Азақстаның түсті металдарының шикізаттық базасы.

Қ азіргі металлургия. 1.2 Қ азақ стан мен Ресейде металлургияның дамуы. Ө ткен ғ асырдың аяғ ы мен осы ғ асырдың басында машина жасау, автомобиль жә не темір жол кө лігі, авиация мен ә скери техниканың дамуымен жаң а материалдардың ө те зор мө лшерлері қ ажет етіледі, яғ ни металдар мен қ орытпаларғ а деген сұ раныс артуда. XVIII ғ асырда Ресей алтын, кү міс жә не мыс қ азып алудан алдың ғ ы шептегі елдердің біріне жатты. Орал шойындарын Англияғ а экспортқ а шығ арды; дегенмен бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейін орыс металлургиясы ішкі қ ажетсінуді тек қ ана шойын бойынша қ анағ аттандыра алды; ал мыс бойынша тек 85 %, мырыш бойынша 6 %, қ орғ асынды 3 % қ амтамасыз етті. Никель, алюминий, магний, қ алайы жә не сирек металдарды Ресейде тіпті балқ ытқ ан жоқ. Жиырмасыншы-отызыншы жылдары металдар ө ндірісі ССРО-да қ арқ ынды ө се бастады. Жаң а домналық пештер, алюминий жә не мырыш зауыттары іске қ осылып, никельдің, қ алайының жә не магнийдің отандық ө ндірісі пайда болды. ССРО зауыттарында 70 тарта металдар мен 8 серіктес элементтер алынды, ал ө ндіру масштабына қ арай олардың кө бісі дү ниежү зі бойынша бірінші орынғ а шық ты.

Металлургия Қ азақ стан ө неркә сібінің дамығ ан алдың ғ ы салаларының бірі болып табылады. Металлургиялық кә сіпорындарда 50 жуық ә ртү рлі металдар, 70 тү рінен аса тү сті металдар прокаттары жә не қ ара металдардың ыстық - жә не суық илемделген профильдері алынады. Қ азақ станда осы саланың 120 аса ө неркә сіптік кә сіпорыны бар. XX ғ асырдың басында Қ азақ стандағ ы металлургия, Шығ ыс Қ азақ стан мен Қ арсақ пайда (қ азіргі Қ арағ анды обласы) шоғ ырланғ ан алтынды, кү місті, қ орғ асын мен мысты қ азып алатын шағ ын кә сіпорындармен кө рінетін.

Е. Бекмухаметовтың деректері бойынша барлық зауыттар 1917 жылғ а дейін келесідей материалдарды ө ң деді:

- мыс кендерін – 321377 тонна;

- кү міс-қ орғ асын кендері мен концентраттарын – 33838 тонна;

- мырыш концентраттарын – 4557 тонна

жә не осы кезде алынды:

- тазартылғ ан мыс – 40976 тонна;

- қ орғ асын – 6592 тонна;

-мырыш – 619, 3 тонна.

Қ азақ стан территориясындағ ы тү сті металлургияның дамуының бұ л этапы тау-кен металлургиялық кешендердің кә сіпорындарын ұ лттандырумен аяқ талды. Дамудың техникалық -технологиялық тұ рғ ысынан 20-сыншы ғ асырдың 20-шы жылдарын тотық қ ан, карбонатты жә не басқ ада сульфидті емес кен тү рлерінің ізделу жә не олардың тікелей пиро-гидрометаллургиялық ө ң делуімен металдардың алыну этапын аяқ талды деп есептеуге болады. Осығ ан байланысты келесі еріткіштердің қ олдануымен жү ретін гидрометаллургия процесі кө ң іл аудартады: аммиакты, кү кірт қ ышқ ылын, жә не хлорлы темір мен ас тұ зы ерітінділерінің қ оспасы. 1889-1908 жылдардың ө зінде мысты шаймалау сұ лбасы бойынша Шө птікө л тә жірибелік зауыты жә не Желтау гидрометаллургиялық зауыты жұ мыс істеді. Алдын ала кү йдірілген кендерден мысты шаймалау бойыншада сынақ тар ө ткізілді. Ә ртү рлі нұ сқ алар сыналды, перколяциялық та жә не чандық шаймалауда.

1928 ж, Қ арсақ пай мыс балқ ыту зауыты іске қ осылды – бұ л тек Қ азақ станда емес, ал ССРО-дағ ы бірінші металлургиялық кә сіпорын болды. 1929 жылы қ ұ рылысы басталып, 1933-1937 жылдары Шымкенттің қ орғ асын зауыты ө ндіріске жіберілді. 30-шы жылдары Қ азақ станда тү сті металлургияның 20 ірі кә сіпорындары іске қ осылды, оның ішінде Ащысай полиметалл комбинаты, Лениногор полиметалл комбинаты, Балқ аштың кен-металлургиялық комбинаты, Ертіс мысбалқ ыту зауыты. Қ азақ стандағ ы бірінші қ ара металлургия кә сіпорыны болып табылатын – бұ л Донның хромитты кен басқ армасы.

Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында Қ азақ станда екі байыту фабрикасы іске қ осылды, Ақ шатау кен байыту комбинаты, Текелі қ орғ асын-мырыш комбинаты.

1947 жылы Ө скеменде бірінші мырыш алынды, ал 1952 жылы Ө скемен қ орғ асын-мырыш комбинаты жіберілді. Осы уақ ытта Зырян қ орғ асын комбинатында қ орғ асын-мырыш, БКМК тазартылғ ан мыс ө ндірісі ұ йымдастырылды, ШҚ З-ның толық қ айта қ ұ рылуы жү ргізілді. 60-70-ші жылдары республикада қ ара металлургия ерекше қ арқ ынмен дами бастады; Соколовск-Сарыбай КБК (ССРО-дағ ы ең ірі), Ермактың ферроқ орытпалар зауыты іске қ осылды, Қ арағ андының металлургиялық комбинатының бірінші цехтары тұ рғ ызылды. Тү сті металлургияда келесі кә сіпорындар іске қ ослды: Ө скеменнің титан-магний комбинаты, Павлодардың алюминий зауыты жә не бірқ атар кә сіпорындар.

Бү гінгі кү ні Қ азақ стан хромды, қ орғ асынды, мырышты, уранды, мысты жә не бірқ атар серіктес металдарды қ азып алу мен ө ндіруден дү ниежү зінде алдың ғ ы қ атарлардың бірінде орналасқ ан.