Студенттің өзіндік жұмыстарын тиімді ұйымдастыру

К содержанию номера журнала: Вестник КАСУ №1 - 2008

Автор: Нигметжанова Г.К

Қ азіргі заманымызда қ оғ амғ а ө з бетімен жұ мыс атқ аратын, еркін де кең інен ойлайтын, ө здігінен алдына мақ сат қ ойып жә не оғ ан жетудің ә діс-тә сілін шығ армашылық пен анық тап, сондай-ақ қ олдана алатын кә сіби-маман тұ лғ асы болуы керек. Мұ ндай тұ лғ аның дамуына бағ ытталғ ан білім берудің негізі болып тұ лғ аның ө здігінен білім алу, ө зін-ө зі тә рбиелеу, ө зін жетілдіру процесі жатады.

Студенттердің танымдық қ ызметі барысында ө зіндік жұ мыстарын ұ йымдастырудың маң ызы зор. Бұ л мә селеге кө птеген ғ алымдар, мысалы, Ястребова Е.Б., Ерецский М.И., Гарунов М.Г., Блохина Р.А., Сабодашев В.П., Вербицкий А., т.б ү лкен мә н беріп, зерттеген. Бұ л зерттеулердің ө зектілігі – студенттердің теориялық жә не практикалық білімді саналы игеріп, интеллектуалдық қ ызмет жасай білуге тә рбиелеу болып табылады. Сонымен бірге студенттер жай ғ ана беріліп жатқ ан дайын біліммен қ аруланып ғ ана қ оймай, білімді тауып, ізденіп алуына, яғ ни студенттерді оқ и білуге ү йрету маң ыздырақ.

Студенттердің ө здік жұ мысының (СӨ Ж) басқ а жұ мыстардан ерекшелігі – студент ө з алдына мақ сат қ ояды, оғ ан жету ү шін жұ мыс тү рін, тапсырманы таң дайды.

«Ө зіндік жұ мыс» бә рінен бұ рын басқ а оқ у жұ мыс тү рлерінің міндеттерін аяқ тайды. Адамның ешбір білімі, егер де ол ө зінің қ ызметінің объектісіне айналмаса, қ ажетті нә тиже бере алмайды, дейді Петровский. (1, 129 б). Ө зіндік жұ мыс жасай білудің негізі, алғ ашқ ы дағ дысы мектепте қ алануы тиіс. мектептен жаң а оқ у орнына келген студент, ө з бетімен жұ мыс жасау қ абілеттілігі тө менділігінен, жұ мыс жасау тә сілдерін білмегендігінен кө п қ иналады. Мысалы, 1-курс студенттерінің 80%-ы материалды талдау, жү йелеу, амал-тә сілді қ олдану дағ дылары жоқ тың қ асы. Электронды кітапхана, интернет ресурстарын пайдаланумен қ атар, энци-клопедия, сө здікпен жұ мыс жасау дағ дысы жоқ студенттерде кездеседі. Сондық тан да, студенттердің ө зіндік жұ мыс жасауына кө мек беру оқ ытушының негізгі міндет-терінің біріне айналады.

Қ азіргі кезде қ оғ ам дарынды, қ абілетті тұ лғ аларды қ ажет етеді. Білім беру жү йесінің даму дең гейі қ оғ амдық дамудың дә режесі. Осы заманғ ы ақ параттық технологиясын игеру болашақ мұ ғ алімдерді даярлау ісінде міндетті кілт деуге болады.

Инновациялық білім беру – тұ лғ ағ а бағ ытталу, білім берудің негізділігі, шығ армашылық, кә сіби бағ дар, ақ параттық технологияларды қ олдану деген тү сінік-тердің жиынтығ ы. Сондық тан оқ ытушыны студенттердің қ андай қ асиеттерін, сапаларын дамыту керек, қ алайша ө зін-ө зі дамыта білуіне кө мектесуге болады деген сұ рақ тар толғ антуы керек. Студенттердің ең алдымен, ө зін-ө зі дамыту, ө зін-ө зі тә рбиелеу, ө з білімін жетілдіру, ө зін-ө зі бақ ылау мен бағ алау ә дет-дағ дысын қ алыптастыру тұ лғ аның шың ғ а (акме-шын, акмеология) жету жолы болмақ.

Жоғ ары оқ у орындарындағ ы студенттердің ө здік жұ мысы оқ ыту лекция, практикалық, лабораториялық жұ мыстар арқ ылы жү зеге асады. Лекция ақ ыл-ой ә рекетінің тек 1-дең гейін, (тану) жә не біліммен танысу дең гейін қ амтамасыз етеді. Ал СӨ Ж ақ ыл-ой ә рекетінің 2-дең гейін: қ абылдау мен қ айта жаң ғ ырту жә не білім кө шірмесін игеруін қ амтамасыз етеді. Одан ә рі ол алғ ан білімді практикада қ олдану, ептілік, шығ армашылық қ абілеттерін дамыта алады. Оқ ытушы студенттің білім алуғ а деген мотивін дамытуғ а, ішкі ынта-ық ыласымен білім алуғ а ұ мтылуына кө мектеседі.

Оқ ытушының бақ ылауымен студент:

- Зерттеушілік іскерлігімен дағ дысын қ алыптастырады;

- Ө ткен материалдарды жалпылай алу жә не қ айталау;

- Алғ ан білімді қ олдану, оларды толық тыру, кең ейту дағ дысын қ алыптастырады;

- Оқ ытушы студенттің психофизи-ологиялық жә не академиялық ү лгерімін ескере отырып, ө з бетімен жұ мыс жасауғ а бағ ыт-бағ дар беріп, олардың дербестігінің дамуына мү мкіндік жасайды.

- Студентпен бірлесекен іс-ә рекет барысында оқ ытушы – студенттің уақ ытын тиімді пайдалануғ а беретін тү сіндірмелі-иллюстративті (схема, таблица, тезис, т.б.) материалдарды қ олдануды ү йрету, қ ажетті ә дебиетті іздеу жолдарын кө рсету;

- Ө зіндік белсенділігін, дербестігін дамыту ү шін проблемалық баяндау, шығ армашылық ізденіс ә дістерін қ олданғ ан дұ рыс.

- Оқ ытушы студентке жеке тапсырма таң дауғ а (курстық жұ мыс, реферат, ғ ылыми баяндама, ү лгі сабақ жоспарын қ ұ руғ а) кө мектеседі.

- Ә дебиеттермен қ амтамасыз болуғ а, олармен жұ мыс жасай білуге;

- Тиімді ә діс-тә сілдер, тапсырма орындау жолдарын қ олдана білуге ү йретеді;

- Жеке не бірнеше студентке кең ес береді, студенттердің бір-бірімен жұ мыс жасауын ү йлестіреді.

Жоғ ары оқ у орындарындағ ы студент-тердің ө здік жұ мысы (СӨ Ж) барлық оқ у бағ дарламасының басым бө лігін қ ұ рағ андық тан, оның тиімді болуы маманның кә сіби бағ ыттылығ ының талаптарына сай жасалғ ан ө здік жұ мысты ұ йымдастыру ү лгісінің дұ рыс қ ұ рылуына байланысты болады. Алайда студентке қ ойылатын негізгі талаптар тө мендегідей жіктелініп кө рсетіледі:

- Студенттің шығ армашылық потенциалын белсендіру: студент оқ у тапсырмасын ө з бетінше орындау барысында ғ ылыми ә дебиеттермен, ә дістемелерді талдаумен танысу жә не шығ армашылық технологиясын мең геуді жү зеге асырады.

- Ө з бетінше білім алу жә не ө зіндік дамуғ а ынтасын тә рбиелеу: шығ армашылық белсенділігін қ абілетін белсендіру, кә сіби даярлық қ асиетін жоғ арылату, кә сіби тапсырмаларды шешу барысында шығ армашылық бағ ытын дамыту, жалпы жә не жеке дара зерттеу ә діс-тә сілдерін мең геру т.б.

- Оқ у іс-ә рекетке деген мотивациясын жоғ арылату: білім беру процесінде тұ лғ аның позициясын белсендіру, субъективті жаң а білімдердің негізгі қ атынасы, яғ ни білімді ө з бетінше алу функциясы, нақ ты студент ү шін жаң а жә не тұ лғ алық маң ыздылығ ы.

- Танымдық белсенділікті дамыту: ө з бетінше ойлауғ а талпынысы, қ андай да бір тапсырманы немесе мә селені шешуде ө зіндік бағ ытты табу, ө з бетінше білім алуғ а тырысуы, пікірлерді сыни тұ рғ ыдан қ алыптастыру, оқ у процесіндегі оқ у-танымдық процесс белсенділігінде студенттердің оқ ыту ә дісінің белсенділігі жанама қ ызығ ушылығ ымен басымдылық танытып, жү зеге асады.

Студенттердің ө зіндік жұ мыс жасаудағ ы қ абілеттерін қ алыптастыру міндетін орындауда бү кіл педагогикалық ұ жым ү шін проблема туындайды. Ол осы жұ мыс мазмұ нына оқ ушыларды мақ сатты тү рде, ә сіресе студенттерді оқ ытуда болып табылады. Мұ ндай оқ ыту оқ у іс-ә рекетінің ө зінің модельдеу тә сілдерін қ алып-тастыруды, студенттердің ең қ олайлы кү н тә ртібін анық тауларын, оқ у материалымен жұ мыс істеудің ұ тымды тә сілдерін саналы аң ғ аруын жә не оны кейіннен ө ң деуін, терең, сонымен бірге тез оқ у амалдарын игеруді, тү рлі ә рекеттердің, конспек-тілердің, оқ у-практикалық міндеттерді қ ою мен шешудің жоспарын қ ұ руды қ амтиды. Осы тұ рғ ыда А.К. Маркова ұ сынғ ан оқ у жұ мысының тә сілдері ү лкен қ ызығ ушылық тудыруы мұ мкін:

- «мә тінді мағ ыналық қ айта ө ң деу тә сілдері, оқ у материалын ү лкейту, оның ішінен бастапқ ы идеяларды, принциптерді, заң дарды бө ліп кө рсету, міндетті орын-даудың жалпыланғ ан тә сілдерін саналау, мектеп оқ ушыларының белгілі бір санаттағ ы міндеттер жү йесін ө з бетінше қ ұ ру;

- оқ у мә дениетінің (мысалы, ірі синтагмалар мен «динамикалық оқ у») жә не тың дау мә дениетінің тә сілдері, қ ысқ а жә не неғ ұ рлым ұ тымды жазу тә сілдері (жазып алу, жоспарлар, тезистер, конспект, аннотация, реферат, рецензия, кітаппен жұ мыстың жалпы тә сілдері);

- есте сақ тап қ алудың жалпы тә сілдері (оқ у материалын қ ұ рылымдау, бейнелі жә не есту естеріне сү йене отырып мнемотехниканың ерекше тә сілдерін қ олдану);

- зейінді шоғ ырландыру тә сілдері, яғ ни мектеп оқ ушысының ө зіндік қ адағ алаудың ә р тү рлерін пайдалануына, ө з жұ мысын сатылап тексеруге, тексеру тә ртібін, «бірліктерін» бө луге сү йенетін;

- қ осымша ақ паратты іздеудің жалпы тә сілдері (библиографиялық материал-дармен, анық тамалар, каталогтар, сө здіктер, энциклопедиялармен жұ мыс) жә не оларды ү йдегі кітапханада сақ тау;

- емтиханғ а, сынақ қ а, семинарларғ а, зертханалық сабақ тарғ а дайындалу тә сіл-дері; уақ ытты ұ тымды ұ йымдастыру, оны есептеу мен жұ мсаудың, ең бек пен оқ уды, ауызша жә не жазбаша қ иын тапсыр-маларды дұ рыс кезектеп отыру, ең бек гигиенасының жалпы ережелерінің (режим, серуен, жұ мыс орнындағ ы тә ртіп, оның жарық тығ ы, т.б.) тә сілдері». Бұ л жерде ақ ыл-ой ең бегін ұ йымдастырудың жалпы тә сілдері де, оқ у жұ мысының нақ ты тә сілдері де, мысалы, мә тінмен жұ мыс істеу келтірілгені айқ ын.

Соң ғ ылардың қ алыптасқ андығ ы сту-денттердің барлық оқ у пә ндері бойынша ө зіндік жұ мыстарының негізгі алғ ышар-ттарының бірі жә не де негізі болады.

Тағ ы атап ө тейік, жалпы студенттердің ө зіндік жұ мысы - оқ у іс-ә рекеті тұ рғ ысынан, сыныптық оқ у іс-ә рекетін дұ рыс ұ йымдастыруғ а негізделеді. Соның ішінде бұ л оқ ытушының сыртқ ы қ адағ алауынан студенттің ө зін-ө зі қ адағ алауына жә не де сыртқ ы бағ алаудан оның ө зін-ө зі бағ алауының қ алыптасуына ө туі мен олардың байланысына қ атысты жә не бұ л, ө з кезегінде, оқ ытушының бақ ылау мен бағ алауды жетілдіруін ұ йғ арады.

Ө здік жұ мыстың тиімді ұ йым-дастырылуы тек ө здік жұ мыстың жү йесіне ғ ана емес, сонымен қ атар педагогикалық шарттардың орындалуына да байланысты:

- Студенттің аудиториядағ ы жә не ө здік жұ мысының кө лемінің дұ рыс ү йлесімі, студенттің оқ у жү ктемесінің тиімді болуы, сабақ кестесінің дұ рыс қ ұ рылуы, оқ ытушының ө здік жұ мыстың кү рделілігін анық тауда студенттің уақ ытын, орындау мү мкіндігін, оқ у ә дістемелік ә дебиетпен қ амтылуын ескеруі студенттің ө здік жұ мыс нә тижесіне ү лкен ә сер етеді.

- Ә дістемелік тұ рғ ыдан студенттің аудиториядағ ы жә не одан тыс ө здік жұ мысын дұ рыс ұ йымдастыру, ө здік жұ мысты орындауғ а оқ у орынның материалдық -техникалық базасының, оның қ ызметкерлерінің лайық тылығ ы. Студен-ттердің ө здік жұ мысын ұ йымдастыруғ а қ атысушылардың ө з қ ызметтерін дұ рыс атқ аруы.

- Студенттердің ө здік жұ мысының процесін шығ армашылық процеске айналдыру мақ сатында студентті қ ажетті ә дістемелік материалдармен қ амтамасыз ету. Оқ у орынның кітапханаларында қ ажетті оқ у ә дебиеттерінің қ орының, электрондық оқ у қ ұ ралдары мен электронды оқ ыту бағ дарламасының жә не қ азіргі таң дағ ы мық ты ақ парат кө здерінің бірі – интернеттің болуы. Оқ у процесінің компьютерленуі студенттің ө здігінен білім алуына жә не ақ парат кө здерімен жұ мыс жасауына, ө зіндік бақ ылау жасауына, уақ ытын ү немді пайдалануына жағ дай туғ ызады. Сондық тан ө здік жұ мысты тиімді қ олдануда мазмұ нды динамикалық тү рде ө згертуге жә не соң ғ ы ғ ылыми жаң алық тармен жаң артуғ а болатын, ә рі қ олданысқ а икемді электронды оқ улық -тардың маң ызы зор.

- Студент пен оқ ытушы арасындағ ы қ атынасты студент белсенділігімен оның ө з бетімен білім алуғ а ұ мтылуы бағ ытына ө згерту жұ мыстарын ұ йымдастыру, сондай-ақ соғ ан сә йкес студенттің ө здік жұ мысын ұ йымдастырудың тиімді ә діс-терін, формаларын, тү рлерін, қ ұ ралдарын дұ рыс таң дау жә не қ олдану студенттің ө здік жұ мыс нә тижесіне ық пал жасайды. Студенттердің ө здік жұ мысының тиім-ділігін жә не оны орындауғ а студенттің ынтасын арттыруда дидактикалық қ ұ ралдары мен жаң а ақ параттық технологияларды қ олданудың маң ызы зор. Ә р ө здік жұ мыстың мақ саты айқ ын, тү сінікті, оның кө лемі мен мазмұ ны оқ у мақ сатына сай, студентті орындауғ а ынталандыратындай жасалып, оны орындауғ а студенттің жағ дайы мен мү мкіндігі болуы тиіс. Студенттің ө здік жұ мысының тапсырмалары алғ ан білімді жаң а жағ даятта қ олдануды, жаң адан ө здігінен білім алуды қ ажет ететіндей, студенттің танымдық қ абілеттерін арттыратындай болуы қ ажет.

- Студенттердің ө здік жұ мысын ұ йымдастыруғ а, яғ ни оқ у формасына (кү ндізгі, сырттай), білім дең гейіне, оқ у курсына, мамандық қ а, пә нге, орындалу орнына байланысты ерекшеліктерді ескеру.

- Студенттің ө здік жұ мыс мә селелерін шешуде білім алушылардың жеке ерекшеліктерін ашуғ а, ой қ абілеттерін дамытуғ а жағ дайлар жасау. Мұ ның ө зі студенттердің ө здік жұ мысын ұ йымдастыру ү лгісін жү зеге асырумен тікелей байланысты. Нә тижесінде ө здігінен жұ мыс жасау, ө з бетінше білім алу, ө з кә сіби ә рекетінде ғ ылыми ізденіс жасау іскерлігі мен дағ дысы, аналиткалық ойлауы қ алыптасқ ан, ө з ә рекетін басқ ара алатын, ө з жұ мысының нә тижесінде ө зіндік бақ ылау жасайтын студенттің шығ ар-машылық тұ лғ асы қ алыптасады.

Олай болатын болса, ғ ылыми негіздегі ұ йымдастырылғ ан студенттердің ө здік жұ мысы мен студенттердің оқ у-танымдық ә рекеттерін басқ ару жұ мысы олардың саналы белсенділігін, жоғ ары оқ у-кә сіби мотивациясын, оқ у процесінің сапасын қ амтамасыз етеді.