Оғам. Философиялық талдаудың негізі

Қ оғ ам дегеніміз - адамдардың алуан тү рлі саналы іс-ә рекеті мен қ ызметінің нә тижесінде қ алыптасқ ан адамдар бірлігі. Адамдар қ оғ амда ө мір сү ріп ә рекет етеді, ол қ оғ амның ажырамас бір бө лігі жә не оғ ан тә уелді. Адамзат қ оғ амы - табиғ аттың ерекше бө лігі, ол табиғ аттың ұ зақ уақ ыт эволюциялық даму нә тижесінде пайда болады. Адамзат қ оғ амы ә лемдегі барлық тірі жү йенің ең жоғ арғ ы сапалы даму дә режесінің кө рсеткіші.

Адамзат тарихындағ ы қ оғ амның дамуы мен қ алыптасуы туралы осыдан жү з жыл бұ рын жә не қ азіргі кезде де бірың ғ ай пікір жоқ. Себебі, қ оғ амда кө птеген жасырын терең қ ұ пиялар кө п, оларды ақ ыл-оймен танып білу, дұ рыс пікір айту ө те қ иын. Қ оғ амды зерттейтін ғ ылымдар ә лі жас деуге болады. Олар: философия, социология, саяси экономия, тарих, демография, т. б., бұ лар ө здеріне зерттеу объектісі болатын материалдарды ә лі толық жинап ала алғ ан жоқ.

Огюст Конт (1798-1857ж. ж «Социология» (лат.socialis –социатас қ оғ ам, гр. Logos- ілім сө з) «қ оғ ам туралы ілім» терминін ғ ылым айналымына енгізді. Ол қ оғ амды жеке адамдардың жай жиынтығ ы емес, керісінше олардың ө ндірістегі қ абілетіне, рухани, ө негелік жә не саяси қ ызметтерінің дә режесіне байланысты қ оғ ам жетіледі, ә рі дамиды дейді.

Қ оғ амды идеалистік тұ рғ ыдан танып-білу, ә лі кү нге дейін басым, оның мә нісі мынада:

1. Қ оғ амды билейтін кү ш идея (пікір). Ә р дә уір идеяғ а байланысты ө згереді. Бірақ сол идеялардың ө здері қ айдан пайда болатыны қ аралмады.

2. Қ оғ амның дамуында объективтік диалектикалық заң дылық жә не детерминистік (себептік) байланыс бар екені ескерілмеді.

3. Тарихты жасаушы кім деген сұ рақ қ а - ақ ылы биік жеке адамдар, яғ ни, қ аһ армандар, патшалар деп, халық тың шешуші рө лін ескермеді.

Аристотель Платонның мінсіз мемлекет теориясын сынады, ондағ ы ортақ мү лік идеясына қ арсы шығ ып жекемешікті қ орғ ады. Оның пікірінше, ортақ меншік ең бекке немқ ұ райлы қ арауғ а ә келіп, оның жемісін бө лісуде қ иындық тар туғ ызады, ә ркім аз ең бектеніп кө п жә не сапалы ү лесін алуғ а тырысады, ол достық пен келісімділіктің орнына айтыс пен алдауғ а алып келеді.

Гегель «адамдар тарихты ө з дегенімен жасай салмайды, ол қ ажетті заң ды процесс ретінде дамып отырады. Бұ л заң дылық объективті болып табылмайды, олар сырттан ендірілген абсолюттік идеяның қ озғ алысынан туады» деп пайымдады. Сондық тан ол тарихи дамудың шын процесін бұ рмалады, бірақ алғ ашқ ы болып, қ оғ ам дамуының заң дылығ ын айтты.

Неміс ғ алымы Макс Вебер (1864-1920 жж.). Тарихты ү ш шартты кезең ге бө лді. Дә стү рлік, феодалдық капиталистік деп бө лудегі орталық мә селе - қ оғ амдағ ы біреулердің екінші біреулерге ү стемдігі, оның пайда болу себептері мен тү рлері. Вебердің пікірінше, ү стемділіктің ү ш сипаты болады: дә стү рлік, харизматикалық, рационалдық.

1. Дә стү рлік: қ оғ амдағ ы қ ожайын мен бағ ынышты адамдар арасындағ ы қ атынастарды экономика немесе ә кімшілік емес, идеологияның кө мегімен ұ зақ уақ ытта қ алыптасқ ан дә стү р анық тайды. Жә не бағ ынышты кісінің берілгендігіне сү йенеді.

2. Харизматикалық ү стемділік - билеушінің жеке ө зінің ерекшелігі. Оның айналасындағ ы адамдар оны жерге табиғ аттан тыс қ ұ былыс ретінде қ ұ дайдың ө зі жіберді деп есептеуі.

3. Рационалдық - басқ арудың кемелдеген тү рі, ол капитализм қ оғ амында ө мірге келеді. Бұ л ү стемдіктің қ абылдағ ан қ аулылары ақ ылғ а сыйымды, терең ойлы болады. Вебер осығ ан сай капитализмді былай сипаттайды:

- ө ндіріс орындарының табысты болуы. Бұ л ө ндіріс пен ең бекті ақ ыл-ойдың арқ асында ұ йымдастыру нә тижесі;

- бірың ғ ай рационализмді жоқ қ а шығ арады, еркін ой, іс-ә рекет бә секесін қ орғ айды;

- қ оғ ам тарихында діннің де ө те ү лкен орын алатынын кө рсетті. Батыс капитализімнің басты мә ні – протестантизм деді. Ол қ оғ ам тарихы мен оның, даму процесіне бірың ғ ай ғ ылыми кө зқ арастың, дә лелді логикалық жауаптың жоқ тығ ы Вебер ілімін кө п танымал етпеді.

. Маркске дейінгі материалистер табиғ ат заң дары мен қ ұ былыстарын материалистік тұ ғ ыдан тү сіндіре отырып, тарихи жағ дайлар мен қ оғ ам ө мірін тануда ө з материализмін қ олдана алмады. Марксизм – қ оғ амдық сана, қ оғ амдық болмыстың бейнесі дейтін дә стү рлі материализмді терең детіп, кө п жаң а ұ ғ ымдар енгізді.

Қ оғ ам туралы философияда алуан тү рлі ойлар қ алыптасқ ан. Қ оғ амды материалистік тұ рғ ыдан зерттеген Маркс. Адамғ а ең алдымен кү н кө ру ү шін денеге энергия беретін материалдық заттар байлығ ы керек дейді. Ол ү шін оларды ө ндіретін қ ұ ралдар қ ажет. Яғ ни, ө мір мен қ оғ амның дамуында материалдық игіліктерді ө ндіру негізгі мақ сат болып табылады. Сондық тан мемлекеттік мекемелер, қ ұ қ ық тық кө зқ арастар, ө нер, мораль, адамдардың діни ұ ғ ымдары да осы негізге сә йкес дамиды.

Қ оғ амдағ ы іс-ә рекет пен қ ызметтің субъектісі - нақ ты адам. Адам мә нін қ оғ амнан тыс, ең бек қ ұ ралынсыз, материалдық ө ндіріссіз танып-білу қ иын. Қ оғ ам біртұ тас, бө лінбейтін ә леуметтік ө мір, бір-біріне ә сер ететін екі фактордан тұ рады. 1. Адамдардың белгілі бір қ ызмет ә дісі. 2. Ә леуметтік фактор. Бұ лар адамдардың материалдық ө ндірісті дамытудағ ы тарихи қ ызметі арқ ылы пайда болады.

Ө ндіруші кү штер мен ө ндірістік қ атынастар диалектикасы Маркс ілімінің ө зекті бір идеясы, ә лем тарихының бірлігімен ә ртү рлі екенін анық тайды. Маркс ө ндіруші кү штер мен ө ндірістік қ атынастарды біріктіріп ө ндіріс тә сілі деп атап, соғ ан негізделген қ оғ амдық -экономикалық формацияларды – тарихи нақ ты қ оғ амдар типін ажыратады. Олар алғ ашқ ы қ ауымдық, қ ұ л иеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік (социализм - оның бірінші кезең і ғ ана) формациялар. Формация ілімі кө п жағ дайда, ә сіресе шығ ыс елдер тарихында, дә лме-дә л келе бермесе де, ғ ылыми-ә дістемелік рө лі ерекше. Ол қ оғ амның ө здігінен дамитын жү йе ретіндегі прогрессивтік дамуын анық тауғ а мү мкіндік береді. Прогрестің ө лшемі математикалық есеп-қ исапқ а, дә лдікке бейім ө ндіруші кү штердің дең гейі мен сипаты саналып, ө ндірістік қ атынастардың соғ ан сә йкестігі, қ оғ ам дамуының негізгі бір заң ы болып табылады. Ө ндірістік қ атынастар ө зінің тұ рақ тылығ ына сә йкес дамылсыз ө згеріп отыратын ө ндіруші кү штерге сә йкес болмай қ алғ ан жағ дайда, адамдардың шығ армашылық ұ мтылысы сө ніп, ең бек ө німдері азайып, экономикалық кү йзелістер, ә леуметтік қ ақ тығ ыстар, саяси тө ң керістер орын алады. Осы ә леуметтік революциялардың ә серінен ө ндіріс тә сілі ө згеріп, жаң а тарихи қ оғ ам типі ө мірге келеді.

Маркс формациялардың ерекшеліктерін базис жә не қ ондырма ұ ғ ымдары арқ ылы кө рсетуге тырысады. Базисті ө ндіріс қ атынастардың жиынтығ ы, қ оғ амның экономикалық қ ұ рылымы деп, оны ө ндіріс қ ұ ралдарына меншіктік қ атынаспен тең естіреді, сондық тан социалистік революциялардың негізгі ұ раны ә лі кү нге дейін жекеменшікті жою, мемлекеттік меншікті орнату болып саналады.

Қ ондырма – ол экономикалық саладан тыс барлық ө мірді: идеялар мен теорияларды; қ оғ амдық, мемлекеттік мекемелер мен ұ йымдарды; саяси, қ ұ қ ылық, ә леуметтік, ұ лттық, кө ркемдік, тіпті соң ғ ы нә тижесінде (бұ л сө з марксистік ә дебиетте ө те жиі қ оданылады) жыныстық, діни, экологиялық, т. б. қ атынастарды санайды. Қ ондырманың негізгі мақ саты, базисті қ орғ ау немесе оны ө згертуге тырысу. Егер базис прогрессивті саналса, оны қ абылдамайтындар – реакционерлер, халық жаулары аталып, қ ондырманың кү шімен жойылуы қ ажет - бұ л пролетариаттық диктатураның негізгі саясаты. Оның нә тижесін Совет дә уіріндегі Пол Пот режиміндегі жағ дайлардан жақ сы білеміз.

Адамды адамның қ анауын, таптар кү ресін жекеменшікпен тікелей байланыстыру таза ғ ылыми жол емес, ә р кезде ауқ атты ә улеттердің арасында адамгершілік принцип пен нормалардан ауытқ ымай, ел арасында беделді болғ андар, тіпті солардың кө терілісін бастағ андар да болғ ан. Яғ ни, экономикалық қ атынастар біршама адамның ө негелік білім дең гейіне, ізгілікке ұ мтылуына тә уелді. Ал байлығ ын пайдаланып қ анау, кү штеу сананың тарихи дә режесіне сай, ертеде қ азіргіден кең жә не қ атаң қ олданылғ аны да белгілі. Ә р кезде байлық тың негізгі кө зі – ең бек екенін тү сіну болғ ан. Бірақ атадан қ алғ ан байлық ты ол қ алай жиналса да шашып тастамай ұ рпағ ына жеткізу қ ажеттілігі, ауқ аттылардың да кө п бө лігін қ алыптасқ ан экономикалық қ атынасқ а бейімделуіне арқ ау болғ ан. Сананың тарихи жетілуі, еркіндік, тең дік, сү йіспеншілік идеяларын, демократиялық билік принципін оятты, бұ л жағ дайда ү стемдік ету, адамды адам қ анау тә жірибесін жалғ астыру, жалғ ан ғ ылыми теорияғ а сү йену, елдің санасын бұ рмалау жолымен ғ ана іске асады.

Марксизм, шын мә нінде, адамгершілік тұ рғ ысынан логикалық аяқ талмағ ан ілім, капиталистік экономиканы ғ ана ғ ылыми тұ рғ ыдан негіздеген ілім. Оның социализмі ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелдеуге жете алмағ андық тан, жаң а формацияғ а кү штеп ө туді қ олдады. Осының нә тижесінде марксизмнің коммунизм идеясы бү гінде тек қ аралаумен сенімсіздікке тап болды.

Ә р ілімнің жақ сы жағ ын ала білу – даналық тың белгісі болғ андық тан, Маркстік материалдық жә не идеологиялық қ атынастар, базис пен қ ондырма идеяларын, адамды руханилық тан гө рі, экономикалық жан санауының біржақ тылығ ына қ арамастан, қ оғ амды материалистік, яғ ни ғ ылыми тұ рғ ыдан қ арауғ а ү лкен ү лес қ осуын, оның ілімін мә ң гілік мұ ралардың бірі ретінде санауғ а мү мкіндік береді.

Социумның негізгі сферасы: материалдық, ә леуметтік, саяси, рухани. Қ оғ ам ең кү рделі, ө здігінен ұ йымдасатын, мақ саттылығ ы бар материалдық жү йе, ө з қ ұ рамында салыстырмалы дербес кө птеген кіші жү йелердің иерархиялық (бағ ыныштылық) қ атынасын жинақ тайтын кө п мү ше. Қ оғ амдық ілім - қ оғ амдық қ атынастарды танып, олар рухани жә не материалдық, стихиялық жә не реттелген экономикалық, ә леуметтік, ұ лттық, саяси болып келеді. Ә р адам дайын қ оғ амдық қ атынастарғ а келеді, соғ ан ү йлесімді іс-ә рекет жасайды, танып ө згертуге ат салысады. Яғ ни, қ оғ амдық қ атынастар жеке адамды ә леуметтік топтармен, бү кіл адамзатпен байланыстырады. Қ оғ амды жаң арту дегеніміз – бірінші кезекте, барлық іс-ә рекетің формасы ретіндегі қ оғ амдық қ атынастарды ө згерту болып табылады. Оны ө згерту объективті жә не субъективті факторларғ а тә уелді. Ә рбір іс-ә рекет саналы, бірақ оның толық салдарын танып-білу мү мкін емес ә рі ә рқ илы ойлайтын, ә рекеттенетін субъектілердің іс-ә рекеттері қ иылысып ешкім ойламағ ан жаң а жолғ а, қ атынастарғ а алып келуі мү мкін. Сондық тан ұ сынылғ ан идея терең білімге сү йенген жә не елге қ онымды болуы шарт. Бұ қ ара халық қ а сің ген идея қ уатты материалдық, ә леуметтік, саяси, рухани кү шке айналады. Қ оғ амдық қ атынастардың мазмұ ны ең бастан-ақ қ алыптасқ ан (алғ ашқ ы руда қ атаң тү рде ұ сталғ ан – тең дік, бауырластық, кейін еркіндік) талап-мақ сатқ а жақ ындай тү седі.

Саяси, ә леуметтік жә не рухани салалар идеология негізінде іске асады. Адамды адам арқ ылы ө ң деу саясат, қ ұ қ ық, мораль, дін, эстетика жә не философия арқ ылы жү ргізіледі. Адамды адам арқ ылы ө ң деу ә дістемесі кө п, осы кү нге дейін ол негізінен кү шпен, зорлық пен, қ ысым кө рсету арқ ылы орындалып келеді.

Бұ л жү йеге қ арсы - демократия, ол қ оғ амдағ ы адам бостандығ ына ұ мтылады. Бостандық ойғ а келгенді жасау емес. Қ оғ амда тә ртіп болуы керек. Осығ ан сай қ оғ амда мекемелер мен реттеу аппараты, оның практикалық іс-ә рекеті болады. Қ оғ амда ө мір сү ру іс жү зінде кү нделікті практикағ а байланысты. Адамғ а рухани азық керек. Ол идея. Идея болмағ ан жерде, қ оғ ам ө з дә режесінде ө мір сү ре алмайды. Идея ескіргенде қ оғ ам басқ а идея іздейді. Оның тұ рмыстық ауыртпалығ ы да жең ілдігі де сол идеяғ а байланысты.

Қ оғ ам дамуындағ ы адамғ а адамның кү ш кө рсетуін тоқ татып, бостандық идеясының тарихи процестегі қ ажеттілік пен адамдардың саналы ә рекетінің ара қ атынасына байланысты шешілуі, ө ркениет – ол ө мір сү рудің тү рі жә не қ оғ амның даму бұ лағ ы.

Биосфера мен Ноосфера. Қ оғ ам болмысының негізі – Биосфера. Биосфера адамдардың тыныс-тіршілігін, ө мір сү руін қ амтамсыз ететін орта (биофизикалық жә не биохимиялық лаборотория десе де болады). Бұ л ө зінен-ө зі ө згеріп, ө здігінен ұ йымдасатын ә рі тұ рақ тылық пен тепетең дікті сақ тап отыратын ғ ажап жү йе.

1 Тірі организмдер мекендейтін орта.

2 Жер шарының тіршілік тарағ ан аймағ ы.

4. Жер қ ыртысының жоғ арғ ы қ абаты.

3 Литосфера – жер шарының сыртқ ы қ абаты, 5 км дейін.

5. Гидросфера – жер шарының сулы аудандарының жиынтығ ы, 40 км.

6. Атмосфераның тө менгі қ абаты (Атмосфера - жер шарын қ оршап тұ рғ ан газ

қ абаты).

7. Адамзат - биосфераның бө лігі

8. Техносфера - адам ісі-ә рекетінің нә тижесінде пайда болғ ан барлық материалдық

дү ние.

Ғ ылым мен техниканың дамуы негізінде адам биосфераның ө згеруін жылдамдата тү сті. Адамазаттың жетілуіне сай биосфера ө зінің келесі саналық сатысына - Ноосферағ а (гр. ноос - ақ ыл, ой деген сө зінен шық қ ан) ө теді. Ноосфера туралы ілімнің негізін қ алағ ан орыс ғ алымы В. И Вернадский. (1863-1945 жж.) болды.

Ноосфера: ақ ыл-ой ө рісі, ойланып істейтін, ә рі басқ арылып отыратын ә рекеттің кө рінісі. Табиғ атты жоспарлы, жү йелі ә рі сапалы тү рде пайдалану, ө згерту, тү рлендіру жемісі, ақ ыл-ойдың қ ұ діреті арқ ылы дү ниеге келтірілген ғ ажайып техникалық қ ұ ралдар табиғ атты бү лдірмей, оны сақ тауғ а, гү лдендіре тү суге тиісті.

ХХ ғ.философиясындағ ы қ оғ амның кө птеген модельдері мен теориялары.

Поппер Карл Раймунд (1902-1994 жж.) ағ ылшын философы, логик, социолог ХХ ғ. ірі ойшылы. Ол тарихта қ андай да болса заң дылық тың барын, бірың ғ ай адамзат тарихының барын жоқ қ а шығ арады. Адамзат тарихын қ арастырғ анда, оның саяси ө кіметтің тарихы екенін есте ұ стау керек деді. Ал саяси ө кіметтің тарихы - дү ниежү зілік тарих болмағ андық тан, жалпы тарих жә не нақ ты тарих ретінде ө мір сү рмейді. Ол дү ниедегі бар кө птеген тарихтың біреуі ғ ана болады. Оны таң дау, Поппердің пікірінше, дін немесе поэзия тарихынан айырмашылығ ы – мына жағ дайларғ а байланысты.

1. Билік біздің бә рімізге, ал поэзия кейбіреуімізге ғ ана ық пал жасайды.

2. Адамдар билікті қ ұ дайындай кө реді (ә улие тұ тады, қ ұ дай деп таң дау қ орқ ыныштан туады).

3. Адамдар билік басындағ ыларды ә улие тұ тса, бұ л оларғ а ұ найды жә не олардың бар ә рекеттері іске асып отырады. Сонымен қ атар, кө птеген ғ алымдар адамзат тарихын патшалардың, генералдар мен диктаторлардың ың ғ айына қ арай жазады. К. Поппер ә леуметтік философияда қ оғ амның дамуын зерттейтін тарихи ә діске қ арсы болды. Ө зінің ә леуметтік-философиялық тұ жырымдамасын «Ашық қ оғ ам жә не оның жаулары» деген ең бегінде баяндайды (1945). Ол қ оғ амды екіге бө леді: ашық жә не жабық қ оғ ам. Ашық қ оғ ам: – демократиялық жолмен дамитын қ оғ ам; экономикада, саясатта, мә дениетте ә леуметтік дамығ ан қ ұ рылымы бар жә не қ ұ қ ық тық мемлекет, оның плюралистік сипаты жоғ ары қ оғ амды – азаматтық дейміз. Ашық қ оғ ам мү шелері сыни-рационалдық ойлауды алғ а қ ояды. Осыдан қ оғ амдағ ы мінез-қ ұ лық ты, ә леуметтік дамуды саналы тү рде басқ ару жә не мемлекеттік институттарды демократиялық принциптерге сай қ алыптастыру мү мкіндігі туады. Жабық қ оғ ам деп – капитализмге дейінгі жә не социалистік қ оғ амды атайды. Олардың жұ мыс істеу тә сілі тоталитаризм, жеке адамнан ұ жымның басымдылығ ы, догматизм жә не ә леуметтік демагогия.

Поппер «ә леуметтік технология», ә леуметтік инженерлік (ө нер) терминдерін енгізді. Ол тарих барысын жобалау мү мкін емес деп санады. «Ашық қ оғ ам» концепциясын негіздеді жә не тотальдық жү йенің қ ауіпті екенін кө рсеткенімен идеалистік кө зқ арастан арыла алмайды. Ал американдық ғ алым Э. Фромм, қ оғ ам дамуының неофрейдистік теориясын немесе антропологиялық моделін жасады.

Э. Фромм З. Фрейдтің ізбасары ретінде оның психоанализмін реформалау арқ ылы, акцентті ішкі психологиялық процестен ә леуметтік, кісіаралық қ атынастарғ а кө шірді. Адамның полярлық бастамалары арасындағ ы кү ресті - ө мірді сү ю мен ө лімге ұ мтылуын, ол ә леуметтік сипаттың негізіне салады. Э. Фромм ү шін қ оғ амдық ө мірдің идеалы адамның еркін жә не бақ ытты ө мір сү руі. Оларсыз прогресс туралы ойлардың еш мә ні жоқ.

Ол «Бостандық тан қ ашу» деген ең бегінде нарық қ оғ амындағ ы бостандық тың ө суін жә не адамдардың сол бостандық ты пайдалана алмауын талдайды. Осының негізінде ө мірден «қ ашудың» механизмін кө рсетеді: тұ лғ алар арасындағ ы байланыстың, симбиоздық (садизм жә не мазохизм), автоматтандырылғ ан ұ қ састық конформизмнің ө суі, т. б. Фроммның тоталитарлық мемлекеттің пайда болуын, адамдардың жауапкершіліктен жә не ынталанудан бас тартуын, ө з тағ дырын патерналистік ө кіметке жү ктей салуын психикалық ұ мтылыс деп тү сіндірді. Ол бұ л жолды жалғ ыздық тан арылудың қ ияли ә дісі деді. Оның «Адам ө зіне-ө зі ү шін» деген ең бегі ерекше «ө мір сү ру ө нері» ретінде этиканы жә не адам мінезі типологиясын, «жемісті немесе жемісті емес» тағ дырларды талдауғ а арналғ ан. Оның негізгі ең бектері: «Бостандық тан қ ашу» (1941), «Маркстің адам концепциясы» (1961), «Психоанализ кризисі» (1973), «Адам ө зіне-ө зі ү шін».

Технологиялық детерменизм теориясы соң ғ ы кезде «экологиялық антииндустриялизм» деп аталады. Бұ л бағ ыттың негізгі бір теоретигі американдық публицист, футуролог жә не социолог А. Тоффлер (1928 ж.) – ө зінің атақ ты «Ү шінші толқ ын» ең бегінде біртұ тас қ оғ ам теориясынан шығ ып, қ азіргі капитализмнің кризисін «индустриялық қ оғ амның сө нуімен», оның жаң а ө ркениетке ө туімен тү сіндіруге тырысады. Ол қ азіргі индустриализмге қ арсы шығ ады, бірақ ө зінің қ оғ амдық даму концепциясында кө птеген индустриялық теориялардағ ыдай техника мен технологияның даму дең гейі жатыр.

Негізгі ең бектері:, «Ү шінші толқ ын», «Шок будущего».

Белл Дэниел (1919) американ социологі. 60-шы жылдары постиндустриялдық қ оғ ам концепциясын ұ сынды, онда ғ ылым мен техника прогресінің нә тижесінде капитализмнің жаң а ә леуметтік индустриалдық қ оғ амнан бө лек, оның қ айшылық тарынан арылғ ан жү йеге ө тетінін негіздеді. Ол батыс мә дениеті кү йреуінің «дінорталық» версиясын ұ сынды, одан діни жаң ғ ыру арқ ылы ғ ана қ ұ тылуғ а болатынын айтты. Негізгі ең бектері: «Идеологияның соң ы» (1960), «Келе жатқ ан постиндустриялық қ оғ ам» (1973).

ХХ ғ асырдың 30-шы жылдары пайда болғ ан Фанкфурт мектеб ө кілінің бірі Маркузе, ө зі қ ызметінің елеулі кезең ін марксизм философиясына кө ң іл аудару мен оны тексеруден бастады. Ол қ оғ ам дамуындағ ы: жаттану, ә леуметтік психолгия, ғ ылыми-техникалық революция секілді кү рделі мә селелерді қ оюымен танымал болды.

Маркузе, марксизмнің кейбір идеяларын, экзистенциализм мен психоанализмін қ осуғ а бағ ытталғ ан «жаң а сезімталдық» рухында «қ оғ амның сыни теориясын» негіздеді. Техногендық ө ркениет пен бұ қ аралық мә дениеттің жемісі ретінде «бірө лшемді адам» концепциясын ұ сынды. Адамның келбетін бұ затын жә не тұ лғ аны жатсынуғ а алып келетін жү йе ретінде капитализм мен социализмнен «бас тарту» керек екенін кө рсетті. Ө ндірісті автоматтантандыру мен ө німнің ө суі, материалдық игіліктің тез кө беюі, тұ тынудың жоғ арғ ы дең гейіне жеткізеді, адамның революциялық ұ мтылысын басады. Саяси партиялардың, қ озғ алыстардың қ ажеттігі ө здігінен сө неді. Біртиптілік адамда жаттандық сезім тумайды, оның ө мірі пендешілік қ ажеттіліктерге, ұ мтылыстар мен қ ұ штарлық тарғ а толы, олар тек тұ тынуғ а бағ ытталғ ан. Мұ ндай «бір ө лшемдік адам» «бір ө лшемдік қ оғ амда» туып, осыдан бірө лшемдік ғ ылым, мә дениет, философия пайда болды.

Мә дени-тарихи тип немесе тарихи қ айталану концепциясы, бағ ыттының негізгі ө кілдері: О. Шпенглер, А. Тойнби, П. Сорокин. Олар Дж. Виконың іліміне сү йенеді. Ол бойынша ә рбір халық дами отырып, ү ш кезең нен (қ ұ дайлық, ерлік жә не адамдық) ө теді. Бұ л адам ө мірінің кезең деріне ұ қ сас: балалық, жастық жә не ересектік. Бұ дан кейін даму процесі тоқ тайды да, кері жү ру басталады, жаң а қ айталануғ а жол береді. Шпенглер, Тойнби, Сорокин концепцияларында Вико идеясы жеке қ оғ амдардың тарихы, оларды қ айталанбас мә дениеттер тұ рғ ысынан нақ тыланады.

Қ оғ ам ө здігінен дамитын жү йе ретінде, осы замандағ ы ә леуметтік рухани жә не ғ ылыми техникалық прогрестің арақ атынасының кө ріну дә режесі жә не дү ниежү зілік тарихи дамудың бірлігі мен ерекшеліктерінің негізінде қ алыптасады

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Қ оғ ам тү сінігі. Философия тарихындағ ы қ оғ ам концепциясы. Ә леуметтік

шындық тың тү сінігі жә не негізгі принциптері.

2. Социумның негізгі сферасы: материалдық ә леуметтік, саяси, рухани.

3. Биосфера мен ноосфера.

4. ХХ ғ философиясындағ ы қ оғ амның модельдері мен теориялары.

Ә дістемелік ұ сыныстар:

Қ оғ амды тарихи материалистік жә не идеалистік тұ рғ ыдан зерттеп, танып-білудің мә ні. Қ оғ амдық болмыс пен қ оғ амдық сана. Материалдық ө ндіріс - қ оғ амдық дамудың негізі. Ғ ылыми-техникалық прогресс жә не материалдық ө ндіріс.

Қ оғ амдық қ атынастар. Материалдық жә не идеологиялық қ атынастар. Базис пен қ ондырма. Нарық тық экономикағ а ө ту кезең індегі экономика мен саясат (Қ азақ стан мысалында).

Қ оғ амдық -экономикалық формация категориясы, оның қ ұ нды жақ тары мен кемшіліктері. Ә леуметтік шындық ты формациялау тұ рғ ысынан талдаудың мә ні. Қ оғ амның тарихи типтері. Қ оғ ам дамуының қ озғ аушы кү штері. Халық - тарихты жасаушы. Ерекше тұ лғ алардың тарихтағ ы рө лі. Қ оғ ам - ө здігінен дамитын жү йе. Ө ндіргіш кү штер мен ө ндірістік қ атынастар диалектикасы.

Прогресс идеясының қ алыптасуы. Қ оғ амдық прогрестің мә ні мен критерий (ө лшемі). Қ оғ амдық прогрестің тарихи типтері. Қ оғ амдық -экономикалық формациялардың ауысуы – прогрестің іске асуы. Қ оғ амдық прогресс жә не бостандық. Осы заманғ ы ә леуметтік, рухани жә не ғ ылыми техникалық пргрестің ара қ атынасы.

Дү ниежү зілік тарихи дамудың бірілігі мен еркшеліктері. Қ оғ амдық дамудағ ы кү ш кө рсету проблемасы.

ХХ ғ философиясындағ ы кө птеген моделі мен теорияларының мә ні.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ оғ ам ұ ғ ымы. Қ оғ ам дамуына кө зқ арастың қ алыптасуы.

2. Қ оғ ам мен оның тарихын материалистік тұ рғ ыдан тү сіну.

3. Қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы.

4. Қ оғ амдық -тарихи процесс.

5. Материалистік жә не идеалистік философтардың қ оғ амғ а кө зқ арасының

айырмашылығ ы неде?

6. Қ оғ амның рухани саласын сіз қ алай тү сінесіз?

7. Ә леуметтік мобильдік нені білдіреді?

8. Қ оғ ам дамуына кө зқ арастың қ алыптасуы.

9. Тарихтағ ы обьективтік жағ дай жә не субьективтік фактор. Тарихи процестің

субьектілері мен қ озғ аушы кү штері.

10.Қ оғ амдық прогресс пен оның ө лшемдері. Базис пен қ ондырма. Экономика жә не

саясат, олардың ө зара диалектикалық қ атынасы.

Баяндамалар мен рефераттар тақ ырыбы:

1. Қ оғ амдық сана мен қ оғ амдық болмыс ұ ғ ымдары, олардың байланысы.

2. Қ оғ ам дамуындағ ы экономикалық жә не идеологиялық факторлардың ара

қ атынасы.

3. Қ азіргі ө ркениет, ерекшелігі мен қ айшылығ ы.

4. Қ оғ амдық прогресс, оның ө лшемі.

5. Бостандық – қ оғ амдық прогрестің жемісі.

6. Қ азіргі замандағ ы ғ ылыми-техникалық, ә леуметтік жә не рухани прогрестің

қ атынасы.

7. Ө ркениет - ө мір сү ру тү рі жә не қ оғ амның дамуы.

8. Қ оғ амдағ ы ә леуметтік таптың қ ұ рылымын Маркстік философияның талдауы.

9. Вебер қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымы туралы.

10. Идеология жә не оның қ оғ амдық ө мірдегі рө лі.

11. Мальтус жә не оның халық саны теориясы.

12. Ә леуметтік-философиялық ойлаудағ ы қ оғ ам тү сінігі қ алыптасуындағ ы ү ш

қ айнар бұ лақ.

13. Ғ ылым мен техниканың дамуы жә не биосфераның ө згеруі.

Философиялық мә тіндермен жұ мыс істеу:

1. Вебер М. Избранные произведения. М.,: 1990.

2. Бердяев Н. А. Философия не равенства. М.: 1990.

3. Тойнби А. Дж. Постижение истории. М.: 1991.

4. Гегель Г. В. Философия истории.СПб, М.: 1993.

Ә дебиеттер тізімі:

1. Алтаев Ж., Ғ абитов Т. Х., т.б. Филосфия жә не мә дениеттану. Алматы, 1998.

2. Ә леуметтік философия: Хрестоматия. Алматы, 1997.

3. Барулин В. С. Социальная философия. М.: 1993.

4. Вехи из глубины. М.: 1991.

5. Вернадский В. И. Философские мысли натуралиста. М.: 1998.

6. Ғ абитов Т. Х. Заң гер этикасы. Алматы: Юрлит, 2004.

7. Есім Ғ. Сана болмысы. 1-9 т. Алматы, 1994-2001.

8. Маркс К. К критике политической экономии. Предисловие. Маркс К., Энгельс Ф.

Соч. Т.13.

9. Мә дени-философиялық энциклопедиялық сө здік. Т. Ғ абитов, А. Т. Қ ұ лсариева

Алматы: Раритет, 2004.

10. Мырзалы С. Қ. Философия ә леміне саяхат. Қ останай, 2000.

11. Нұ рмұ ратов С. Ұ лттық болмыс пен ұ лттық сана оқ у қ ұ ралы. Алматы, 1996.

12. Ортега-и-Гассет Х. Что такое философия? М.: 1991.

13. Орынбеков М. С. Ежелгі қ азақ тың дү ниетанымы. Алматы 1996.

14. Поппер К. Открытое общество и его враги. М.: 1992.

15. Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество. М.: 1992.

16. Философиялық сө здік.Алматы, 1996.

17. Философия: электрондық оқ улық. Т. Х. Ғ абитов Алматы: Юрлит, 2004.

18. Философиялық сө здік, Алматы, 1996.

19. Шпенглер О. Закат Европы. М.: 1993.