Салықтың артықшылықтары мен кемшіліктері.

Экономикалық іс шаралардың барысына ық пал ету, мемлекеттік қ ажеттілік тұ рғ ысынан реттеп отыруды мемлекет салық жең ілдіктері арқ ылы жү зеге асыруды. Оның тікелей сипаты жартылай немесе толық тай салық тан босату. Мұ ндай жү йе біздің елімізде де бар.

Кіріс пен таза пайданы экономикалық жаң а бір саясатына немесе бү тін ө ндіріс тү рінің дамуына жұ мсау инвистиция тарту сияқ ты мақ саттарда салық тың кей тү рінен бү тіндей босату қ олданылады. Іскерлік табыстың белгілі бір тү леріне жең ілдетілген салық жү йесін пайдалану - экономиканы мемлекеттік реттеуде сараланып қ олданылатын жә не ө те ың ғ айлы ә діс. Мысалы: мерзімді амортизацияны жең ілдетілген немесе дифференциялды салық мө лшері салық тө леу мерзімін созу немесе кейінге қ алдыру салық тардан еркін резервтік, инвистициялық ә рі басқ адай қ орлар қ ұ ру жә не нақ ты салық жең ілдікері мен преференциялар сияқ ты тү рлі экономикалық жә не салық тегершіліктері жетерлік. Қ азақ стан экономикасының ө тпелі кезең інде салық тө леу мерзімін созу немеск кейінге қ аодыру, салық тардың еркін резервтік, инвистициялық ә рі басқ адай қ орлар қ ұ ру жә не нақ ты салық жең ілдікері мен преференциялар сияқ ты тү рлі экономикалық жә не салық тегершіліктері жетерлік. Қ азақ стан экономикасының ө тпелі кезең інде салық жең ілдіктері жаппай іскерлікті буырқ андырып экономиканың басым салаларына ірі инвистициялар ә келуге себебін тигізеді. Алайда, қ азір отандық экономика ө зінің ө рлеу белесіне кө теруге бастағ анда мұ ндай салық жең ілдктерінің сақ талып қ алуы мемлекетпен инвистициялар арасындағ ы мү дделік қ арым – қ атынасқ а ө з салық пен тигізеді.

Нә тижесінде бюджетке ө ндіріс кө лемінің ұ лғ аюына қ атысты салық тар бюджетке тү сетін тү сімдер елеусіз, салық салмағ ының коэффициенті ә серсіз қ алуда. Кейінгі кезде салық жең ілдікьерінен салық - кең істігінде елеулі қ арама қ айшылық тар туып, салық тың ә мір жү ргізуіне кесірін тигізуде.

Ең бастысы ө ндіріс саласына қ арамай салық тө леушілердің барлығ ы заң алдында тең деген талапқ а салық тың жең ілдікті реттеу қ айшы келіп экономиканың тү рлі салаларындағ ы кә сіпорындарды алалауда,

Нақ ты салағ а салық жең ілдігін орнату тә жірибе кө рсетіп отырғ андай қ амқ орлық пен қ олдаудың керемет бір тиімді ә дісі кездессе, тиімді деуге келмейді. Жең ілдік беріліп отырғ ан кә сіпорындар мен жеке тұ лғ алар, (жең ілдік беріліп отырғ ан) жең ілдік жү мейтін экономикалық қ ызмет салық ә мірін пә рменді қ олдануда қ иыншылық тудырады. Оның ү стіне салық тө лнеден бұ лтарту ү шін арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция тү ріне жататын салық каникулының ұ лттық қ орды қ олдануда берекесіздік тудырып, тү бірде кірістің жоғ алуына соқ тық тыратынын халық аралық тә жірбие кө рсетіп отыр.

Кіріс министірлігінің аймақ тық огандарының деректері бойынша мемлекеттің бюджеттің жалпы тү сімінің 48 пайызына, немесе ішкі жаппай ө німнің 9, 9 пайызына пара-пар салық жең ілдіктері мен проференциялар 1999 жылы 188, 9 миллиард тең ге тұ рғ ан. Оның 66, 2 пайыздың қ ошақ ты бө лігі ішкі тауарлар ө ндірісінің қ осымша қ ұ н салығ ына жасалғ ан жең ілдік. Ал осы жасалғ ан жең ілдіктің 42, 9 пайызы

(салық ө ндірістік ставкасымен алынатын) экспортталатын тауарлар тү ріне 42, 4 пайызы айналымғ а жең ілдік ү лей 22, 7 пайыз.

2000 жылдың алғ ашқ ы жартысында мемлекет кірісінің 48, 1 пайызы немесе жаппай ішкі ө німнің 11, 8 пайыз кө лемінде 124, 7 милиард тең ге тұ ратындай жең ілдік берілген. Ү лес салмағ ы бойынша ең кө бі 74, 8 пайызы ішкі тауарлар ө німнің қ осымша қ ұ н салығ ына жасалғ ан жең ілдік.

Экспорттар тауарлардың қ осымша қ ұ н салығ ын (нө лдік ставкасы) 1999 жылғ ы 31 пайыздың кө сеткіші 2000 жылдың алты айының ішінде ө ткен жылына қ арағ анда 43, 8 пайызғ а ө скен байқ алады. Жеке қ ұ рылыс жү ргізу жә не техникалық жабдық тарғ а деген шығ ындарды бір маусымдық шығ ындар есебінде «салық тар жә не бюджетке басқ адай міндеттік тө лемдер туралы» заң ының 2010 бабына сә йкес жең ілдіктерге жатқ ызу осы жақ ын кү ндерге дейін кү нінде болады. Айтылып отырғ ан жең ілдік те салық тлеушілердің тең сіздігін туғ ызады. Мемлекеттік кірім министірлігінің деректеріне сү йенсек технологиялық жабдық тар бойынша берілген жең ілдіктер 40, 8 миллиард тең ге шығ ын ә келген. 2000 жылдың қ аң тарынан бұ л бап ө згертілді.

Салық тар заң ының 138 бабына сә йкес ө ндіріс ү шін жер ең басты қ ажеттілігі болып табылатын ауыл ең беккерлеріне патент негізіндегі салық тың қ арапайым бір тү рлі қ олданулуда.

Патенттің қ ұ ны мен бюджетке тө ленуі керек салық тардың айырмашылығ ы 80 пайыз екен.

Салық комитеттрі жер басты ө ндіріс кө зі болып табылытын ауыл шаруашылығ ы тауарларын ө ндірушілер мен заң ды тұ лғ аларғ а 1999 жылы 1335 потент берілді. Жаң ағ ы 80 пайызғ а келген салық тың жә не басқ а тө лемдер бойынша 1769, 8 миллион тең ге кө лемінде алым тү ссе, оның ішінде қ осымша қ ұ н салынғ ан 223, 5 миллион тең ге жиналғ ан. Бұ л жең ілдетуге кеткен салық тың 12, 6 пайызы. Ал тө ленген салық 113, 5 миллион тең ге. Оның 143 миллионы ауыл шаруашылығ ына жасалғ ан жең ілдіктер.

Тікелей «инвистицияны» мемлекеттің қ олдау туралы заң ына сә йкес Қ Р Инвистиция жө ніндегі агенттігіне ө кілетті орган ретінде салық пен тө лемдердң кейбір тү рінен босату арқ ылы инвистициялармен келісімдерді бекіту қ ұ қ ығ ы берілген. МНМ ақ параттар негізіне сү йенсек 1997 жылдан 2000 жылдың бірінші жартысына дейін 124 кә сіпорынғ а 1, 9 миллиард тең ге жең ілдік жасалғ ан. Салымдар салық ауыртпалығ ының жартысынан астамынан босатылуы кә сіпорындардың қ аржылық жағ дайын жақ сартып жіберген тү рі кө рінбейді. Жаң адан кә сіпорындардың ішіндегі 25 жең ілдікті 1998 жылдан бері пайдаланып келеді. Олардың қ аржылай жағ дайына қ арап кө рсең із 11 ғ ана халі жақ сы. Ал қ алғ андарының 1998 жылғ а қ арағ анда 1999 жылы 51, 1 миллион орнына 349, 0 миллион тең ге шығ ынғ а батуы еш сын кө термейтін айғ ақ тар.

1999 жылы осы кә сіпорындардың арасында 10303 жұ мыс орны ашылса, оның 63 пайызы «Тексуна Кеншлз МНК» (4878 жұ мыс орны) ү лестеріне тисе, қ алғ аны 147 кә сіпорын еншісінде, яғ ни 3822 жұ мыс орны оларың ә рқ айсысына 26 жұ мыс орны айналғ ан.Бір жұ мыс орны бюджет есебінен қ аржыланып отырғ ан деп батыл тұ жырым жасауғ а болады. Бә секелестігі жақ сы жаппай қ ойылғ ан секторлар мен кә сіпорындар араларында жең ілдіктер ө ндірісшілерді ялауды сияқ ты кө рінері сө зсіз.

Ө ндірі технологисы ескірген немесе ө німге кетер шығ ының ақ талуы қ иын ұ н, нан, кеспе, кодитерлік бұ йымдар ө ндіруге сү т ө німдері мен балмұ здақ шығ анушы кә сіпорындарғ а - ұ ялы телефон байланыстарын орнатушы екі компанияғ а шарап ө німдерін ө ндіруге орай жеті жобағ а сыра ө ндіріске қ атысты алты жобағ а не ү шін «қ амқ орлық» қ ажет екенін білмейді.

Бұ ндағ ы шығ ар қ ортындығ а келсек, жең ілдіктер мен префенцияларды пайдаланушы кә сіпорын инвистициялар қ арқ ынсыз жә не тиімсіз жұ мыс істеуде – бұ л бір жең ілдіктер жұ мыс орнына қ арай берілмейді - екі жең ілдік берілген инвестор кә сіпорындар экономиканың салаларындағ ы бә секелестік шарттарына кесірін тигізуде – ү ш қ азіргі айтылып жү рген пікірлерге тоқ талсақ: жаң а салық кодексін енгізу жайында ұ сынылып жатқ ан бұ рынғ ы жең ілдік тә ртібін инвистициялық салық преференциясы ретінде қ олданғ ан жө н.

Инвистициялық салық тың преференциясы, сол қ ұ жат жобасында айтылғ андау салық тө леушілер ө з ық тиярымен жылдық кіріс кө леміне қ арай ү й қ ұ рылыстарын пайдалануғ а дайындап беру немесе ө ндірісті ұ лғ айтар мақ саттағ ы қ ұ рылыс - монтаж жұ мыстарын жү ргізу керек.

Осығ ан орай кә сіпорындарды жекешелендірудің бастапқ ы келісім шарттардың талабына сай жұ мыс жасаушылармен арадағ ы қ арым –қ атынасты, біртіндеп салық міндеттерінің жалпығ а бірдей тә уелді қ алпына тү сіру керек. Ал қ осымша инвистиция ә келге шетнлдік пен отандық инвистицияларғ а тепе-тең жағ дай туғ ызғ ан жө н.