тұжырымдаманың дамуы.

Жоспары:

1. Жекедара сана ақ иқ аттар жү йесі ретінде. Жекедара сананы эксперименттік зерттеу міндеттері.

2. Іс-ә рекеттің жү йелік қ асиеттері мен сипаттамаларының ө зарабайланысы. Тұ лғ а іс-ә рекет субъектісінің жү йелі «жоғ арысезімтал» қ асиеті ретінде (А.Н. Леонтьев).

3. Тұ лғ аның жү йелі-қ ұ рылымдық талдау мә селесі. Тұ лғ алық мағ ыналар жә не мағ ыналық қ ұ рылымдар мә селесі.

1. Сана – ақ иқ атты бейнелеудің жоғ арғ ы формасы. Сана арқ ылы адамның қ оршағ ан ортамен қ атынас формалары реттеледі.

Сана қ ұ рылымы.

Л. Фейербах сананың сана ү шін болатын сана жә не болмыс ү шін болатын сана деп бө лді. Бұ л идея Л.С. Выготскиймен жалғ астырылып, дамытылды.

А.Н. Леонтьев сана қ ұ рылымында ү ш қ ұ рауышты бө лді:

- бейненің сезімдік ткані;

- мә н;

- мағ ына.

В.П. Зинченко бұ л қ ұ рылымғ а тағ ы бір компонентті енгізді: қ озғ алыс пен ә рекеттің биодинамикалық ткані. Сонда сана қ ұ рылымы келесідей болады:

Сана: 1. болмыстық:

А) бейненің сезімдік ткані; Б) қ озғ алыс пен ә рекеттің биодинамикалық ткані

2. рефлексивті:

А) мә н; Б) мағ ына.

Ө зіндік сана келесі функцияларғ а ие:

1. Ө зін бір тұ тастық қ а біріктіру, интеграциялау (адам ө зін «Мен» деп атағ анда).

2. Ө зіндік бағ алауды қ алыптастыру.

3. Ө зіндік сана арқ ылы ө з «Менін» нивелдеуден, яғ ни қ ырлардың ө шірілуінен қ орғ ау жү зеге асады.

Сана психикалық іс-ә рекеттің барлық формаларынан тұ рады: тү йсік, қ абылдау, елестету, ойлау, зейін, сезім, жә не ерік. Олардың ә рқ айсысы айрық ша ө зіндік қ асиеттерге ие бола отыра, біртұ тас сананың бө лігі болып табылады.

Тұ лғ а қ ұ рылымын заттық іс-ә рекет ұ ғ ымына қ атысты талдау А.Н.Леонтьевтің мектебінде кездеседі. Сондай-ақ, тұ лғ а, бірлескен іс-ә рекет мазмұ нымен себептендірілген, адамдар арасындағ ы ө зара қ атынастарды талдау контекстінде (тұ лғ ааралық қ атынастардың жанамалау теориясы), ө зінің тарихи қ алыптасуында (тұ лғ аның ә леуметтік-эволюциялық концепциясы), нұ сқ аулардың, қ атынастардың, қ ұ ндылық тардың иесі ретінде (диспозициялық тұ жырымдама), диалог тү ріндегі қ арым-қ атынас аумағ ында (тұ лғ а феноменін талдаудағ ы интерсубъекттік тұ рғ ы) интегралды жекедаралық жә не т.б. ретінде ашылып кө рінеді. Бұ л орайда қ азақ стандық психолог-ғ алым С.М.Жақ ыповтың бірлескен-диалогтық танымдық іс-ә рекет (БДТІӘ) тұ жырымдамасын ерекше атауғ а болады. Ол бойынша тұ лғ аның жалпы белсенділігінің, білім беру субъектілерінің танымдық іс-ә рекет тиімділігінің артуы формасы бойынша ө зара бірлескен, ал мазмұ -ны бойынша диалогтық танымдық іс-ә рекетте жү зеге асады. Бұ л концепцияның А.Н.Леонтьев мектебіндегі тұ жырымдардан негізгі ерекшелігі - С.М.Жақ ыпов тұ лғ аның дамуы мен оның іс-ә рекет тиімділігі бірлескен іс-ә рекетке қ атысушылардың жекедара заттық іс-ә рекеттерінен бірлескен ойлау іс-ә рекетіне ауысуы арқ ылы жү зеге асатынын тұ жырымдайды.

2. Тұ лғ аның жү йелік қ асиеттерге ие болу мә селесі А.Н.Леонтьевпен қ ойылып, зерттелінді. Ол: " Іс-ә рекеттік тұ рғ ыда адамды зерттеуде тұ лғ а бейімделуші мінез-қ ұ лық тан шығ арылмайтын қ ұ рылым болып табылады. Тұ лғ а қ оғ амдық қ атынастар дамитын жү йеде " белсенді элемент" ретінде осы жү йенің эволюциясында екі тенденцияның - жү йенің тектік тә жірибесін сақ тауғ а, қ айта ө ндіруге тенденциясы мен жү йеде тү рлі жаң ашылдық тардың тууын қ амтамасыз ететін ө згерту, " кең інен қ айта ө ндіру" тенденциясының иесі болып табылады.

3. Отандық психологияда тұ лғ а дамуына қ атысты негізгі тұ жырымдамаларды қ арастыруда жү йелі іс-ә рекеттік тұ рғ ыны талдауғ а болады. Бұ л жерде алдың ғ ы қ атарғ а жү йелердің даму негіздері мен себептері, олардың ө зіндік ұ йымдасуы жө ніндегі, табиғ ат пен қ оғ амның дамуы ү рдісінде жү йелерді қ алыптастыру қ ажеттілігі жө ніндегі сауалдар шығ ады.

Тұ лғ алық мағ ына – мотивтердің санада кө рінуінің басқ а формасы. Дә л осы жетекші мотивте мағ ына қ ұ раушы функция бар екенін айта кету керек. Ынталандыру-мотиві мағ ына қ ұ раушы функция қ ызметін атқ армайды, тек қ ана қ осымша қ оздырушы қ ызметін атқ арып, эмоцияны тудырады.

Дә ріс № 14. Танымдық процестердің жү йелік-іс-ә рекеттік талдау проблемалары.

Жоспары:

1. Танымдық іс-ә рекет ерекше психологиялық жү йе ретінде.

2. Іс-ә рекет танымдық процестер жү йесінің жү йеқ ұ раушы факторы ретінде.

3. Онтогенездегі танымдық іс-ә рекет дамуының кезең дері.

1. Жү йелік-іс-ә рекеттік талдау принциптерін қ олдану танымдық процестерді сапалы жаң а қ ұ рылымыды - танымдық іс-ә рекеттің бірың ғ ай жү йесін тудыратын айрық ша психологиялық жү йе ретінде қ арастыруғ а болады.

Танымдық процестер жү йесіне келесі блоктар кіреді:

1. тү йсік жә не қ абылдау

2. зейін

3. ес

4. қ иял

5. ойлау

6. сө йлеу

7. эмоциялар.

Танымдық процестер жү йесінің барлық блоктары ә рқ ашан ө зараә рекетте болып, танымдық іс-ә рекеттің біртұ тастығ ыны қ амтамасыз етеді.

2. Танымдық іс-ә рекеттің бірың ғ ай жү йесіне біріккен танымдық процестер жү йесі жұ мысы адамғ а объективті ақ иқ ат шындық тың субъективті картинасын береді. Осылайша, іс-ә рекет танымдық процестер жү йесінің жү йеқ ұ раушы факторы болып табылады.

3. Онтогенезде танымдық іс-ә рекет бірнеше даму сатылары мен кезең дерінен ө теді. Даму барысында ол мағ ыналық жағ ынан да, қ алпы жағ ынан да ө згерістерге ұ шырайды. Мағ ыналық жақ тан ол таным процесіне едә уір кү рделі танымдық процестердің қ осылуымен сипатталады (тү йсік – қ абылдау – сө йлеу – ес – ойлау – қ иял). Олар тікелей танымды жанама танымғ а айналдырады. Қ алып жағ ынан танымдық іс-ә рекет бірізді тү рде псевдо-бірлескен, бірлескен, жекедара жә не псевдо-жекедара кезең дерінен ө теді.

Мұ ның ө зінде танымдық іс-ә рекет дамуының тү рлі кезең дерінде қ арым-қ атынас жү йеқ ұ раушы фактор болып кө рініс табады.

Онтогенездегі танымдық іс-ә рекет дамуының шарты болып мағ ыналық қ ұ рылымдардың ортақ қ оры табылады. Оқ ыту процесінде танымдық іс-ә рекет бірлескен-диалогтық танымдық іс-ә рекет жү йеқ ұ раушы фактор ретінде кө рініс табады.

Дә ріс №15. Іс-ә рекеттік тұ рғ ының жаң а тү сіндіруші мү мкіндіктері.

Жоспары:

1. Тү лғ аның «жоғ арғ ы нормативтік белсенділігі» жалпы жә не ә леуметтік психологияның мә селесі ретінде. Псевдобірлескен іс-ә рекет жоғ арғ ы нормативтік белсенділік кө рінуінің формасы ретінде.

2. Бірлескен іс-ә рекет жә не оның қ ұ рылымдануы

1. Ғ ылыми зерттеудің пә ні жә не категориясы ретінде бірлескен іс-ә рекет қ азіргі психологияның жү йесінде ә лі кү нге дейін ө зінің лайық ты орнын алғ ан жоқ. ХХ ғ асырдың бірінші жартысында кө рнекі ғ алым В.М. Бехтерев ө зінің ұ жымдық рефлексологиясы шең берінде зерттеушілерді адамның ұ жымдық, бірлескен іс-ә рекет жағ дайында орындайтын бірдей іс-ә рекеттің нә тижелерінің онымен дербес орындалатын іс-ә рекет нә тижелерімен сә йкес келмейтіні жө ніндегі фактіге назар аудартқ ан. Кейіннен осығ ан ұ қ саса фактілер американдық ә леуметтік психологтарымен ХХ ғ асырдың екінші жартысында кө птеп сипатталды жә не бұ л қ ұ былыстар «коакция» жә не «интеракция» деп аталды. Бірінші жағ дайда адамның жанында басқ а біреудің бар болуына байланысты іс-ә рекет ө німділігінің жоғ арылауы жө нінде сө з болса, ал екінші жағ дайда - ө зінің жекедара дербес іс-ә рекетіне қ арағ анда, интеракция жағ дайында (ө зара ә рекеттесу, бірлескен ә рекет) іс-ә рекет нә тижелілігінің едә уір жоғ арылауы жө нінде сө з болады.

ХХ ғ асырдың 70-жылдарының басынан 80-жылдардың аяғ ына дейін интеракцияның бірлескен іс-ә рекет субъектісінің ө зінің даму дең гейінен тә уелділігін анық тағ ан интеракция феноменіне байланысты бірқ атар зерттеулер жү ргізілді. Соң ғ ысының ең жоғ арғ ы даму дең гейі «ұ жым» ұ ғ ымымен анық талды. Ұ жымдық іс-ә рекет формаларына тә н «жоғ арғ ы нормативті іс-ә рекет» феномені сипаталды. Мұ ның ө зінде ұ жымдық іс-ә рекет бірлескен іс-ә рекет дамуының жоғ ары дең гейі ретінде кө рініс тапты. Бірақ, бірлескен іс-ә рекет жағ дайында қ алай болса да адам белсенділігінің сапалы ө згерістерімен байланысты болатын тү рлі психикалық процестерді жарты ғ асырдан астам уақ ыт бойы қ арастыруғ а қ арамастан, бірлескен іс-ә рекеттің ө зі ерекше психологиялық феномен ретінде арнайы зерттелген жоқ.

70-жылдардың аяғ ы мен 80-жылдардың басында ең алдымен «Философия сұ рақ тары», ал содан кейін барып, «Психология сұ рақ тары» мен «Психологиялық журнал» беттерінде ә йгілі кең ес психологтары А.А. Леонтьев пен Б.Ф. Ломовтың арасында психология тә жірибесіне жаң а категорияларды енгізу қ ажеттілігі жө нінде қ ызу пікірталас жү рді. Б.Ф. Ломов «қ арым-қ атынас» категориясын енгізу қ ажеттілігі жө нінде айтты. Оның пікірінше, бұ л категория сол кездерде кең естік психологияда ү стем болғ ан «іс-ә рекет» категориясымен тең дә режеде психикалық қ ұ былыстарды сипаттауда психологияның категориалдық -ұ ғ ымдық аппаратын кең ейте алады. Ол бұ л жерде психологияда «индивидтің іс-ә рекетіне қ осылғ ан процестердің бү кіл динамикасы «субъект-объект» қ атынасы шең берінде ойнайтын ретінде қ арастырылатынан итермеленді. Берілген іс-ә рекетті атқ аратын индивидтің басқ а индивидтермен ө зара ә рекеті жақ шаның сыртына шығ арылады... Жалпыпсихологиялық теорияның ә рі қ арай қ ұ растырылуы индивидтердің бір-бірімен қ арым-қ атынасы жағ дайында ө тетін бірлескен іс-ә рекетін талдауғ а кө шуді талап етеді (курсив менікі – С.Ж.). Кейіннен Б.Ф. Ломовтың тұ жырымдамасы шең берінде жү ргізілген зерттеулерде негізгі ық пал қ арым-қ атынас жағ дайында қ алыптасатын жә не дамитын ә р тү рлі психикалық қ ұ былыстарды, соның ішінде психикалық процестерді зерттеуге жасалды. Ал бірлескен іс-ә рекет арнайы зерттеу пә ніне айнала алмады.

А.А. Леонтьев «іс-ә рекеттің ә леуметтік детерминациясынан» шығ а отырып, қ арым-қ атынасты ерекше іс-ә рекет тү рі ретінде қ арастырды жә не сондық тан психологияның ғ ылыми аппаратына қ арым-қ атынас категориясын енгізуді қ ажет деп санамады. «Қ арым-қ атынасты іс-ә рекеттің бір тү рі ретінде қ абылдай отырып, біз іс-ә рекеттің психологиялық теориясы қ арым-қ атынасты талдауда сә тті қ олданыла алатынын кө ре аламыз». Мұ ндай тұ рғ ыда бірлескен іс-ә рекет психологиялық зерттеудің шең берінен мү лдем шығ арылды. «Тү сініспеушілікті тудырмау ү шінбұ л мә селенің екі жақ ты қ ойылатынын айқ ындайық: а) қ арым-қ атынас ө ндірістік, рухани, эстетикалық жә не т.с.с. қ атыранда ерекше ә леуметтік іс-ә рекет тү рі болып табыла ма; б) қ арым-қ атынас іс-ә рекеттің дербес молярлық бірлігі болып табыла ала ма. Мә селенің бірінші жағ ына байланысты айтылғ ан пікірлерді қ озғ амай, біз тек екіншісін ғ ана талдаймыз», - деп атап кө рсетеді А.А. Леонтьев.

Мә селенің қ азіргі талдауында біз психологиялық сө здіктегі бірлескен іс-ә рекет анық тамасын пайдаланатын болсақ, ол жерде ол «материалдық жә не рухани мә дениеттің объектілерін мақ сатты тү рде ө ндіруге (қ айта ө ндіруге) бағ ытталғ ан ө зараә рекеттесетін индивидтердің белсенділігінң ұ йымдасқ ан жү йесі» болып анық талады. Бірлескен іс-ә рекеттің айрық ша белгісі ретінде мақ саттың – яғ ни ортақ қ ызығ ушылық тарғ а жауап беріп, бірлескен іс-ә рекетке қ атысушы индивидтердің ә рқ айсысының қ ажеттіліктерін жү зеге асыруғ а ық пал ететін бірлескен іс-ә рекеттің алдын ала болжанатын нә тижесінің болуы ерекше атап кө рсетіледі. Мұ ның ө зінде мақ сатқ а бірлескен іс-ә рекеттің қ ұ рылымдаушысы рө лі беріледі, себебі мақ сат бірлескен іс-ә рекет нә тижесінің алдың ғ ы бейнесі жә не оның бастапқ ы мезеті болып табылады. Ә рі қ арай қ атысушылар арасындағ ы бірлескен іс-ә рекетті мақ саттың сипаты, сондай-ақ оғ ан жету тә сілдері жә не жағ дайлары негізінде бө лісудің шарты атап ө тіледі.

Психологиялық ә дебиеттерде бар бірлескен іс-ә рекет жө ніндегі анық тамалардағ ы қ андай да бір айырмашылық тарғ а қ арамастан, олардың барлығ ы бірлескен іс-ә рекеттің қ ажетті белгілерінің бірі ретінде қ атысушылардың алдында бірдей, ортақ мақ саттың болуы жө нінде сө з болуымен. ұ қ сас келеді. Алайда, ө кінішке орай, бірлескен іс-ә рекеттің ортақ мақ сатын қ алыптастыру мә селесі кө пке дейін арнайы психологиялық зерттеулердің пә ні болып табылмады.. Сонымен қ атар, «ортақ мақ сат қ алай қ ұ рылады жә не онымен жекедара мақ саттар қ алай қ атыстырылатыны жө ніндегі сауал бірлескен іс-ә рекеттің психологиялық зерттеуінде негізгі болып табылады. Оны шешуге байланысты тұ рғ ы ә лі қ ұ растылғ ан жоқ», - деп атап кө рсетеді ө з монографиясында Б.Ф. Ломов.

Басқ аша айтқ анда, ортақ мақ сатты қ алыптастыру жө ніндегі сауалды шешуде бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ ру мә селесі орталық болып табылады. Жағ дай бірлескен іс-ә рекет психологиялық феномен ретінде тек процессуалдық тү рде ғ ана бар болатынымен қ иындайды. Егер жекедара іс-ә рекетті оның негізгі инвариантты сипаттамаларын сақ таумен бірге сан-алуан рет қ айталап, жаң ғ ырта алсақ, ал бірлескен іс-ә рекеттің жиынтық субъектісін қ ұ райтын ө зараә рекеттесетін индивидтердің инвариантты параметрлерінің инварианттылығ ын қ амтамасыз ету бірлескен іс-ә рекетте мү мкін емес. Сондық тан бірлескен іс-ә рекетті адекватты зерттеудің бірден бір жолы – ол ортақ мақ сатты қ алыптастыру процесін – яғ ни бірлескен іс-ә рекеттің ә рі қ арай сә тті қ ызмет етуі мен дамуына жағ дай жасайтын бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ руды зерттеу. Мақ сатқ ұ ру процесі бірлескен іс-ә рекеттің ішкі, нақ ты психологиялық жағ ы ретінде бірлескен іс-ә рекетті сыртқ ы, тікелей бақ ыланатын жағ ынан қ ұ райтын жекедара іс-ә рекеттер мен ә рекеттердің синтезі мен қ ұ рылымдау процесін анық тайды.

Бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ ру сияқ ты ө зекті, маң ызды жә не кү рделі мә селені шешуге байланысты тұ тас тұ рғ ыны қ ұ растыруғ а тырыспай, біз ең басынан бастап, мү мкін болатын тұ рғ ылардың қ атарында ө з зерттеуіміздің орнын анық тағ ымыз келеді. Жү йелік талдау принциптеріне сү йену бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ ру мә селесін шешуге мү мкіндік беретін тұ рғ ылардың ішінде кем дегенде, ү ш негізгі дең гейді айқ ындауғ а мү мкіндік береді.

Біріншісі, талдаудың едә уір жалпы дең гейі мета-дең гей деп атала алады. Бұ ғ ан бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ ру мә селесін қ ою мен қ ұ растыруғ а ең жалпы теориялық -ә діснамалық талаптар анық талынатын жалпыфилософиялық жә не жалпыә діснамалық сипаттағ ы жұ мыстарды жатқ ызуғ а болады. Біз А.А. Леонтьев пен Б.Ф. Ломовтың жұ мыстары жө нінде айтып отырмыз.

Талдаудың екінші дең гейі – макро-дең гейге – психологияның негізінен қ олданбалы салаларында жә не ең алдымен, ә леуметтік психологияда жү зеге асырылатын жеке-теориялық жә не жалпыә дістемелік сипаттағ ы жұ мыстар кіреді. Бірақ бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ ру мә селесі ә леуметтік психологияда ә лі нақ ты қ ойылмағ анымен, бірлескен іс-ә рекеттің негізгі сипаттамаларының бірі ретінде ортақ мақ саттың болуы қ абылданатын барлық зерттеулерде ол имплицитті тү рде кө рініс тапты]. Бұ л жұ мыстарды бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ ру мә селесін ә лі зерттелушілердің ө зімен саналанбағ анымен, оны қ ұ растыру жолындағ ы бірінші кезең ретінде қ арастыруғ а болады. Бірақ дә л осы ә леуметтік психологтардың жұ мыстары бірлескен іс-ә рекетті қ ұ рылымдаудың нақ ты механизмдерін теориялық жә не эксперименттік зерттеуге негізгі талаптарды белгілеуге мү мкіндік берді.

Ү шінші талдаудың микро-дең гейі бірлескен іс-ә рекеттегі ортақ мақ сатты қ ұ ру процесінің ө зін зерттеуге бағ ытталғ ан біздің кандидаттық диссертациямыздың шең берінде жү зеге асырылды. Мақ сатқ ұ ру процесін бірлескен іс-ә рекетте қ арастыру мағ ынасындағ ы мақ сатқ ұ ру процесінд қ арастыруда принципиалды жаң а тұ рғ ығ а деген қ ажеттілік неге байланысты пайда болды?

Бұ л сауалғ а жауапты тек мақ сатқ ұ рудың генезисін қ арастыруғ а бет бұ рғ анда ғ ана табуғ а болады. Ол ү шін «мақ сатқ ұ рудың «жасаушысын», шарттарын табу ү шін ә рекетттің психологиялық сипаттамасына қ айтып оралу қ ажет», - деп атап ө ткен О.К. Тихомиров. Мұ ндай жағ дайда берілген мә селеге байланысты ғ ылыми тұ рғ ы ең алдымен, ә рекеттің генезисін, пайда болу бастамасын қ арастыруды қ ажет етеді. «Қ алайша ә рекеттің туындауы, яғ ни іс-ә рекеттің заты мен оның мотивін ажырату пайда болады? Мұ ның ө зі табиғ атқ а бірлескен ұ жымдық ә сер ету процесі жағ дайында мү мкін бола алатыны айқ ын (курсив менікі – С.Ж.)».

Бә рімізге мә лім Л.С. Выготский нақ ты психологиялық зерттеуге адам психикасы табиғ атының тарихи идеясын, қ оғ амдық -тарихи жә не онтогенездік даму барысында психикалық процестердің табиғ и механизмдерінің тү рленуі идеясын ең алғ аш енгізді. Тү рлендіру онымен адаммен оның қ оршағ ан адамдармен қ арым-қ атынасы барысында адамзат мә дениетінің ө німдерін игеруінің қ ажетті нә тижесі ретінде ұ ғ ынылды.

Іс-ә рекеттің психологиялық теориясын қ ұ растыруда А.Н. Леонтьев Л.С. Выготскийдің артынша, былай деп кө рсетеді: «... сыртқ ы арнайы адамдық психологиялық процестер тек қ ана адамның адаммен ө зараә рекеті барысында ғ ана туындай алады, жә не содан кейін барып, индивидтің ө зімен дербес орындалады; мұ ның ө зінде олардың кейбіреулері ө зінің бастапқ ы сыртқ ы формасын жоғ алтып, интрапсихикалық процестерге айналады». Психологияның классиктерімен қ оғ амдық -тарихи жә не онтогенездік даму барысында психикалық процестердің генезисінің ә леуметтік контексті аранайы атап кө рсетілді. Бұ л контекст мақ сатқ ұ рудың онтогенездік дамуының негізгі заң ына сә йкес О.К. Тихомировтың мақ сатқ ұ руына байланысты нақ тыланғ ан болатын: «... ең басында адамдар арасында бө лісілген мақ сат қ ою мен оларғ а жету, содан соң барып, бір адамның іс-ә рекетінде бірігеді».

Осылайша, бастапқ ыда адамдар арасында бө лісілген мақ сатқ ұ ру мен мақ сатқ а жету процестерінің жә не кейіннен олардың бір адамның іс-ә рекетінде бірігуінің эксперименттік зерттеуі бү кіл мақ сатқ ұ ру мә селесінің орталық міндеті болып табылады. Сонымен бірге, бұ л жерде кө п нә рсе ә лі тү сініксіз болып қ алады, себебі қ алайша «бір адамның іс-ә рекетінде бастапқ ыда адамдар арасында бө лісілген мақ сатқ ұ ру мен мақ сатқ а жету процестері бірігеді...».

Жоғ арыда қ арастырылғ ан жұ мыстарда берілген сауалғ а жауап тек ең жалпылама тү рде берілген. Оның мә ні жаң а мақ саттарды тудыру процесі болып тү сінілетін мақ сатқ ұ ру интерпсихикалық қ ұ рылымның – ә рекеттерді тудыру процесінің бейнелеуі болып табылатынында. Ә рекеттер адамның адаммен ө зараә рекетіде, интериоризация процесі барысында сыртқ ы практикалық іс-ә рекетте қ алыптасып, ішкі, психикалық қ а «айналады». Ә рі қ арай, психикалық «жекедара» ә рекеттер жаң а ә рекеттерді «тудыру» процесіне қ осылып, ө з алдына интрапсихикалық жоспарда мақ сатқ ұ ру ретінде бейнеленеді.

Алайда жаң а ә рекеттерді «тудыру» процесі қ алай жү зеге асатыны тү сініксіз болып қ алады, себебі ә рекеттердің интериоризациясы ә рекеттің тууын қ амтамасыз еткен қ ажеттіліктік-мотивациялық кешеннің интериоризациясы болып табылады. Жаң а ә рекеттерді «тудыру» процесі субъектінің ө зін-ө зі реттеу қ абілетінің салдары болып табылады, яғ ни субъект жаң а мақ саттарды ө зі дербес қ оя біліп, мақ сатқ а жету барысында іс-ә рекетті бағ алай жә не тү зете алады, сонымен бірге, интериоризация процесінде бұ рын игерілмеген жаң а ә рекеттерді ө ндіре алады. Ескеретін жағ дай, «кейде «интериоризация» ұ ғ ымын оның мә нін тар ететін іс-ә рекеттің сыртқ ы физикалық жоспарынан оның ішкі, идеалдық жоспарына ауысу ретінде ғ ана тү сінеді». Ал біз интериоризация ұ ғ ымының астарында тек қ ана «практикалық -идеалдылық» жазық тығ ында ғ ана емес, сонымен қ атар, «ә леуметтік (бірлескен) – жекедара» жазық тығ ындағ ы тү рленулерді де ұ ғ ынамыз.

Ө зін-ө зі реттеуге деген қ абілеттің қ алыптасуы бір субъектіде бұ рын екі субъекті арасында бө лісілген қ ызметтің қ осылуы процесінде жү зеге асады деп есептеуге болады. Осылайша, онтогенезде ересек пен бала арасындағ ы ө зара ә рекет былайша іске асады: бағ алау жә не тү зету функциялары ересекте де, ал орындау қ ызметі балада болады. Бала ә лі ө з іс-ә рекетін орындау барысында оны бағ алай да, тү зете де алмайды. Онда тек бағ ыты мен мазмұ ны ересекпен кө рсетілетін белгілі бір ә рекеттерді орындауғ а деген дайындығ ы ғ ана болады. Мұ ның ө зінде ә рекет ететін бала ө з ә рекеттерінің мағ ынасын да, қ ұ ндылығ ын да, жететін мақ саттың мә нділігін де тү сіне алмауы мү мкін. Сондық тан, сыртқ ы, заттық ә рекеттердің интериоризациясы мағ ыналардың, қ ұ ндылық тардың, бағ алардың интериоризациясын білдірмейді. Нақ ты осыдан да, тұ лғ аның мағ ыналық қ ұ рылымдарының даму мә селесі ерекше мә нге ие болмақ.

Сондық тан да сө з тұ лғ аның сапалық ө згерісі жө нінде болмақ. Бұ л ө згерістің мағ ынасы балада бар ә рекет жасауғ а деген тенденциясының эмоциялық -бағ алаулық ынталандыру механизмімен қ осылуында. Адамның психикасында дә л осындай байланыстың қ алыптасуы ө зін-ө зі реттеуге қ абілетті іс-ә рекет субъектісі болуғ а мү мкіндік береді. Л.С. Выготский]. дә л осығ ан психикалық функциялардың дамуы тү рлі функциялардың жетілуі жолымен емес, ал едә уір кү рделі іс-ә рекеттерді реттеуге мү мкіндік беретін олардың жү йелерге бірігуі жолымен жү ретініне кө ң іл аударғ ан болатын. Осылайша ол психологиялық жү йелердің қ ұ рылуының маң ызды сә ттерінің бірі ретінде эмоциялар мен бағ дарлардың байланысына тура кө рсетті.

Бір адамның іс-ә рекетінде мақ сатқ ұ ру мен мақ сатқ а жетудің бірігу процесінің зерттеуі негізгі біріктіруші фактор – қ арым-қ атынастың арнайы талдауын қ ажет етеді. Себебі қ арым-қ атынас арқ ылы бірігу индивидтердің іс-ә рекеті процесінде жү зеге асады. Сондық тан да басты міндет – бірлескен іс-ә рекеттегі мақ сатқ ұ руды талдау болып табылады. Осылайша, мақ сатқ ұ руды зерттеулердің даму логикасы оның жекедара іс-ә рекеттегі зерттеуінен оны білескен іс-ә рекетте зерттеуіне ауысуына алып келеді, себебі бұ л мақ сатқ ұ руды зерттеуде жаң а мү мкіншіліктерді, ә сіресе оның ә леуметтік жә не онтогенетикалық аспектілерін ашады.

2. Бірлескен іс-ә рекет жә не оның қ ұ рылымдануы

Жоғ арыда жасалғ ан талдаудан біз зерттеу пә нінің тек бір жағ ы жө нінде, нақ ты айтқ анда, мақ сатқ ұ ру мә селесі жө нінде тү сінікті айқ ындай алдық. Енді осы жолдың келесі қ адамы бірлескен іс-ә рекетті қ алыптастырудың қ ұ рылымы мен проблемаларын талдау болып табылады. Психологиялық ә дебиеттердің талдауы зерттеушілерде бірлескен іс-ә рекеттің қ ұ рылымы жә не оның қ алыптасуы жө нінде жалпы қ абылданғ ан тү сініктің жоқ екенін аң ғ артты.

Берілген проблеманың кү рделілігі бірлескен іс-ә рекеттің ө зінің мазмұ ндық ерекшелігімен анық талады. Оны адекватты тү рде сипаттау ү шін қ арым-қ атынас пен іс-ә рекеттің бірлігі принципінің операционалды ұ ғ ымдар дең гейіне дейінгі экспликациясы қ ажет. Г.М. Андреева атап кө рсеткендей: «қ арым-қ атынастың іс-ә рекетпен байланысы барлық зерттеушілермен расталса да, бірақ та бұ л байланыстың сипаты ә р тү рлі тү сіндіріледі».

Психологияда мынандай парадоксалды жағ даят қ алыптасқ ан: экспериментте бірлескен іс-ә рекеттің ә р тү рлері моделдеегенде, қ арым-қ атынастың тү рлі психикалық процестерге ә сері зерттеледі [5]. Жағ даяттың парадоксалдылығ ы зерттелінуге тиіс психикалық процестердің эксперименттік моделін жасағ анда, зерттеушілер қ арым-қ атынас пен іс-ә рекеттің бірлігі идеясына сү йенеді, ал моделдің ө зімен жұ мыс істегенде, оны жиі ескермейді. Мұ нымен қ атар, қ арым-қ атынас «таза кү йде» бар болмайды (адамдар «қ андай да бір іс-ә рекет барысында жә не «соғ ан байлансты» қ арым-қ атынас жасайды) жә не сондық тан да эксперименттік зерттеулерде қ арым-қ атынасты моделдеудің қ ажетті шарты болып бірлескен іс-ә рекетті моделдеу табылады.

Бірлескен іс-ә рекет проблемасының қ азргі жай-кү йі ү шін барлық зерттеушілермен оның негізгі белгісі ретінде ортақ мақ саттың болуын мақ ұ лдау тә н екендігін біз жоғ арыда атап кө рсеткенбіз. Сонымен қ атар, ортақ мақ сат «бірлескен іс-ә рекеттің жү йеқ ұ раушы факторы» ретінде қ арастырылады.