын болғ ан - толық т-қ қ ат-ғ ы, син-қ тә сіл-н, барыс септігі жалғ аулы мең геру.

Бұ л сө йлем

1. айтылу мақ -а қ арай: баяндау мә нді хабарлы сө йлем

2. қ ұ рылысына қ арай: Жай сө йлем

а) жалаң сө йлем.

Ә) ойғ а қ атысты мү шелердің қ атысына қ арай: толымды сө йлем.

Б) қ ұ рылымына қ арай: нақ тылы жақ ты сө йлем.

В) қ ұ рамдылығ ына қ арай: екі қ ұ рамды сө йлем.

2) Сырмақ оюы кү рделі, оны қ ұ растырушы адамның талғ амы мен ой-ө рісінің

биік, ою-ө нерінің жетік маманы екенін ұ қ тырады.

Сырмақ оюы кү рделі – пред қ ат-ғ ы, анал тә сіл-н, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан қ иысу

Маманы екенін ұ қ тырады - пред қ ат-ғ ы, синт тә с-н, жіктік жалғ аулы қ иысу.

қ ұ растырушы адамның талғ амы - анық -қ қ ат-ғ ы, синт-қ тә с-н, -ның ілік септігі мен тә уелдік жалғ аулы байланысқ ан матасу

Бұ л сө йлем

1. Айтылу мақ сатына қ арай: Тү сіндіру мә нді хабарлы сө йлем

2. Қ ұ рылысына қ арай: Қ ұ рмалас

а) екі компонентті

ә) жалғ аулық сыз салалас

Б) Атребуттық

В) Мағ ыналық тү рі: ың ғ айлас салалас.

1 - ші жай сө йлем.