Салық түрлері.

Тө лем жасау, қ абілетіне байланысты салық тар тікелесі жә не жанама болып бө лінеді.

Тікелей салық тар тө лем қ абілеттігіне тікелей пропорционалды болады. Осығ ан жататындар:

v Азаматтарғ а салынатын табыс салығ ы жә не корпарациялардың (фирмалардың) пайдасына салынатын салық;

v Мү лік салығ ы осының ішінде меншікке (жерге, қ озғ алмайтын мү лікке) ә леуметтік сақ тандыруғ а, жалақ ы қ орына жә не жұ мысшы кү шіне (ә леуметтік жарнамалар деп аталатындар) салынатын салық тар пайданы шетелге аударғ ан ү шін салынатын салық тар;.

Жанама салық тар - бұ л белгілі тауарлар мен қ ызметтерге салынатын салық тар. Жанама салық тар бағ ағ а ү стем жасалып алынады (мысалы акциздар). Бұ лар жарым - жартылай немесе толық тауар қ ызметтер бағ асына адарылады.

Жанама салқ тардың негізгі тү рлері:

ü Ү стеме қ ұ нғ а салынғ ан салы акциздер (тауар немесе қ ызметтердің бағ асына қ осылатын салық тар).

ü Мұ рагерлік салық.

ü Жылжымайтын мү ліктермен жә не қ ұ нды қ ағ аздармен жасалатын келісімдерге салынатын салық жә не басқ алар.

Дамығ ан елдердегі салық салу тә жірбиесіне сү йенсек салық тардың жетекші екі тү рі болады. Мұ ның негізінен табыс салығ ы адамдардың жә не заң ды тұ лғ алар табыстарының барлық кө здерінен тү скен жиынтық тү сімдерге прогресивтік салық салу жә не ү стем қ ұ нғ а салынатын салық қ ұ райды.

Табысқ а салынатын салық тар физикалық тұ лғ аларғ а салынатын табыс деп жә не заң ды тұ лғ аларғ а салынатын табыс салығ ы деп ажыратылады.

Индивдуалдық табыс салығ ы - бұ л жеке табыстар салығ ы, салық тө леуші физикалық тұ лғ аның табыстарынан (ә детте жылдық) алынатын салым болып табылады. Тө лемдер жыл бойы жасалынады. Бірақ тү пкі есеп жыл аяғ ында жасалынады. Тү пкі есеп салық тың бір тү рі тікелей прогресивтік салық қ а жатады. Ә р елдің салық жү йелерінің орталық ұ қ састық тары болады, сонымен бірге салық жү йелерінің кө біне серіктестіктер салық салудың жеке объектісі деп саналмайды. Олар арқ ылы пайда серіктестіктің мү шелеріне тү седі деп есептелетіндіктен табыс салығ ы серіктестікке, оның мү шелеріне салынады.

Соң ғ ы жылдары табыс салығ ының ставкасының тө менде тенденциясы байқ алып отыр. Кө п экономистердің тұ жырымдауы бойынша «ә ділетті» салық жү йесі ү шін табыс салығ ының ашық бейнеленген прогресивтік ставкалары қ ажет, яғ ни байлар кедейлермен салыстырғ анда ү лкен салық тө леу керек.

Заң ды тұ лғ аларғ а табыс салығ ы - корпарациялардың (фирмалардың) пайдасына салынатын салық.

Кө п елдерде бұ л тікелей прогресивтік салық болып табылады. Осы салық копарация (фирма) заң ды тұ лғ а болса ғ ана алынады.

Копаративтік салық фирмалардың салық тө лемдерінің басым кө бін қ ұ райды.Салық фирманың таза пайдасына (жалпы тү скен тү сімнен барлық шығ ындар мен зияндарды алып тастағ анда қ алғ андар) салынады. Дивидент тү рінде акционерлер арасында бө лінуге тиісті таза пайданың бө лігіне салық салу ә р елдер ә р тү рлі жү реді.Алынғ ан дивиденттер физикалық тұ лғ аларғ а салынатын табыс салығ ы объектісіне жатады. Мұ ның нә тижесінде бір сомағ а екі рет салық салынады. Бастапқ ыда, фирманың пайдасының бө лігі деп осыдан кейін, салық салу жү йесінің кө зқ арасы бойынша акционерлердің табысына айналғ ан бө лінетін пайда деп оғ ан жеке табыс салығ ы салынады.

Салық тың дамығ ан елдерінің кө бінде қ олданылатын маң ызы жағ ынан екінші тү рі қ осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық Ең бек процесінде ө здерінің қ арамағ ына келіп тү скен ең бек заттарына қ ұ н салық тө леушілеріне олардың қ осқ ан қ ұ нына салық салынады. Бірақ салық тө леушілердің ә рқ айсысы осы соманы тү пкі тұ тынушыларғ а жылжып отыратын тауарлардың бағ асына қ осады.

Қ осымша қ ұ н салығ ы тауарлармен қ ызметтер сататын фирмаларғ а салынатын тауар қ ұ нының 5%-дан 38% кө лемінде салынады жә не осы салық кө п қ олданылатын тауарлар мен қ ызметтерге салынады.

Дамығ ан елдердің салық жү йесі салық тарды жә не кә сіпкерлікті қ олда ынталандыру ү шін пайдаланады. Осы мақ сатпен белгілі жең ілдіктер қ олданылады, олардың маң ыздысына инвистициялық салық несиесі, тездетілген амортизация, жер қ ойнауының ә лсіреуіне жең ілдік беру жатады.

Мә н жағ ынан инвистициялық несие жеке бизнесті мемлекеттің капиталдық салыммен қ аржыландыруы болып табылады. Мазмұ ны жағ ынан инвистициялық салық немесе салық енгізуді талап етеді.

Ол ескірген жабдық тарды айырбастау жә не жаң а техника енгізуді талап етеді.

Жең ілдетілген амортизацияның мә ніне келсек, ол мынада. Негізгі капиталдың нарық ты тозуынан елеулі артық масштабқ а амортизация жасауғ а ү кімет рұ қ сат береді.

Мә н жағ ынан қ арағ анда бұ л кә сә пкерлерге берлген салық салынатын пайданың сомасын азайтады. Негізгі капиталдың айналымын жеделдетеді.

Қ азақ станда салық республикалық жә не жергілікті деп екі топқ а бө лінеді:

Ø Республикалық - бұ л міндетті. Тө лем сомасы тең ү лесі республикалық бюджетке жә не салық тө леуші қ ала немесе аудан бюджетіне тү седі.

Ø Жергілікті - салық тың мө лшері жергілікті ү кіметтің шешімінен анық талады.