Философиядағы адам мәселесі

«Адам» деген ұ ғ ым – адам баласына тә н жалпы қ асиеттердің жиынтығ ын білдіретін тү сінік. Адамың ә лемде алатын орны ерекше. Адам жаратылыстың, табиғ аттың туындысы жә не ә леуметтік феномен. Ол табиғ ат жасамағ ан заттар мен қ ұ былыстарды ө з қ олымен, ақ ылмен жасайды.

Діни ұ ғ ымдар бойынша дү ние адам ү шін жаралғ ан деген ұ ғ ым бар, ө мір адамғ а, адам кө ң іліне жол табу мақ сатына бағ ындырады. Мұ сылман жә не Христиан діндері, иудаизмнің Библиядағ ы мифін қ абылдап, адамның азап шегуін бұ рынғ ы ең бастапқ ы кү нә сі ү шін тартатын жазасы дейді. Одан қ ұ тылудың жалғ ыз жолы - Қ ұ дайғ а қ ұ лшылық етіп, табына беру деп уағ ыздайды.

Ежелгі ү нді философиясы мен дінінде адам ә лемдік жанның бір бө лігі ретінде қ аралды. Жанның біреуден екіншісіне кө шуі туралы ілімде, тіршілік иелері (ө сімдіктер, жануарлар, адамдар) мен Қ ұ дай арасында ө туге болатын жылжымалы шекара бар. Бірақ ең маң ыздысы - бостандық қ а ұ мтылу тек адамғ а ғ ана тә н, оғ ан жету ү шін қ ұ штарлық тан қ ұ тылу, болмыстың эмпирикалық жолы, сансара - карма заң дарын білу қ ажет. Упанишадтың пафосы- шабыт, сезім шаттығ ы, ық лас, ынта, жігерлену. Упанишад ү нді философиясының дамуына зор ық пал кө рсетті.

Діни - этикалық ілім - буддизм, адам мә селесін ең жоғ арғ ы биікке кө теріп, ө мірді тү гелдей соғ ан арнау жайында баяндайды

Қ ытай философиясында Конфуций СЯО-ғ а (ұ лдың сый-сияпат кө рсетуi, ә ке -шешені жә не ү лкендерді сыйлауы), ең икемді ә діспен ү лкен отбасын, елді басқ аруғ а, этикет, ә ділеттік пен мінез-қ ұ лық қ а ерекше кө ң іл аударады. Конфуций ең алғ ашқ ы болып «Ө зің е қ аламағ анды басқ аларғ а қ алама», - деп, ең басты моральдік-этикалық принципті ө мірге ә келді.

Даосизм, оның негізін салушы Лао-цзы бойынша, Дао (жол) - кө рінбейтін, барлық жерде бар, ө зінен ө зі пайда болатын табиғ ат, заң дылық, оғ ан жеке адамның мінез - қ ұ лқ ы мен ойлары да жатады. Адам ө мір бойы дао принципін ұ стануы керек, адам ө з мінез - қ ұ лқ ын табиғ атпен бү кіл ә леммен келістіруі керек. Бұ л iлiм кейін Қ ытайдың негізгі бір діні ретінде дамыды.

Ежелгі антика заманында адамды космос бейнесінде, «кішкентай ә лем» (микрокосмос) ретінде қ арады. Адам туралы мә селені алғ ашқ ы рет Сократ қ ойды. Ол рационалдық этиканың негізін қ алап, адамның ішкі дү ниесін, оның жаны мен ізгілікті ісін тү сінуді ұ сынды. «Ізгілік» дегеніміз – білім, «Жақ сылық пен ә ділдікті танып-білген адам жамандық пен ә ділетсіздіктен аулақ болады»[8], - дейді. Платон ілімі бойынша адамда мә ң гiлiк жан мен ө ткiншi дене қ осылады. Жан - денесіз идея ә леміне жатады. Адам болса, дербес рухтың сақ таушысы.

Аристотель «Адам қ оғ амдық хайуан, тек ақ ылы бар»² - деп, ал қ ұ лдарды адам деп санағ ан жоқ, «сө йлей білетін жануар» деп атады. Қ ұ л иесі қ ұ лғ а қ айырымды бола алмайды. Сол сияқ ты ә кесінің баласына қ айырымды болуы міндетті емес, ө йткені ол оның меншігі болып есептелінеді, ал баланың ә кеге қ айырымды болуы міндетті, себебі ә кесіз бала дү ниеге келмейді.

Христиан дінінде адам ұ ғ ымы, Қ ұ дай бейнесінде қ аралады. Адамды бағ алауда ақ ыл-ой емес, жү рек негіз болады. Жү рек Кө не ө сиетте (Ветхий завет) - 851 рет қ айталанады.

Фома Аквинский: «Адам - дене мен жанның бірлігі. Хайуан мен періштенің аралығ ындағ ы нә рсе. Жан мә ң гілік ө лмейтін жақ сылық сә улесі. Адам денесі - қ ұ марлық пен ынтызарлық тың, жындардың ұ ясы», - дейді.

Орта ғ асырдағ ы шығ ыс философы ә л-Фараби: «бақ ыт - ә р адамның кө здейтін мақ саты, ү лкен игілік. Адамда сол мақ сатқ а жетуге мү мкіндік беретін ү ш тү рлі тамаша табиғ и қ абілет болады, ол: ерекше жасалғ ан дене қ ұ рылысы, жан қ ұ марлық тары, ой-парасаты», - деген.

Ә л-Фараби адамның жан дү ниесін жетілдіру мә селесін философиялық тұ рғ ыдан зор білгірлікпен жан-жақ ты да терең зерттеп, талдау жасайды. Ал қ айта ө рлеу (ренессанс) дә уірінде Адам ө зін-ө зі билеу еркі, мақ саты бар тіршілік иесі ретінде қ абылданды. Ол ө зінің кө птеген эстетикалық қ асиеттеріне байланысты сезімтал дене иесі.

Жаң а Заман философиясының ө кілдері: Бэкон, Декарт, Гоббсс, Спиноза - адамның ө з болашағ ы ө з қ олында, Қ ұ дайдан да, басқ адан да тә уелсіз, ол тапқ ыр да белсенді жасампаз тағ дыр иесі, ө з ө мірінің саналы субъектісі. Адамның ерекшелігі де, рухани кү йі де оның ақ ыл-ойында, яғ ни ойлау қ абілетінде деп есептедi. Декарт: ойлауды адамның ө мір сү руінің нақ ты куә сі дейді. «Мен ойлай аламын, олай болса ө мір сү ремін». Адам - ақ ыл-ойы бар тіршілік иесі. Дене мен жанның арасында ортақ тық жоқ. Дене белгісіздікте болса, жан ойлайды, жанның айқ ын маң ызы – сана, ақ ыл-ой».

Бірінші рет философияда «антропология» терминін Кант кіргізді. Адам философиясы немесе антропологиялық философия дегеніміз – адам туралы ілім. Ол адам мә селесін екіжақ ты қ арады. Біріншіден, ол табиғ ат ә лемi мен табиғ и қ ажеттілікке тә уелді болса, екіншіден, адам еркіндік ә лемі ретінде қ аралды. «Адамның барлық іс-қ имылының басқ а біреудің еркіне бағ ынышты болуынан асқ ан сорақ ы сұ мдық мү мкін емес», - деді.

Неміс романтизмінiң (XVII-XIX ғ ғ. басында) ө кілдері Гете мен Гердер, кей жағ дайда қ айта ө рлеу дә уіріне оралып, ойлауды шектеп, адамның сезімдік саласын одан жоғ ары қ ояды. Новалистің (неміс ақ ыны, философы) пікірінше, ойлау - тек қ ана сезімдік тү с.

Гегель: «адам – тарихи» – деген идеяны дамытты. Ол ү шін адам - рухтың жалпылық қ асиеті, рухани іс-ә рекеттің субъектісі, мә дениет дү ниесін жасаушысы. Фейербах пен Чернышевский ө здерінің ілімінде адамды негізгі зерттеу мә селесіне айналдырды. Адам сезімдік, денелік тіршілік иесі жә не осының нә тижесі саналды.

Маркс: адамды жасайтын, оның ең бекке деген ынтасы, іс-ә рекеті, ал қ оғ амдық болмыс адам санасын анық тайды дейді. Марксизм философиясы қ оғ амдық сана, қ оғ амдық болмыс, таптар мен мемлекет, ө ндіріс тә сілі, мә дениет мә селелерін ө те терең зерттейді, бірақ адам мә селесі кө мескі кү йінде қ алғ ан. Ал, ө мір болса адам туралы мә селені зерттеуді, оғ ан нақ ты зер салуды талап етеді. Негізгі мә селе: адам қ ашан жаралғ ан, қ алай пайда болды? деген сұ рақ тарғ а жауап іздеу. Менің болуымның міндетті шарты - «сенің, басқ алардың болуы» – дейді Фейербах.

Ө мір философиясының ө кілдері адамның ерекшелігін ө мір феноменімен, кейде органикалық, биологиялық ұ ғ ымдармен кө бірек жақ ындастырады (Ницше). Немесе мә дени-тарихи мағ ынада тү сіндіреді (Дильтей). Ө мір философиясында алдың ғ ы шепке адамның ойдан тыс қ абілеті қ ойылады: сезім (Гаман, Якоби), ырық (Шопенгауэр), интуиция (Баадер, Бергсон). Олар сананы санасыздық қ а жиі-жиі қ арсы қ ояды. Фрейд жә не (фрейдизм) санасыздық ты санадан артық кө реді. Адамзат мә дениетінің, діннің шығ уының қ айнар кө зін санасыздық пен байланыстырды, бұ л жө нінде адам ө з-ө зіне толық жауап бере алмайды дейді.

Экзистенциализм - ең алдымен адамның дербес нақ ты ө мір сү руіне мә н береді жә не материализмнің, сциентизмнің ү стемдігін жоқ қ а шығ арады. Бірінші орынғ а сезімді, тек жай сезім емес, сезіну, уайымдауды қ ойды. Қ ысқ аша уақ ытта сезіну орына ұ зақ қ а созылғ ан сезімдер: қ айғ ыру, жалғ ыздық, қ орқ у, т. б. қ ойылады.

Адамның табиғ и (биологиялық) жә не қ оғ амдық (ә леуметтік) мә ні. Адам «табиғ и жаратылыстың дамуы» арқ ылы осы кү нгі дә режеге жетіп, кү рделі феномен ретінде қ алыптасты. Саналы адам (Home sapens) 50 мың жыл ө мір сү ріп келе жатқ ан болса, адамның жалпы тарихы шамамен 3-3, 5 миллион жылдай болады.

Ақ ылды адамның пайда болу негізі неде? Адамның ең бегі арқ ылы пайда болғ ан заттар (жасанды табиғ аттың) мен тілдің пайда болуында. Ең бек, сана, ойлау жә не тіл - бір-бірімен тікелей байланысып жатқ ан процесс. Бұ л жерде антропогенез (адамдардың шығ у тегін зерттейтін антропологияның бір бө лігі), антропосоциогенез (ә леуметтік себептерді анық тау) деректері кө п жә йді анық тайды. Мә дениет жоқ жерде - жетілген қ оғ ам жоқ, қ оғ амсыз - жетілген адам жоқ.

Жан-жануардан адамның ерекшелігі неде?

1. Ең бекке икемделген ө згеше денесі мен келбетi бар.

2. Санасы, ойлау мү мкіндігі бар.

3. Ө зінің негізгі діні, сенімі бар.

4. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынасты қ олдап, дамытады.

5. Ө ндірістің пайда болуына, ө згеруіне байланысты ө зін-ө зі қ амтып, ө згере білуінде.

Сондық тан ең бек ө ндірісі қ оғ амның, оның дамуының негізі болып есептеледі. Адамның негізгі айырмашылығ ы – қ ұ рал-сайман жасай алатындығ ы. Артефакт (алғ ашқ ы қ ару) - немесе алғ ашқ ы зат. Тастан жасалғ ан садақ тың ұ шынан бастап, ғ арыш корабліне дейін қ ару мен заттардың бә рі де адам ойы мен ең бегінің нә тижесі. Ең алғ ашқ ы қ ұ рал: аң аулау, ө зін қ орғ ау ү шін қ олғ а ұ стағ ан тас, таяқ жә не басқ а заттар. Лақ тыруғ а, соғ уғ а ың ғ айлы болу ү шін адамдар оны ө ң деп икемдеген. Ондай қ ару кімге қ ажет болғ ан? Икемсіз ә лсіз не жү гіре алмайтын адамдар, кү ш иелеріне қ арсы тұ ру ү шін қ олғ а қ ару ұ стауды жө н кө рген. Ф. Ницшенің пікірінше, «адам деградацияғ а ұ шырағ ан хайуаннан шық қ ан».

Кейін қ аруды басқ аларды ө зіне бағ ындыру ү шін, ү йірін қ орғ ау ү шін қ ұ рал-саймандарды ең бек ету тә сіліне айналдырады. Ең бек қ ұ ралы, қ ару табиғ аттан дайын тү рде берілмейді, оларды жасау, қ олдануды жас ұ рпақ қ а ү йрету ү шін сө з керек, тілді дамыту қ ажеттілігі туады. Ал сө з абстракциялық ойлаудың кө зі.

Адам – белгілі-бір дә режеде биологиялық жә не ә леуметтік тіршілік иесі. Биологиялық - тірі адам, тірі организм, жә не оның ә леуметтік қ оғ амдық мә ні бар. «Адам мә ні – Маркс айтқ андай, оның сақ алы мен бойында емес, оның ә леуметтік орны мен атқ аратын ісінде».

Адамның биологиялық сипаты неде? Ертедегі дү ниеде адам ө мірінің ұ зақ тығ ы 20-22 жас болды. Бірте-бірте адам ө мірінің жақ саруына байланысты ұ зара бастады. Медицина ғ ылымының дамуы, денсаулық тың жақ саруына алып келді. Ғ ылыми-техникалық революцияның жемістерінің арқ асында жылы ү йлер, азық -тү лікпен қ амтамасыз етудің ұ тымды тә сілдері, адамның білімі мен тә рбиесінің жас кезінен жолғ а қ ойылуына жеттік.

Адам дамуына кедергі болатын жағ дайлар: ауа райы, экология, жердің улануы, кө лдердің, жануар, ө сімдік тү рлерінің жоғ алуы, т. б. Алғ ашқ ы кезде адамдар хайуандар секілді ү ң гірде тұ рғ ан. Ол кезде жыныстық қ атынастар реттелмеген болатын. Оны эндогамия (endog- іштей, games- жыныстық, некелік қ атынас) деп атайды. Ол адамзаттың денсаулығ ына, тұ қ ымның ө сіп дамуына зиянын келтірді, тү рлі жазылмайтын аурулар адамзаттың келешегіне қ атер туғ ызды. Сондық тан адамдар жақ ындар арасындағ ы некелік қ атынасқ а ерте бастан тыйым салғ ан. Экзогамия (гр. exo - сырттан) пайда болды. Ү йленуге адамды тыс жерден, сырттан, басқ а ру ішінен іздеу тә ртібі қ алыптасты. Бұ л адамзаттың қ оғ амдық дә режеде дамуының алғ ашқ ы қ адамы болды.

Қ оғ амдық болмыстың ә серінен қ алыптасатын адамдағ ы ү шжақ ты мағ ына:

1. Жеке адам, пенде (индивид).

2. Индивидуальность (даралық, ерекшілік).

3. Тұ лғ а, кісі (личность).

1. Жеке адам - жалпы адамзаттың ө кілі. Кө птің бірі ретінде адамғ а тиісті қ асиетке, келбетке ие болуы керек.

2. Индивидуальность (ерекшелігі) - адамзаттық қ асиеті дараланып кө рінетін ә рбір жеке адамның ө зіне ғ ана тә н дауысы, жү ріс-тұ рысы, білімі, бет-пішіні, бұ л ерекшеліктері қ айталанбайтын феномен. Адам – таза қ ағ аз емес, онда мә дениет ө зінің жазуларын тү сірген: ол тіршілік иесі, кү ш-қ уаты, ақ ыл-ойы, сезіну-кү йінуі бар жә не сонымен бірге нақ ты ұ йымдасқ ан, сыртқ ы жағ дайларды ө зіне сә йкес ө згерте білетін жан.

3. Тұ лғ а, Кісі (личность) - ержеткен, бұ ғ анасы қ атқ ан, ақ ылы толғ ан, ө з ісіне ө зі жауап бере алатын, ө зінің дү ниеге кө зқ арасы бар адам. Кісі ә леуметтік іс-ә рекет иесі ретінде ө ндірістің, қ оғ амдық қ атынастың, қ оғ амдық сананың субъектісі болып табылады. Тұ лғ а - ә ртү рлі дә режедегі қ оғ ам топтарының да жауапкершілігін ө зіне ала алатын кісі.

Адамның туып ө скен, тә рбиеленген қ оғ амы қ андай болса, оның ө зі де сондай болады. Дү ниеде қ анша адам болса, сонша мінез, сипат болады. Ә р адам ең алдымен бү кіл адамзат қ ауымының мү шесі. Яғ ни, онда шық қ ан нә сілінен, ұ лтынан, табынан, жынысынан, туғ ан жерінен тә уелсіз есті жә не тә рбиелі адамның барлығ ына ортақ қ уану, қ айғ ыру; балажандық, ананы сү ю, махаббат, ә ділеттілікті ұ нату сияқ ты адами қ асиеттер болады. Адамның ақ ыл-ойы мен сезімі ө те кү рделі биологиялық, психологиялық, ә леуметтік қ ұ былыс. Кү шті сезім, зерде, яғ ни интелекттің, еріктің араласқ ан тү йіндері арқ ылы, ә леуметтік ө лшем психологиялық қ асиетке ұ ласады.

Тә н мен жан бірлігі, адам жанының ерекшілігі – оны табиғ ат ә лемінен бө ліп тұ р. Қ азіргі заманда «жанның» орнына, синонимы ретінде «психика» деген сө з қ олданылады. «Психика» дегеніміз – «адамның ішкі дү ниесі», «адамның рухани ә лемі». Адам ерекшілігінің негізінде рухани дү ние жатыр. Адамның биологиялық жә не ә леуметтік ө лшемдерінің ө зара диалектикалық байланысын, бір-біріне тә уелділігін сө з еткенде, адамның хайуандық қ алдық тардан бірте-бірте арылып, «ә леуметтену» (социализация) процесіне кіретінін ұ мытпау керек.

Маркс: «Аштық қ ашанда аштық, бірақ пышақ пен шанышқ ының кө мегімен піскен етті жеу арқ ылы жоюғ а болатын аштық бір бө лек те, қ олдың, тырнақ тың, тістің кө мегімен жұ лқ ылап, шикі ет арқ ылы жойылатын аштық бір бө лек», - деген.

Қ азіргі замандағ ы антроптық принциптің фундаментальдық (негізгі) қ ағ идасы философия мен ғ ылымғ а кө п ене бастады. Ол ә лемді кү рделі, ә рі ө здігінен ұ йымдасқ ан жү йе жә не адамды ондағ ы негізгі элемент ретінде қ арауды талап етеді. «Бірқ алыпты адам», ерекше объект деген кө зқ арасты қ алыптастыра отырып, адам ә лемді бақ ылаушы жә не ө зіндік реттеушісі ретінде, ә лемнің физикалық параметрі ә р алуан тү рінің қ ұ рылымымен, ә ртү рлі дә режесімен байланыс орнатты. Ғ ылымда (оның ішінде жаратылыстануда), адам қ ызметінде субъекті мен объекті арасындағ ы ажыратуды жең у, табиғ ат пен адамның жақ ындасуын кө рсетеді.

Семинар сабағ ының жоспары:

1. Философиядағ ы адам концепциясы: оның табиғ аты, мә ні, мақ саты.

2. Философия тарихындағ ы адам мә селесі.

3. Адам жә не адамзат.

4. ХХ ғ. философиясындағ ы жә не антропология антропты принципке бетбұ рудың

мә ні.