А) жайылма. 1-сұрақ. Тұрлаусыз мүшенің бірі болып табылатын пысықтауыш сөйлемде

ә) толымсыз

б) белгілі жақ ты

в) 2 негізді

2-ші жай сө йлем:

а) жалаң

ә) толымды

б) нақ тылы жақ ты

в) 2 негізді

Билет

1-сұ рақ. Тұ рлаусыз мү шенің бірі болып табылатын пысық тауыш сө йлемде, негізінен, етістіктен болғ ан мү шеге қ атысты болып, сол мү шені мекен, мезгіл, мақ саты, орындалу амалы жағ ынан нақ тылап, анық тап тұ рады. Нақ тырақ айтқ анда, " анық тауыш зат есімнен болғ ан мү шені, пысық тауыш етістіктен болғ ан мү шені айқ ындайды"....сондық тан кең ірек жайғ а орналасу керек.

Пысық тауыштар қ ұ рамына қ арай дара, кү рделі болып келеді. Дара пысық тауыштар бір ғ ана сө зден болса, кү рделі пысық тауыштар екі немесе одан да кө п сө з формаларынан жасалады.

Мезгіл пысық тауыш. Қ имыл-ә рекеттің шақ тық мағ ынасын мезгілдік жағ ынан дә лдеп, нақ тылап тұ ратын пысық тауыш тү рін мезгіл пысық тауыш дейді.

Мекен пысық тауыштар іс-ә рекеттің, қ имылдың болу орнын, бет алысын, қ айдан шығ ып, қ айда тірелер жерін білдіреді.

Амал пысық тауыштар іс-ә рекеттің, қ имыл-қ озғ алыстың жү зеге асу амалы мен тә сілін, сапасы мсн сындық белгісін білдіретін пысық тауыш тү рі аталады. Мағ ыналық жағ ынан бұ л пысық тауыштар іштей екіге бө лініп қ аралады: 1) істің істелу тә сілін (тә сілдік амал) білдіретін жә не 2) істің сапалық белгісін сиппаттайтын.

Мақ сат пысық тауыш іс-ә рекет, қ имыл-қ озғ алыстың белгілі бір мақ сатқ а, талапқ а лайық орындалу не орындалмауын білдіреді де, кө бінесе кім ү шін? не ушін? неге? не мақ сатпен? қ андай мақ сатпен? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Себеп-салдар пысық тауыш іс-қ имылдың болу-болмау себебін білдіреді, неліктен? не себепті? неге? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Мө лшер пысық тауыш іс-қ имылдың мезгілдік созылу, кө лемдік таралу мө лшерін, қ айталану дә режесін, істі істеуге объектілердің қ атысы дә режесін анық тайды.

2-сұ рақ. -са, се, жұ рнақ ты шартты райлы етістік арқ ылы жасалғ ан мезгіл бағ ының қ ы сабақ тас: Мысалы: Ү лкен алаң ғ а келсек, кө п елдің спортшылары сапқ а тұ рып қ алғ ан екен.

Бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы -са/се шартты рай жұ рнағ ы арқ ылы қ арсылық ты бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Хат танымайтыны болмаса, жігіттің сарбазы болайын деп тұ р.

шартты райлы етістікке да/де шылауының жалғ ануы арқ ылы да қ арсылық ты мағ ына жасалады: Раушан бір-екі рет ышқ ырса да, бұ рылмады.

3-сұ рақ. Жабайдың айтуынша, кө п уақ ыттан бері бұ л ө зеннің аса бір мол тасуы екен.

Баяндауыш – тасуы екен, айтуынша

Анық тауыш – ө зеннің, Жабайдың

Пысық тауыш – аса бір мол

Пысық тауыш – кө п уақ ыттан бері

Жабайдың айтуынша – анық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен –дың ілік септігі жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан матасау

Ө зеннің тасуы екен – анық тауыштық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен –нің ілік септігі жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан матасау

Аса бір мол тасуы екен – пысық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан жанасу

Кө п уақ ыттан бері тасуы екен – пысық тауыштық қ атынастағ ы, аналитикалық тә сілмен, орын тә ртібі арқ ылы байланысқ ан жанасу.

Бұ л сө йлем

1. Айтылу мақ сатына қ арай: Баяндау мә нді хабарлы сө йлем

2. Қ ұ рылысна қ арай: қ ұ рмалас сө йлем

а) 2 компонентті

ә) септеуліксіз сабақ тас
б)
в)мағ.тү рі: шартты бағ ының қ ы сабақ тас
1-ші жай сө йлем:
а) жайылма
ә) толымсыз
б) белгісіз жақ ты
в) 1 негізді
2-ші жай сө йлем:

а) жайылма
ә) толымсыз
б) белгісіз жақ ты
в) 1 негізді

Билет

1-сұ рақ. Сө йлем мү шесі ө зі жасалғ ан сө здің қ ұ рамына қ арай дара, кү рделі жә не ү йірлі болып бө лінеді. Дара мү ше бір сө зден жасалса, кү рделі мү ше екі немесе одан да кө п сө зден жасалғ андық тан солай аталады. Ал ү йірлі мү шенің жасалуы қ ұ рамы жағ ынан кү рделіге ұ қ сас болып келеді. Яғ ни, ү йірлі мү ше кү рделі мү ше тә різді екі, немесе одан да кө п сө здерден жасалады. Бірақ қ ұ рылымдық, грамма-тикалық семантикасы жағ ынан кү рделі мү шеден ерекшеленіп ажыратылады.

Ү йірлі мү шені қ ұ райтын сө здер ө з алдына предикатты бірлік болатын бастауыш-баяндауышқ а бө лінетін жай сө йлем қ ұ рамдас болып келеді. Бұ ндай " жай сө йлемнің " баяндауышыесім сө з алдына предикатты бірлік болып саналатын қ ұ рылым (конструк-ция) екінші негізгі сө йлемнің кез-келген мү шесі болып синтаксистік қ ызмет атқ арып тұ ра алады. Бұ л тектес қ ұ ралымдар ең бірінші бастауыш қ ызметін атқ арады. Білегі жуан бірді жығ ар, білімі жуан мың ды жығ ар.

Осы тә різдес қ ұ ралымдарды баяндауыш ор-нына қ ойып қ олдануғ а да болады. Алайда ондай қ ұ ралым ық шамдалғ ан кү йде ғ ана баяндауыш бола алады. Ал шындығ ында ол тектес ү йірлі мү ше ық шам-далғ ан есім баяндауыштың анық тауышы болып табылады: Ол білегі жуан (кісі) т.б.

Толық тауыш қ ызметіндегі бұ ндай қ ұ рылымдардың баста-уышы тә уелденген зат есім, баяндауышы есімнен болып келген ү йірлі мү шеге мысал келтірейік: Ә кесі ө лгенді де естіртеді.

Пысық тауыштардың бас-тауышы зат есім, баяндауышы кө семше болып келеді: Сіз бар деп жасық ойым батылданып, Кө рсең із ақ жалын боп атылғ анын.

2-сұ рақ.

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемде синтаксистік қ ызметі бірдей, кө бінесе ө зара тұ лғ алас сө йлем мү шелері бірың ғ ай мү шелер болады.

Бірың ғ ай мү шелер ө зара салаласа байланысады да, сол тобымен сө йлемдегі басқ а мү шелерден дауысталу жағ ынан оқ шауланып, бә рі жиналып бө лек бір топ қ ұ рап тұ рады.

Бірың ғ ай мү шелер бір сө з табынан жасалады жә не бір ғ ана синтаксистік қ ызметтегі ә р тү рлі сө з топтарынан да жасалып, олардың бә ріне бірдей сұ рақ қ ойылады. Бұ лардың тұ лғ алары да кө бінесе бір формада болып келеді. Сө йлемнің бірың ғ ай мү шелері санамалы интонация-мен бө лініп-бө лініп айтылады.

Олар біріне-бірі бағ ынбай, ө зара салаласа байланысып, барлығ ы бірдей дә режеде бір сө зге қ атысты болады. Бірың ғ ай мү шелер бір сө зден қ ұ ралғ ан жалаң, не сө з тіркесінен қ ұ ралғ ан жайылма болады.

Бірың ғ ай мү шелер бір сө з табынан жасалады жә не бір ғ ана синтаксистік қ ызметтегі ә р тү рлі сө з топтарынан да жасалып, олардың бә ріне бірдей сұ рақ қ ойылады. Бұ лардың тұ лғ алары да кө бінесе бір формада болып келеді. Сө йлемнің бірың ғ ай мү шелері санамалы интонация-мен бө лініп-бө лініп айтылады.

Олар біріне-бірі бағ ынбай, ө зара салаласа байланысып, барлығ ы бірдей дә режеде бір сө зге қ атысты болады. Бірың ғ ай мү шелер бір сө зден қ ұ ралғ ан жалаң, не сө з тіркесінен қ ұ ралғ ан жайылма болады.

2-сұ рақ. Кө семше. Сабақ тас қ ұ рмаластың бағ ының қ ы сың а-рының баяндауышы қ ызметінде кө семшенің - ып/-іп/-п жұ рнағ ы мол қ атысса, -ғ алы/-гелі тү рі сиректеу қ атысады.

-ып-іп-п жұ рнақ ты кө сем-ше арқ ылы Мезгіл бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Мұ рат шығ ып ү лгірмей жатып, Вагонга Ержан кірді.

- қ алы (-келі), -ғ алы (-гелі) жұ рнақ ты кө семше: Мұ нда қ ызу жұ мыс басталғ алы, жастар да тыным таппады.

Бағ ының қ ы сө йлемнің баян-дауышы кө семшенің -ынша/-інше жұ рнағ ының жалғ ануы арқ ылы Шартты бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Ісінің қ ұ рылысы тү зелмей, ешкімнің тү рлі ісі тү зелмейді.

Кө семше формалары арқ ы-лы Қ арсылық ты бағ ының -қ ылы сабақ тас жасалады. Бағ ының қ ы сө йлемнің есім баяндауыштарына тү йдектелген бола тұ ра (бола тұ рса да) кө мекші етістіктері тіркесу арқ ылы жасалады: Оқ уғ а уақ ыт аз бола тұ ра, олар жақ сы ү лгерімге жетті.

-й жұ рнақ ты болымсыз кө семшелер арқ ылы жасалады: Жарты сағ ат болмай, қ арсыластар қ ақ пасына екі доп енгізілді

-й, -ып-іп-п жұ рнақ ты кө семшеден Себеп бағ ының қ ылы сабақ тас жасалады: Айқ астың соң ғ ы кезінде ауа райы бұ зылып, спортшылардың кең кө сілуіне мү мкіндік болмады.

Кө семшенің -ып-іп-п жә не -а, -е, -й жұ рнақ тары арқ ылы Қ имыл-сын бағ ының қ ы сабақ тас жасалады: Ұ зын кірпіктері қ ыбыр-қ ыбыр етіп, Манар ә лдене бір шуылдағ ан дыбыстарды естіп жатты.

Билет

1-сұ рақ. Қ азақ тілінде сө йлемдегі сө здердің орын тә ртібі, жалпы алғ анда, тұ рақ ты, орыс-тіліндегідей еркін емес, жалпы ереже бойынша — баяндауыш сө йлемнің ең соң ында, бастауыш одан бұ рын, анық тауыш, пысық тауыш, толық тауыш ө здері қ атысты сө здерден бұ рын тұ рады. Ауызекі сө зде, кө ркем ә дебиетте сө йлем мү шелері-нің бұ л орын тә ртібі, ә рдайым жоғ арыда айтқ андай болып келе бермейді, инверсия жасалып (орын ауысып) та орналаса береді. Бірақ осылай етудің стильдік мә ні болады. Мысалы, грамматика-ларда “анық тауыш анық тайтын сө зінен соң тұ рмайды” десе,

Ғ. Мү сірепов “Қ азақ солдатында”: “Осындай да табан бола ма екен қ ырық тесік” деп анық тауышты (қ ырық тесік) анық тайтын сө зінен (табан) кейін қ ойғ ан. Дә л осы арада автордың бұ лай етуі ө те орынды. Ол солай ету арқ ылы Бораштың тілім-тілім жаралы аяғ ын кө ріп Шегеннің таң данғ анын, сол айтқ ан сө здерінің интонациялық ө ң і қ алай екенін білдірген. Сол сияқ ты, Қ олың ды тарт дегенді, айтушының ашулана, кө терің кі дауыспен айтқ анын білдіру ү шін

М. Ә уезов Тарт қ олың ды! деп жазғ ан. Бұ л да — ө те дұ рыс жасалғ ан инверсия.

анық тауыш, жалпы ереже бойынша, анық тайтын сө зінің дә л алдында тұ рады. Егер бір заттың бірнеше, ә р алуан анық тауышы болса, оның қ айсысы бұ рын, қ айсысы соң тұ ру керек? Мұ нда да тиянақ ты ереже бар: зат-тың тү пкілікті, ең негізгі сапасын білдіретін анық тауыш сол заттың дә л қ асында тұ рады да, ө згелері одан бұ рын орналасады. Мысалы, торы, ақ сак, деген сындарды бие сө зінің анық тауыштары етіп айтқ ымыз келсе, ақ сақ торы бие дейміз, керісінше, торы ақ сақ бие демейміз. Себебі биенің, торылығ ы жусаң да кетпейтін тү пкілікті, негізгі сапасы, ал ақ сақ тығ ы — қ осымша, кө лденең, міні.

2-сұ рақ. Қ ұ рмалас сө йлем компо-ненттері арасындағ ы функцио-налдық қ атынастарды саралау нә тижесінде қ азіргі қ азақ тілінде оны тө мендегіше топтастырады: айқ ындауыштық қ атынастағ ы қ ұ рмалас сө йлемдер, объектілік қ атынастағ ы қ ұ рмалас сө йлем-дер, адвербиалдық қ атынастағ ы қ ұ рмалас сө йлемдер, тең дік қ атынастағ ы қ ұ рмалас сө йлемдер.

Айқ ындауыштық қ атынаста қ ос компоненттің бірі екінші-сінің мә нін ашып, тү сіндіріп тұ рады немесе бірінде жалпылау мә ніндегі хабар баяндалады да, екіншісі оның мә нін саралайды, айқ ындайтын оқ иғ аны, қ ұ былысты хабарлайды. Мұ ндай қ ұ рылымдағ ы сө йлемдерді ө з ішінде субъект –предикаттық қ атынастағ ы жә не атрибутивтік қ атынастағ ы қ ұ рмаластар деп жіктеуге болады. Субъект – предикаттық – сө йлемді ұ йымдастырушы негізгі синтак-систік амал, ой білдірудің, мазмұ нның жә не тема – ремалық мү шеленудің ұ йытқ ысы. Қ ұ рма-лас сө йлемдер компоненттері арасында мұ ндай қ атынастың кө рініс табуына қ азақ тілі білімі ү шін тосын жаң алық деп тануғ а болмайды.

1) Алғ ашқ ы компонент бастауышы не баяндауышы сұ рау есімдіктерінен жасалып, екінші компонентте сұ ралғ ан мү шенің жауабы баяндалады. Мысалы: Кім сү йіспеншілікпен жұ мыс істесе, сол кез келген жұ мысқ а поэзия ендіреді.

2) Алғ ашқ ы компоненттің баяндауышы мыналар, мынау, мынадай, сол сияқ ты жалпылауыш мә ндегі сө здерден, сілтеу есімдіктерінен жасалғ ан тү сіндірмелі мә нді сө йлемдер болса, келесі компонент оның мә нін ашып, предикаты секілді қ атынаста тұ рады. Мұ стафаның оларғ а қ олданғ ан шаралары мыналар: байталдың тө рт сирағ ы – тө рт жылқ ы, бір жылқ ы – барлығ ы бес жылқ ы.

3) Предикаттық қ атынаста-ғ ы қ ұ рмалас сө йлемдердің алғ ашқ ы компонентінің баян-дауышы кө бінесе сындық мә нде (есім баяндауышты) болады да, оның мә ні келесі компонент-терде ашыла тү седі. Мысалы: Ә йелдер қ ызық: мық ты жігіттің бойынан осалдық, осал жігіттің бойынан мық тылық іздейді.

Билет

1-сұ рақ. Сө йлем болмыстағ ы қ атынастарды білдіру ү шін ғ ана жұ мсалмайды, адамның тіл арқ ылы қ атынас жасауы пікір, ой айтумен қ атар, екінші кісіден пікір білу, ақ парат алу ү шін сө йлеуіне немесе басқ а біреуді іске қ осу, жұ мсау мақ сатына да байланысты хабарлы, сұ раулы, бұ йрық ты, лепті сө йлемдер деп топталады. Сө йлеудің осы мақ саттары тілде сө йлемнің тиянақ ты формалары арқ ылы кө рінеді.

1.Хабарды, ақ паратты баяндау ү шін жұ мсалатын конструкциялар хабарлы сө йлем деп аталады. Хабарлы сө йлем екі негізді, бір негізді қ ұ рамда кө рінеді. Бұ л сө йлем-дердің негізгі грамматикалық белгілері мыналар:

1. Баяндауыштары ашық рай формалы етістіктен немесе осы формағ а сипаттас жұ мсалатын есімдерден жасалады.

2. Ө зіне тә н баяндау сарынды тә н интонациясы болады.

2. Бір нә рсе туралы хабар алу, білу мақ сатында қ ойылғ ан сұ рақ ты білдіретін сө йлемдерді сұ раулы сө йлем дейміз. Сұ раулы сө йлемдерге ерекше форма беретін формалар мынандай: сұ раулық есімдіктер лексикалық амал болса, сұ раулық шылаулар (ма, ме, ше), интонация синтаксис амал-дарғ а жатады. Сұ раулы сө йлемдер ә р уақ ытта ерекше сұ раулық интонациямен айтылады. Сұ раулы сө йлемдер сұ рау мағ ынасына қ арай тө рт топқ а бө лінеді: ашық сұ рақ ты сө йлемдер, альтернативтік сұ рақ ты сө йлемдер, риторика-лық сұ рақ ты сө йлемдер, тү рткі сұ рақ ты сө йлемдер.

Ашық сұ рақ: Сұ раулы сө йлемдердің бұ л тү рі бір нә рсені білу мақ сатында қ ойылады. Қ ім? не? қ айда? қ айдан? қ андай​? неше? не істеді? деген сияқ ты сұ рақ мағ ыналы сө здер жұ мсалады.

Альтернативті сұ рақ та білуге қ ажет пікір екі тү рлі сұ рақ сө здер арқ ылы сұ раулық мағ ынада айтылып, біреуіне жауап алынады. Альтернативті сұ рақ та сө йлемдер баяндауыш мү шенің ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе шылауларды ү стеу арқ ылы жасалады.

Риторикалық тудыратын баяндауыштық формалар жедел ө ткен шақ етістіктің болымсыз тү рі - ма, ме жұ рнақ тары арқ ылы жасалады:

Тілімізде сұ раулы сө йлем формасы тың даушыны бір іске қ осу, жұ мсау ү шін де пайдаланылады...ү й қ ұ рығ ыр азынап кетті ғ ой, тағ ы бірдеме тауып жағ асың ба? (Б.М.) Мұ ндай сө йлемдер тү рткі сұ рақ ты білдіретін сө йлемдер деп аталады. Іске жұ мсаудың бұ йрық ты форма арқ ылы айтылмай, сұ раулы сө йлем формасында айтылуы коммуни-кативтік мақ сатқ а байланысты. Ол мақ сат – тілекті, іске жұ мсауды ізетпен, сыпайы білдіру.

3. Бұ йрық ты сө йлемдер біреуді іске қ осу, жұ мсау ү шін айтылғ ан пікірді білдіреді.

Бұ йрық мағ ынасы сө йлеу ү стінде тү рліше рең де болады. Осығ ан орай бұ л сө йлемдер тек бұ йрық рай формасын ғ ана емес, басқ а формаларды да қ атыстырып жасалады.

4.Сө йлемдер дү ниедегі бол-мысты, пікірді хабарлап қ ана қ оймай, сондай-ақ сө йлеушінің соғ ан қ атысты эмоциясын да білдіреді. Сө йлеушінің эмоция-сын қ оса білдіретін сө йлемдерді яғ ни, эмоцияның қ атысуына, қ атыспауына жә не эмоцияны білдіретін формалардың кө ріну, кө рінбеуіне негіздеп лепті жә не лепсіз деп бө леміз.

Эмоциялық, экспрессивтілік тілдің барлық қ ұ рылымдық бө лшектерінде кө рінеді. Осығ ан орай лексикада, грамматикада жай сө збен қ атар, формаларғ а сың ар болып жұ мсалатын эмоциялық тұ лғ алар да қ атар жү реді. Эмоция тудыратын формалар кө біне баяндауыштан кө рінеді:

5. Реплика ретіндегі лепті сө йлемдер. Тілімізде қ ұ рылысы жағ ы-нан оқ шау келетін, қ ұ рамындағ ы сө здерді мү шелік қ атынасқ а анық даралауғ а келмейтін сө йлемдер бар. Мысалы, Келгенде қ андай, Ол ол ма! Бұ л сө йлемдер лексикалық қ ұ рамы жағ ынан мү лде еркін бола алмайды, олардың бір тобы ылғ и тұ рақ ты бір сө здерді ғ ана қ атыстырып қ ұ ралады: Ол ол ма! О несі екен! Алғ анда қ анадй! Айтқ анда қ андай! Осы ретпен қ ұ ралғ ан сө йлемдер фразео-логизмге тә н сипат береді.

Ө йткені, сө йлемнің қ ұ рамын-дағ ы сө здер еркін тіркеспейді, орнық ты болғ ан ү лгі бойынша біріктіріледі. Мұ ндай сө й-лемдер реплика ретіндегі лепті сө йлемдер деп аталады.

2-сұ рақ. Обьектілік қ атынастағ ы қ ұ рмалас сө йлемдердің ішінде салалас тү рі қ азақ тілі білімінде ацтылып жү р. Профессор Р.Ә мір салалас қ ұ рмаластың аталғ ан тү рінің қ ұ рылысына назар аударады. Бұ ларда қ ұ рмалас сө йлемнің екінші бө лігі алғ аш-қ ысында обьект болып табы-латын қ атынастың қ имылын, ә рекетін білдіреді. Ғ алым обьектіні білдіретін компонент постпозициялық кү йде болатын-дығ ына назар аударады. Мысалы: Бастарын кө теріп алғ анда кө рді: оң жақ тан шалдың қ ойы қ ұ лап келеді екен. Бұ л сө йлемде қ абылдау, сө йлеуді білдіретін (естіді, кө рді, айтты жіне тағ ы басқ а) сабақ ты етістіктер қ олданылады. Сабақ ты етістіктерден жасалғ ан баяндауыштардың мазмұ ны қ ұ рмалас сө йлемнің екінші бө лігінің обьектілік қ атынасына негіз болады. Бұ л компо-ненттердің шылаусыз байла-ныстарын айқ ындайды.

Постпозициялық обьектілік қ ұ рамдас бө лігі бар салалас қ ұ рмалас сө йлем компонент-терді кері орналастыру ү лгісіндегі салалас қ ұ рмалас сө йлемнің стильдік нұ сқ асы болып табылады. Бұ л жерде демантикалық қ атынастарғ а тигізер ық палы қ андай?

Мысалы: салыстырың ыз:

(1а) Басын кө теріп кө рді: оң жақ тан шалдың қ ойы қ ұ лап келеді екен.

(1ә) Оң жақ тан шалдың қ ойы қ ұ лап келеді екен, оны басын кө теріп алғ анда кө рді. Сө йлемнің а нұ сқ асы обьектілік қ атынастағ ы жалғ аулық сыз тү сіндірмелі салалас сө йлем болса, ал осы сө йлемнің ә нұ сқ асы сол обьектілік қ атынас сақ талып қ алғ ан, бұ л жағ дайда да алғ ашқ ы компонент нені басын кө теріп алғ анда кө рді? Деген сұ рақ тың жауабы болып тұ р. Сондық тан мұ ндай сө й-лемді препозициялық обьектілік қ ұ рмалас сө йлемдер деп тануғ а негіз бар. Бірақ, мағ ыналық қ атынаста ө згеріс болады, ә нұ сқ асында тү сіндірмелік мә н-нен гө рі, мезгілдік, ың ғ айластық мә н басым сипат алады.

Билет

1-сұ рақ, Синтаксис туралы ғ ылыми зерттеулерде жай сө йлем ө зінің қ ұ рамына, формасына, қ ұ рылымына жә не мазмұ нына қ арай ә р тү рлерге ажыратылады. Мұ ндай принцептер бойынша жай сө йлемдер мынадай типтерге бө лінеді: 1)Толымды жә не толымсыз жай сө йлем; 2)Номинантивті жә не етістікті жай сө йлем; 3)Жалаң жә не жайылма жай сө йлем; 4)Айтылу мақ сатына қ арай бө лінетін жай сө йлем; 5)Екі негізді (қ ұ рамды) жә не бір негізді жай сө йлем; 6)Кү рделенген жай сө йлем.

Жай сө йлемнің толымды, толымсыз болуы сө йлемдегі бас мү шелердің болу, болмауына байланысты. Мысалы: Жү рерің де тағ ы да келесің ғ ой. (Толымсыз) Тү ні бойы ұ йық тамағ ан да болуы керек (Толымсыз).

Жалаң сө йлемдер екі қ ұ рамды болып келеді, басқ аша айтқ анда, олар тек бастауыш пен баяндауыштан ғ ана тұ рады. Оның қ ұ рамында бастауыштың да, баяндауыштың да қ ұ рылы-мын кең ейтуші мү шелер болмайды Бастауыш негізінен зат есімнен жасалса, баяндаушы етістік болады. Мысалы: Есік ашылды. Шектібай мен Алексей кірді.

Жайылма сө йлем жалаң сө йлемді қ ұ раушы тұ рлаулы мү шелерге қ атынасқ ан тұ рлаусыз мү шелері бар жай сө йлемнен жасалады. Тұ рлаулы мү шелердің бірінде ең кемі бір тұ рлаусыз мү ше тіркессе, онда ондай жай сө йлем жайылма сө йлем болып саналады. Мыса-лы: Есенбек сылқ -сылқ кү лді.

Екі негізді жай сө йлем бір негізді жай сө йлемге қ арағ анда ең ө німді, ө те жиі қ олданылатын тип болып табылады. Тіршілік-тің сан тү рлі қ ұ былыстары тілімізде екі негізді жай сө йлемді қ ұ рушы тұ рлаулы мү шелер бастауыш пен баяндауыш арқ ылы білдіріледі.

Екі негізді жай сө йлем – ком-муникативтік аспекті тұ рғ ысы-нан ең кө п қ олданылатын тип. Ө йткені зат есім-бастауыштың сапалары сан-алуан. Олар баядауыш арқ ылы кө рінеді. Екі негізді жай сө йлем баянда-уыштарының қ ай сө з табынан жасалуына қ арай есімді жә не етістікті болып бө лінеді.

Екі негізді жай сө йлемнің бастауышы, негізінен, зат есімнен жасалады. Бірақ субстантивтеніп басқ а сө з таптары да бастауыш қ ызметінде тұ ра береді. Ал баяндауыш қ ызметінде кө бінесе етістік кө рінеді. Алайда басқ а сө з таптары да баяндауыш қ ызметінде ө німді қ олданылады. Екі негізді жай сө йлемдерге мысалдар келтірейік: Кү н суытты.

2-сұ рақ. Қ азақ тілі білімінде адвербиалдық қ атынастағ ы қ ұ рмаластардың бар екендігі айтылып жү р. Ғ алым Қ.Есенов қ ұ рмаластарды функционалды принцип негізінде сө йлем мү шелері ың ғ айында топтастыру А.Байтұ рсынов, Қ.Жұ банов, С.Жиенбаев, Н.САуранбаев ең бектерінен орын алғ андығ ын айта келіп, қ азақ тіліндегі бағ ының қ ы сө йлемдердің дені ө з басың -қ ыларымен қ арым – қ атынасына орай пысық тауыштық ың ғ айда жұ мсалатынын кө рсеткен еді.

Қ азақ тіл білімінде қ ұ рма-ластарды жіктеуде пысық тауыш бағ ының қ ылардың бар екендігі бұ рын да, қ азір де мойындалғ ан, бірақ аталғ ан қ атынасты тек сабақ тастарғ а ғ ана телу мә селесі ойлануды қ ажет етеді. Қ азақ тілінде салаластардың да адвер-биалдық қ атынасқ а қ ұ рылатын-дығ ына дау жоқ. Алғ ашқ ы компонент пен соң ғ ы ком-поненттің арасында сабақ тас-тардағ ыдай қ атынас бар. Мысалы: Биылғ ы кү з тым жауынды болды, шаруалар шө птерін де мезгілінде жиып ала алмады.

Сондық тан адвербиалдық қ атынастағ ы қ ұ рылымдар тек сабақ тастарғ а ғ ана емес, салаластарғ а да тә н деп қ орытынды жасауғ а болады. Адвербиалдық қ атынастың негі-зінде қ ұ рмаластың тө мендегідей тү рлері жасалады:

1) Мезгіл мә нді қ ұ рма-ластар: Кө зімді ашып алдың ғ ы жақ қ а қ арасам, екі адам қ арауытып тұ р екен.

2) Себеп мә нді қ ұ рмаластар: Сү йегі пысық жылқ ы еді (неліктен?), сондық тан қ амшы салдырғ ан жоқ.

3) Амал мә нді қ ұ рмаластар: Басымызғ а ә ң гір таяқ ойнатып, қ ыр соң ымызғ а тү сетіндей, Серғ азығ а не жазып едік?

4) Мақ сат мә нді қ ұ рмаластар: Оспан жұ мыс басына бармақ шы болып, Ә йгерім мен Ерболды ү йден ерте шығ ады.

3-сұ рақ. Адам баласының табиғ аты қ ызық қ ой – байлығ ынан, бақ -дә улетінен айырылғ анда қ атты налиды, ал асыл уақ ыттың мә н-мағ ынасыз ө тіп жатқ анын елең қ ылмайды.

Бастауыш – табиғ аты

Баяндауыш – қ ызық қ ой; қ атты налиды; елең қ ылмайды

Анық тауыш – адам баласының; асыл уақ ыттың

Толық тауыш – байлығ ынан, бақ -дә улетінен; ө тіп жатқ анын

Пысық тауыш – айырылғ анды; мә н-мағ ынасыз

Табиғ аты қ ызық қ ой – предтикаттық қ атынас, синтетикалық тә сіл, тә уелдік жалғ аулы, қ иысу.

Адам баласының табиғ аты – анық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, ілік септікті, мең геру.

Байлығ ынан, бақ -дә улетінен айырылғ анда – толық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, шығ ыс септікті, мең геру.

Айырылғ анда қ атты налиды – пысық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, жанасу.

Асыл уақ ыттың ө тіп жатқ анын – анық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, ілік септікті, матасу.

Мә н-мағ ынасыз ө тіп жатқ анын – пысық тауыштық қ атынас, аналитикалық тә сіл, орын тә ртібі, жанасу.

Ө тіп жатқ анын елең қ ылмайды – толық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, табыс септікті, мең геру.

Бұ л сө йлем:

1. Баяндау мә нді хабарлы сө йлем;

2. Қ ұ рмалас сө йлем;

3. Кө п қ ұ рамды қ ұ рмалас сө йлем;

4. Салалас қ ұ рмалас сө йлем;

5. Ың ғ айлас салалас қ ұ рмалас сө йлем;

6. Жалғ аулық сыз.

1-Жай сө йлем:

1. Жайылма

2. Толымды

3. Нақ тылы жақ ты

4. Екі негізді

2, 3 -жай сө йлемдер:

1. Жайылма

2. Толымды

3. Белгілі жақ ты

4. Екі негізді

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемдер ылғ и бастауыш-баяндауыш қ атынасында қ ұ рыла бермейді. Тілімізде грамматикалық жағ ынан ерекше атаулы сө йлем бар. Бұ л сө йлемдер қ ұ былыстың, заттың атауы ретінде жұ мсалады. Жаз. Тымырсық ыстық. Атау сө з сө йлемде негізгі, тірек мү ше болады. Осы негізгі мү ше қ ұ былыстың, заттың атауын білдіріп, сө йлемнің іргесіне тірек болады. Негізгі мү ше ретінде зат есім, сын есім, есімше (- ғ ан, -ген, -қ ан, -кен, -тын, - тін формалары), тұ йық рай тұ лғ алы етістік жұ мсалады. Сө йлем қ ұ рамына осы негізгі мү шелер бағ ының қ ылық қ атынаста тұ ратын басқ а мү шелер де кіреді: Жаздың ыстығ ы-ай! Кү тпеген жерден жолығ уы-ай!

Атаулы сө йлемдер арнаулы коммуникативтік мақ саттың қ ажетімен қ алыптасады. Бұ л сө йлемдер тө ң іректі, жағ дайды ү немді жолмен суреттеу ү шін жә не пікірді эмоциялы етіп білдірудің амалы ретінде жұ мсалады. Жұ мсалуына қ арай атаулы сө йлемдерді ү ш топқ а бө лінеді:

1) Бейнелеуіш атаулы сө йлемдер: Тү н. Шалқ ығ ан-ай.

2) Эмоциялы атаулы сө йлемдер: Кү луін!

3) Сө гіс, тілек мағ ыналы атаулы сө йлемдер. Қ аң ғ ығ ан неме! Ө ркенің ө скір!

Атаулы сө йлемдер мен екі бас мү шелі сө йлемдер функция жағ ынан да, структура жағ ынан да тығ ыз байланысты. Функция жағ ынан атаулы сө йлемдер мен екі бас мү шелі сө йлемдер мағ ына жағ ынан бірдей болып келе береді, бірақ олардың арасында қ ызмет ерекшелігі болады: Мезгіл жаз еді. Ай жарқ ырап тұ рғ ан – Жаз. Жарқ ырағ ан ай.Структура жағ ынан бұ л екі тү рдегі сө йлемдерді бір тү рден екінші тү рге ауыстырып, қ ұ рылысын ө згертуге келеді: Жаз ыстық – жаздың ыстығ ы-ай!

2-сұ рақ. Тең дік қ атынастағ ы сө йлемдерге баяндауыш тұ лғ асының, байланысьырушы тұ лғ алардың қ атысы жоқ. Бұ л жердегі тең дік қ атынас – мағ ыналық тең дік турасында болмақ. Қ ұ рмаластың бұ л тү рінде компоненттер бір – бірімен атрибутивтік, объек-тілік, адвербиалдық қ атынасқ а тү спейді, керісінше, ә р компо-нент мағ ыналық дербестігін сақ тап, ә р компонентте дербес ой айтылады. Кө бінесе айтылғ ан ой бір – бірімен қ анаттас, мезгілдес, кезектес, қ атар орындалып жатады. Ә детте қ алыптасқ ан тү сінік бойынша, тең дік қ атынасқ а тек компоненттердің баяндауыштық тұ лғ асы назарғ а алынып келді. Мағ ыналық тең дік дегенде, екі компоненттің бір – біріне мағ ыналық тең дігі ескерілгені жө н. Шылаулар қ ұ рмалас сө йлемнің мағ ыналық тү рін айқ ындауышы негізгі фактор болса, жалғ аулық сыз салалас-тардың кейбір тү рінде оны ажырату оң ай емес. Тілімізде тек тұ лғ алық жағ ынан бағ ы-ныштылығ ы болмаса, мағ ына-лық жағ ынан ө з дербестігін сақ тағ ан сө йлемдер жеткілікті.

Тіліміздегі тең дік қ атынас-тағ ы қ ұ рмаластардың қ ұ рылым-дық ерекшеліктері тө мендегідей:

1) Антитеза немесе аналогия ретінде алынғ ан екі тү рлі субъектінің іс – ә рекет, жай – кү йі салыстырыла беріледі: Жақ сының сө зі майдадай, жа-манның сө зі найзадай (Қ ашағ ан Кү ржіманұ лы). Жақ сы байқ ап сө йлер, жаман шайқ ап сө йлер.

2) Компоненттерінде екі тү рлі пікірдің саластырыла берілуі (синтаксистік параллелизм). Ерлік – елдің қ асиеті, жү ректілік – жігіттің қ асиеті

3) Қ айталаулар: Жақ сы сө зді ел жаттар, ел жаттар сө зде салмақ бар (мақ ал). Айсыз тү ндей надан жаман, Ақ ылсыз болса, балаң жаман.

4) Ортақ сө здің немесе лексикалық корреляттардың болуы: Тұ з – астың тө ресі, онсыз ет те, нан да дә мсіз.

3-сұ рақ. Аз шығ ынды қ ызғ анып, кө п пайдадан қ ұ р қ алма.

Бастауыш – сен жасырын тұ р

Баяндауыш – қ ызғ анып; қ ұ р қ алма

Толық тауыш – шығ ынды; пайдадан

Анық тауыш – аз; кө п

Сен қ ызғ анып – предикаттық қ атынас, синтетикалық тә сіл, жіктік жалғ аулы, қ иысу.

Шығ ынды қ ызғ анып – толық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, табыс септікті, мең геру.

Аз шығ ынды – анық тауыштық қ атынас, аналитикалық тә сіл, орын тә ртібі, қ абысу.

Сен қ ұ р қ алма – предикаттық қ атынас, синтетикалық тә сіл, жіктік жалғ аулы, қ иысу.

Пайдадан қ ұ р қ алма – толық тауыштық қ атынас, синтетикалық тә сіл, шығ ыс септікті, мең геру.

Аз пайдадан – анық тауыштық қ атынас, аналитикалық тә сіл, орын тә ртібі, қ абысу.

Бұ л сө йлем:

1. Бұ йрық ты сө йлем;

2. Кү рделенген жай сө йлем;

3. Жайылма;

4. Толымды;

5. Белгілі жақ ты;

6. Екі негізді.

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемнің ең басты белгілерінің бірі – предикативтік қ атынас сө йлемдегі бас мү шелердің (бастауыш пен баяндауыш) ө зара қ атынасына негізделетіні белгілі. Алайда сө йлемнің мағ ыналық -мазмұ ндық қ ұ рылымындағ ы бас мү шелер болып табылатын субъекті мен предикат арасындағ ы жақ тық мағ ына грамматикалық ың ғ айда басқ аша жолдармен де берілуі мү мкін. Нақ тырақ айтқ анда, сө йлем ү немі екі бас мү шенің грамматикалық қ атынысынан қ ұ рала бермей, предикативтік мағ ынаны логикалық ың ғ айда тұ тастай білдіретін бір ғ ана бас мү шелік қ ұ рылым арқ ылы да беріле алады.

Осы сө йлемдерің барлығ ына ортақ белгі – атау септігіндегі грамматикалық бастауыштың (немесе грамматикалық жақ тың) болмауы, яғ ни субъектінің атау тұ лғ алы жеке сө збен сә йкес келмеуі.

Сө йтіп, бір негізді сө йлемдер деп грамматикалық жағ ынан бір ғ ана предикативтік бас мү ше қ ұ рылымда келіп, субъектілік бас мү шемен толық тыруды қ ажет етпейтін жай сө йлем тү рін айтамыз.

Бас мү шесі белгілі бір жақ тық тұ лғ ада тұ рғ анымен (кө бінесе 2-жақ, ішінара 1 жә не 3-жақ тарда), сө йлем семантикасы жалпылан-ғ ан жақ тық мә нді білдіретін, соғ ан сай іс-ә рекет ү ш жақ қ а тә н болып кө рінетін бір негізді сө йлем тү рін жалпылама жақ ты сө йлем дейміз.

Бас мү шесі 3-жақ тық тұ лғ ада келіп, іс-ә рекет иесі белгісіз жақ болатын, тек іс-ә рекеттің орындалуы жайында хабар білдіру мақ сатын кө здейтін бір қ ұ рамды сө йлем тү рін белгісіз жақ ты сө йлем дейміз. Мысалы: Жиылыста Омбы мен Қ ызылжарды большевик билеп алғ анын хабарлады.

Жанама жақ ты (жақ сыз) сө йлемде айтылатын ой тұ рлаулы мү шенің тек біреуі арқ ылы ғ ана, яғ ни баяндауышы арқ ылы ғ ана қ алыптасып жарық қ а шығ ады. Ал сө йлемдегі баяндауыш кө рсеткен іс-қ имылдың субъектісі бастауыш арқ ылы берілмейді. Сондық тан жақ сыз сө йлемде атау тұ лғ асында тұ рып, кім? не? Сұ рағ ына жауап беретін бастауыш болмайды жә не оны баяндауыш формасы арқ ылы тауып алуғ а да мү мкін емес. Мұ ның себебі – баяндауыштың бастауышпен қ иыса байланысу қ абілеті болмай қ ұ рылуында. Баяндауыш тұ лғ асы ә рқ ашан жекеше 3-жақ та ғ ана тұ рады.

2-сұ рақ. Кө п бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлемнің бағ ының қ ы компоненттерінің басың қ ы компонентпен байланысы тү рлі- тү рлі болады. Олардың кейбі-реуінде алдың ғ ы бағ ының қ ы компонент ө зінен кейінгі бағ ының қ ығ а тіркесіп, сол арқ ылы сатылап барып басың қ ымен байланысса, екінші біреуінде ә р бағ ының қ ы жай сө йлем ө з беттерінше тікелей жарысып барып басың қ ығ а тіркеседі.

Бағ ының қ ы компоненттерінің басың қ ы компонентпен байла-нысу жолына қ арай кө п бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлем жарыспалы бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлем, сатылы бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлем болып екі тү рге бө лінеді. Кө п бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлемнің ә р бағ ының қ ы жай сө йлемдері ө з беттерінше, тікелей барып басың қ ы жай сө йлеммен байланыса алатын болса, кө п бағ ының қ ының ондай тү рі жарыспалы бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлем деп аталады. Жарыспалы бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлемнің бағ ының қ ы компоненттерінің баяндауыш-тары бірың ғ ай тұ лғ алы сө здерден болу да, тү рлі тұ лғ алы сө здерден болуы да мү мкін. Ал бағ ының қ ы компоненттерінің баяндауыштары ә р тү рлі тұ лғ алы сө зден болатын жарыспалы бағ ының қ ылардың алдың ғ ы бағ ының қ ы жай сө йлемі тұ лғ алық жағ ынан болмағ анымен, мағ ыналық жағ ынан ө зінен кейінгі бағ ының қ ы жай сө йлемге азды- кө пті болса да тә уелді болады да, басың қ ы жай сө йлемге тікелей тіркеп айтқ анда, мейлінше жымдасып кете алмайды. Мысалы, Шашының ағ ы кө бейіп, бет- аузындағ ы ә жімдері де терең деп, бір тү ннің ішінде ол босап кетіпті.

Сатылы кө п бағ ының қ ылы сабақ тас сө йлемнің бағ ының -қ ылы тү рі бұ л айтылғ андардан ө згеше болады. Сатылы бағ ының қ ыда ә р бағ ының қ ылы компонент басың қ ы компо-нентпен ө з бетінше тікелей байланыспайды, ө зінен кейінгі бағ ының қ ығ а байланысады да, сол арқ ылы сатылап барып басың қ ымен қ ұ рмаласады. Мысалы: Сө здері осығ ан қ ұ йыл-ғ аннан кейін, ол екеуі Айбаршағ а не Самарқ анды, не Байжанды танудың сә тін кү тіп жү ргенде, сол сә т бір кү ні тү се қ алғ андай болады.

3-сұ рақ. Кейде адамдар қ олдағ ы бақ ытынан оп-оң ай айырылып қ алады, кейде тіпті бақ ытсыздық қ а да ү шырайды.

оп-оң ай айырылып қ алады – пыс-қ. қ ат-с, аналит-қ тә сіл, орын тә рт.арқ. байл. Жанасу.

Адамдар айырылып қ алады- пред-қ қ ат-с, синтет-қ тә с. Қ иысу.

Қ олдағ ы барынан айырылып қ алады- тол-қ қ ат-с. Синтет-қ тә сіл, шығ ыс сеп.ж.арқ. етістікті мең геру.

Бақ ытсыздық қ а ұ шырайды- толық -қ қ ат-с, синтет-қ тә сіл, барыс сеп.ж. арқ.байл. етістікті мең гер

Бұ л сө йлем айтылу мақ сатына қ арай баяндау мә нді хаб-лы сө йлем.

Қ ұ рамына қ арай қ ұ рмалас сө йлем

1. 2 компонентті

2. Салалас

3. Жалғ аулық ты

4. Кезектес

1-жай сө йлем

1.жайылма

2.толымды

3.нақ тылы жақ ты

4.екі негізді

2-жай сө йлем

1. Жайылма

2. Толымсыз

3. Белгісіз жақ ты

4. Бір негізді

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемдердің қ ұ рамында қ ыстырма ретінде кірігіп жұ мсалатын компоненттер болады. Олардың қ ыстырма компонент болып бө лінуіне бірнеше себеп бар. Біріншіден, олар сө йлемнің негізгі грамма-тикалық жү йесіне қ атыспай, одан оқ шау тұ рады. Екіншіден, грамматикалық оқ шаулануы интонациядан да кө рінеді.

Грамматикалық жү йеден оқ -шауланғ анмен, бұ лар сө йлемнің коммуникативтік мақ сатымен, мазмұ нымен тығ ыз байланысты. Оқ шау компоненттер сипаты, сапасы жағ ынан оқ шау сө з, оқ шау сө з тіркесі ретінде де, оқ шау сө йлем ретінде де қ атысады.

Оқ шау сө з, сө йлемдер негізгі сө йлемге қ атысы, атқ аратын қ ызметіне қ арай былай бө лінеді:

1) ү ндеу амалы ретінде жұ мсалатын оқ шау сө здер.

2) қ ыстырма сө з, сө йлемдер.

Тілдің ү ндеу қ ызметі ылғ и кө ріне бермейді, ол ауызекі сө зде кө бірек кө рінеді. Ауызекі сө зді тың даушы тікелей естиді. Сондық тан сө йлеуші сө зі тү сінікті, дә л жету ү шін тың даушының назарын аударып алады.

Ү ндеу қ ызметін атқ аратын сө здер сө йлем қ ұ рамында қ ыстырма компонент ретінде қ аратпа сө здер немесе тың даушының назарын аудару ү шін қ ызмет ететін қ ыстырма сө здер (айтпақ шы, немесе т.б.), ойғ а байланысты ассоциация тудыруғ а жұ мсалады.

Қ аратпа сө з – ү ндеу амалдарының бірі. Олар:

1. Жалқ ы есімдер.

2. Туыстық қ атынасты білдіретін сө здер (бала, келін, қ ұ да, т.б.)

3. Кісілерді жас, жыныс, ә леуметтік ерекшелігіне қ арай атайтын (батыр, жігіттер, т.б.) сө здер.

4. Лақ ап атты білдіретін сө здер (тө режан, тетелес т.б.)

5. Қ аратпа сө з ретінде тілек істі білдіретін зат есім, сын есім сө здер, эмоцияны білдіретін басқ а да сө здер жұ мсалады.

2-сұ рақ. Қ ұ рмалас сө йлем қ ұ ра-мында қ ұ рмаласудың салаласу мен сабақ тасу тә сілдері бір сө йлем ішң де қ атарымен келе беретіні болады. Мысалы, Қ ара-ғ андының нары биыл бү рқ ан-тарқ ан қ ауырт еріп еді, сай-салалар суғ а толып, кырдың тентек ө зендері сақ ылдап тасығ алы кемерлеп тұ р.

Мысалдағ ы қ ұ рмалас сө йлем аралас қ ұ рмалас сө йлемге жатады. Ө йткені оның қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдер бір-бір мен салаласып та, сабақ тасып та байланысып келген. Ү ш жай сө йлемнен қ ұ ралғ ан алдың ғ ы қ ұ рмаластың бірінші компоненті екінші компонентпен салаласа қ ұ рмаласқ ан да, екінші жай сө йлем ү шінші жай сө йлеммен сабақ таса байланысқ ан. Осы тә різдес қ ұ рамына енген жай сейлемдері бір-бірімен сала-ласып та, сабақ тасып та байланысатын қ ұ рмалас сө йлем аралас қ ұ рмалас сө йлем деп аталады.

Аралас қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамында оның жеке компоненттері ретінде тө л сө здің болуы да мү мкін. Мысалы: «Пушкин дегеніміз— тө тенше кө рініс жә не ол орыс рухының бірден-бір кө рінісі болуы да мү мкін», — деп, Гоголь Пушкиннің орыс ә дебиеті тарихындағ ы рө лін жоғ ары жә не соншалық ә діл бағ алады деген сө йлем де аралас қ ұ рмалас сө йлемге жатады. Мұ ндағ ы тө л сө з кұ рамындағ ы Пушкин дегеніміз—тө тенше кө рініс деген бірінші жай сө йлем тө л сө здің еқ інші жай сө йлемімен жә не жалғ аулығ ы арқ ылы салаласа қ ұ рмаласса, тө л сө здің ол орыс рухының бірден-бір кө рінісі болуы да мү мкін деген екінші жай сө йлемі деп кө мекші етістігі арқ ылы автор сө зі болып тұ рғ ан жай сө йлеммен сабақ таса байланысып тұ р т. б.

3-сұ рақ. Наурыздың басында ауылдан аттанып кеткен Қ ангелді мен Аралбай ай ортасынан ауа Ташкентке жетіпті.

Ташкентке жетіпті – толық -қ қ ат-с. Синтет-қ тә сіл, барыс сеп.ж.арқ.байл. етістікті мең геру.

Қ ангелді мен Аралбай жетіпті - пред-қ қ ат-с, синтет-қ тә сіл, қ иысу.

Ай ортасынан ауа жетіпті – пыс-қ қ ат-с, синтет-қ тә сіл, шығ ыс сеп.ж.арқ.бай-н. Жанасу.

Бұ л сө йлем айтылу мақ сатына қ арай баяндау мә нді хабарлы сө йлем.

Қ ұ рылымына қ арай жай сө йлем.

1. Жайылма

2. Толымды

3. Нақ тылы жақ ты

4. Екі қ ұ рамды

Тө ле биге келіп жатқ ан кісілер кө п екен.

Кісілер кө п екен – пред-қ қ ат-с, синтет-қ тә сіл, қ иысу

Келіп жатқ ан кісілер – анық -қ қ ат-с, синет-қ тә сіл, қ абысу.

Бұ л сө йлем айтылу мақ сатына қ арай баяндау мә нді хабарлы сө йлем.

Қ ұ рамына қ арай жай сө йлем.

1. Жайылма

2. Толымды

3. Нақ тылы жақ ты

4. Екі қ ұ рамды

Билет

1-сұ рақ. Сө йлемдер мағ ынасына, формасына қ арап ө зара бо-лымды, болымсыз болып сара-ланып, мазмұ ны болымды, болымсыз пікірлерді білдіреді.

Болымды пікір затқ а белгілі бір сапаның тә н, қ атысты екенін білдірсе, болымсыз пікір тә н емес, қ атысты емес екенін кө рсетеді. Шойын – металл, ағ аш - металл емес.

Болымсыз баяндауыштар-дың жасалуы.

1. Етістіктердің болымсыз формасы арқ ылы жасалады. Сен ақ талма, бү лдіріп жү рген сен.

2. Болымсыз баяндауыш –ғ ан, -ген тұ лғ алы есімше –жоқ қ ұ рамында жасалады: келген жоқ, кө рген жоқ.

3. Тә уелдік жалғ ауы негізі компонент – есімшеге жалғ а-нады: келгенім жоқ.

4. Жақ тық мағ ынаны білдіру ү шін жұ мсалатын негізгі форма – жіктік жалғ аулар: кө рген жоқ пын, кө рген жоқ сың.

5. Есімше сө здің болымсыз тұ лғ асын тудыратын морфоло-гиялық амалы бар: кө рмеген - кө ргенім жоқ – кө ргенім бар.

6. Ө ткен шақ есімше мен емес сө зінің бірігуі арқ ылы жасалғ ан баяндауыштық форма: естіген емес, айтқ ан емеспін т.т

7. –тын, -тін тұ лғ алы есімшеден жасалып, іс-ә рекетті заттың тұ рақ ты, қ алыпты сапасы, қ асиеті ретінде атайтын баяндауыштан болымсыз форма –ма, -ме жұ рнағ ы арқ ылы жасалды: сө йлемейтін.

8. –тын, -тін тұ лғ алы есімшеден жасалып іс-ә рекеттің потенциялық қ алпын білдіретін баяндауыштардың болымсыз формасы емес ө зінің қ атысуымен жасалады: келетін – келетін емес.

9. Есім сө здерден болғ ан баяндауыштардың болымсыз тү рі емес кө мекші етістігінің қ атысуымен жұ мсалады: ү лкен емес, тыс емес т.б.

10. Болымсыз баяндауыш ретінде жоқ сө зі дара жұ мсалып, жоқ субъекттің болмысқ а қ атысын (бар-жоқ тығ ын) білдіреді. Омбылай-тын қ алың қ ар жоқ.

11.Тілімізде тек жоқ сө зінен болымсыз сө йлем қ ұ ралып жұ мсалатыны бар. Бұ л толық қ ұ рамдағ ы сө йлемнің орнына жү ретін эллипсис сө йлем жә не ол кө біне диалогта екінші жауап реплик ретінде жұ мсалады. Бә йгеге қ осып кө рдің бе? – Жоқ.

12. Болымсыз ұ ғ ымды білдіретін сө здер: ешкім, ешқ ашан, ешнірсе, сол сияқ ты, еш адам, еш кісі, еш колхозшы еш қ ұ рылысшы, еш ү й т.т. Бұ л сө здер тек болымсыз сө йлемнің қ ұ рамында жұ мсалып, оның болымсыздық мағ ынасын кү шейте тү седі. Қ арашаш кіріп еді, кісілер қ озғ алмады – Қ арашаш кіріп еді, ешкім қ озғ алмады.

13. Болымды, болымсыз сө йлемлдерің функциялық қ арым-қ атынаста келуін бастауышы болымсыз есімше-баяндауышы жоқ болып қ ұ ралғ ан сө йлемдерден де кө руге болады: Айтпайтыны жоқ – Бә рін айтады.

2-сұ рақ. Дә стү рлі грамматика бойынша бастауыш (граммати-калық субьект) пен баян-дауыш(грамматикалық преди-кат), содан соң сө йлемнің тұ рлаусыз позициядағ ы мү ш-елерін талдап кө рсететін болсақ, актуалды мү шеленуді айтылғ ан пікірдің не туралы екендігін жә не тема туралы негізгі хабар деп жіктеледі. Қ ұ рмалас сө йлем-дегі тема-ремалық қ атынастарды айқ ындауғ а базистік сө йлем-дерде алдың ғ ы компонент тема, кейінгі компонент рема ретінде кө рінеді.Мысалы: Біздің қ оны-сымыз мына тұ ста болатын да, ал ә лгі аталас ағ айындарымыз сә л берірек жайлайтын.

Қ ұ рмалас сө йлемдердің тема-лық бө лігінде сө йлеудің психо-логиялық белгісі айқ ын бай-қ алады. Басқ аша айтсақ, темалық компонент жалпы ақ паратпен бірге, коммуникацияның басты белгілерінің бірі- кү ту, белгісізді «кү ту сә тін» бойына жинақ -тайды. Дә л осы «кү ті сә ті» грамматикалық тә сілдермен бірге компоненттерді қ ұ рмалас-тырып, бір бү тінге біріктірді. Міне, бұ л мә селе қ ұ рмалас сө йлем компоненттерін байла-ныстыру мә селесін тек грамматикалық тә сілдерге телу туралы кө зқ арастарды толық -тыруды қ ажет етеді.

Қ ұ рмалас сө йлем компо-ненттері кіріге де орналасады. Бір компоненттің ортасына екінші компонент те кіріге байланысуы мү мкін. Мұ ндай орын тә ртібін тіл білімінде интерпозиция деп атайды. Мысалы: Ө зінің оқ ығ аны да болуы керек, біз аз артынан ә ң гімелесіп отырғ анымызда, кітапқ а да қ арап отырды. Бұ л жерде тиянақ сыз компонент тиянақ ты компоненттің орта-сына еніп тұ р. Бірінші комму-никативтік талап бойынша, тиянақ сыз компонент бұ рын орналасқ ан болар еді: Біз аз артынан ә ң гімелесіп отырғ а-нымызда, ө зінің оқ ығ аны да болуы керек, кітапқ а да қ арап отырды.

Кірігу тә ртібі салалас сө йлем компоненттері арасында да болад: Кү зетші, ойында-балалары, алдында-қ ойы, кө пке дейін ат ү стінде жү рді.

Инверсия -қ алыпты орын тә ртібінің ө згеруі болса, қ ұ рмалас сө йлемдерде, ә сіресе, сабақ тас қ ұ рмаластарда, ба-сың қ ы компонент бұ рын, бағ ының қ ы компонент кейін орналасатын жағ дайы да болады.Мұ ндай орын тә ртібін тіл білімінде постпозиция деп атайды.Мысалы: Қ обыз ү ні, қ ыпшақ тар қ атынасқ ан Стам-бул оқ иғ асын Катон қ ария жыр еткенде, қ ұ дды қ ан жылағ андай аң ырап шық ты.

3-сұ рақ. 1) Халық шеберлері темірден жасалғ ан кейбір ү й бұ йымдарын да ә демілеп кө ркемдеуге тырысты.

Баяндауыш – ә демілеп кө ркемдеуге тырысты.

Бастауыш - Халық шеберлері

Толық тауыш - кейбір ү й бұ йымдарын

Анық тауыш - темірден жасалғ ан

Халық шеберлері ә демілеп кө ркемдеуге тырысты – предикаттық қ атынастағ ы, синтетикалық тә сілмен, -лер к&