Нағыз немесе қорасан шешегінің вирусы

Нағ ыз шешек (variola vera) немесе қ орасан шешек – адам ағ засының жалпы улануымен, дене қ ызбасымен сипатталатын, теріде жә не шырышты қ абаттарда ірің ді-папулалы бө ртпелер пайда болатын аса қ ауіпті, карантиндік антропонозды вирустық инфекция. Шешек ауруы ерте заманнан бері белгілі адамдардың жұ қ палы індеті.

1892 жылы Г.Гварниери науқ астың ірің ді бө ртпесінен алынғ ан затты қ ояндардың кө зіне жұ қ тырып, кө здің мү йізді қ абатының жасушаларында ядросының қ асында қ осындылар (Гвариери денешіктері) пайда болатынын анық тағ ан. 1906 жылы Э.Пашен ерекше бояу ә дісін пайдаланып шешектік ірің ді бө ртпенің сұ йық тығ ынан вирустық бө лшектер (Пашен денешіктері) тапты. Қ азіргі кезде қ олданылатын ә дістердің кө мегімен шешек вирустарының қ ұ рылымы жан-жақ ты зерттелген.

Қ ұ рылымы. Шешек қ оздырғ ышы ең ірі вирустар (250-400 нм), пішіні – бұ рыштары жұ мырланғ ан кірпіш тә різдес. Вирионының қ ұ рылысы – ө те кү рделі. Вирионның ортасында гантель тә різдес жү рекшесі орналасқ ан, ол ақ уыздық капсидпен қ оршалғ ан. Жү рекшесі ДНҚ -нан жә не ішкі ақ уыздан тұ рады, ө те нә зік мембранамен қ оршалғ ан. Жү рекшенің ортасына таман екі латеральды (бү йірлік) денешіктер тіркескен, олардың функциясы белгісіз. Вирионның сыртқ ы қ абық шасының қ ұ рамында липидтер жә не ө сінді тә різді шығ ып тұ ратын тү тікше пішінді ақ уыздық қ ұ рылымдар бар.Геномы – екі жіпшелі сызық ша ДНҚ. Вирион қ ұ рамында 30 ақ уыздар болады, олардың 10-нан астамы нуклеин қ ышқ ылдарының синтезделуін кү шейтетін ферменттер (ДНҚ -тә уелді РНК полимераза, ДНҚ –аза жә не т.б.)

Дақ ылдандыру. Поксвирустар жалпы вирустар сияқ ты нағ ыз паразиттер болғ андық тан жасанды қ оректік орталарда ө сіп-ө нбейді. Сондық тан оларды тауық эмбрионының хорионаллонтоисты қ абық шасына (вирус ө сіп кө бейсе – ақ тү йіндақ тар пайда болады) жә не жасуша дақ ылдарына жұ қ тыру (Гварниери денешіктері анық талады) арқ ылы дақ ылдандырады.

Антигенде рі. Тұ қ ымдастық тың бә ріне ортақ нуклеопротеиндік антиген–NP вирионның жү рекшесімен байланысты. Сыртқ ы қ абатының қ ұ рамында протективті антиген болып табылатын гликозирленген ақ уыздар болады. Олар – вирустық гемагглютинин, жә не де термолабильді, термостабильді жә не ерітілгіш антигендер.

Репродукциялануы. Жасушалардың цитоплазмасында атқ арылады. Вирус вирионы жасушағ а фагоциттік вакуольдің кө мегімен енеді. Вакуоль ішінде вирион сыртқ ы мембранасынан арылады. Содан кейін, вирус ферменттерінің кө мегімен ертелік гендер транскрипцияланады. Ертелік ферменттерді («ақ уызды шешіндіретін», жү рекше мембранасын жоятын жә не цитоплазмада вирустық ДНҚ -н босататын) жә не геномды реплицирлейтін вирустық ДНҚ -полимеразаны кодтайтын иРНҚ пайда болады. Содан кейінгі транскрипциялану нә тижесінде ДНҚ жә не вирус ақ уыздары нә зік мембранамен қ оршалғ ан жү рекшеге жиналады. Пайда болғ ан вириондар Гольджи аппаратының модифицирленген мембраналарымен қ оршалады. Сыртқ ы мембрана жү рекшені, латеральдық (бү йірлік) денешіктерді жә не ферменттерді қ оршайды. Вириондар плазматикалық мембрана арқ ылы бү ршіктенеді де, жасуша лизистенгенде сыртқ а шығ ады.

Басқ а ДНҚ -қ ұ рамды вирустарғ а қ арағ анда поксвирустардың репродукциялануы ө те ерекше, ө йткені ө сіп-ө нудің толық циклы Гварниери қ осындысы пайда болатын цитоплазмада ө теді. Нә тижесінде поксвирустар иРНҚ жә не де ДНҚ -ын синтездеуге қ ажетті ферменттерді ө зі кодтауы керек, ал басқ а ДНҚ -қ ұ рамды вирустар оларды иесінің жасушаларынан алады.

Резистенттілігі. Шешек вирустары қ ұ рғ атуғ а, жә не тө менгі температураның ә серіне тө зімді, эфирдің ә серіне сезімтал емес. Ұ зақ уақ ыт шешектік бө ртпелердің қ абық шаларында сақ талады. Хлорамин ерітіндісімен ө ң дегенде бірнеше сағ аттан кейін ө леді, 60˚ C температурада – 15 мин. кейін, 50˚ C температура ә серінен – 30 мин. кейін жұ қ палық белсендігін жояды.

Эпидемиологиясы.Инфекция кө зі –аурудың барлық кезең деріндегі науқ ас адамдар. Аурудың алғ ашқ ы 8-10 тә улігінде (бө ртпе шық қ аннан кейінгі) науқ ас ө те қ ауіпті жұ қ тырушы болып табылады. Инфекция ауалы-тамшылы жолмен жә не тұ рмыстық заттармен, науқ астың киімдерімен жанасқ анда жұ ғ ады. Бұ рынғ ы кездерде кө птеген елдерде шешек індеті пандемия қ оздырып отырғ ан, адмзат бұ л инфекциядан кө п зардап шеккен. 1967 жылы ДДҰ шешек ауруын жою туралы жоспар жасап, іс жү зінде шаралар жү ргізудің нә тижесінде шешек ауруы жер шарында жойылды. Сондық тан, шешек ауруына қ арсы міндетті тү рде егу қ азіргі кезде тоқ татылғ ан.

Патогенезі жә не клиникалық кө ріністері. Вирус организмге жоғ арғ ы тыныс алу жолдарының шырышты қ абаты арқ ылы еніп, регионарлық лимфа тү йіндерінде шоғ ырланады. Біріншілік репродукцияланудан кейін қ анғ а тү сіп, барлық ағ заларғ а тарайды жә не лимфоидты тіндердің жасушаларында шоғ ырланады, сол жерде вирустың екіншілік репродукциялануы жү реді. Вирус аурудың алғ ашқ ы кү ндерінде ғ ана қ анмен бө лінеді. Қ андағ ы вирус эпидермис жасушаларына енгеннен кейін теріде тиісті кө ріністер байқ алады, яғ ни екіншілік вирусемия тері жә не шырышты қ абаттарда ә ртү рлі зақ ымданулар қ оздырады. Алғ ашында тү йіншек (папула) пайда болады, кейіннен сулы бө ртпеге (везикула), одан кейін ірің ді бө ртпеге (пустула) айналады, ө йткені шешек вирусына дермотроптық қ асиет тә н.

Тиісті клиникалық кө ріністер (бас ауыруы, дене қ ызбасы, бұ лшық еттерінің ауыруы, ОЖЖ зақ ымдануы) қ анталау (геморрагия), ісіну жә не ө лі еттену (некроз) байқ алатын кө птеген зақ ымдану ошақ тарының қ алыптасуымен жә не тіндердің ө лі еттенуі нә тижесінде пайда болғ ан пирогендік ө німдердің организмге сің іп жайылуымен (резорбциялануымен) байланысты. Ірің ді бө ртпелердің орнында тері ө лі еттенеді, яғ ни некроз дамиды да, ауырып тұ рғ аннан кейін сол жерлерде тыртық пайда болады. Зақ ымданғ ан тері жасушаларында цитоплазматикалық арнайы қ осындылар – Гварниери денешіктері пайда бола бастайды.

Жасырын кезең інің ұ зақ тығ ы 5-15 тә улік, дегенмен жанасу жолымен жұ қ қ анда бұ л кезең қ ысқ алау болуы мү мкін.Шешек ауруының клиникасы тө рт сатыдан тұ рады: алғ ашқ ы белгілерінің пайда болу сатысы (2-4 тә улік), бө ртпе шығ у (4-5 тә улік), олардың ірің деуі (7-10 тә улік) жә не айығ у (20-30 тә улік) сатылары.

Аурудың кө рініс беру сипатына қ арай шешектің ө те ауыр тү рін (геморрагиялық немесе қ арайғ ан қ осылысқ ан шешек-100% ө ліммен аяқ талады), орташа (дискреттік шешек) жә не жең іл дә режедегі тү рін (бө ртпесіз шешек, вариолоид) ажыратады.Атап ө ту қ ажет, бө ртпе даму кезең і бірнеше сатыдан ө теді: макула (қ ызғ ыш бө ртпелер)→ папула→ кү лдіреу(везикула)→ пустула(ірің діктер). Содан кейін қ абыршақ пайда болады да, ол тү скеннен кейін тыртық қ алады. Алғ ашқ ы бө ртпе пайда болу мен қ абыршақ тү сіп қ алғ анғ а дейінгі кезең шамамен ү ш аптағ а созылады.

Иммунитеті. Ауырып тұ рғ аннан кейін тұ рақ ты ө мірбақ илық иммунитет қ алыптасады, ол вирусбейтараптауы антиденелердің, интерферондардың пайда болуына, жасушалық иммунитет факторларының белсенділігінің артуына негізделген.

Микробиологиялық диагноз қ ою.Зерттеуге алынатын заттар: визикула жә не пустула бө лінділері, мұ рын-жұ тқ ыншақ шайындысы, сілекей, қ ан, бө ртпе қ абық шалары, зақ ымданғ ан ағ заларың тіндері. Диагноз қ оюдың тиімді ә дістері: а) электронды микроскопта зерттеу; б) жарық тық микроскопта зерттеу (жағ ынды –бояу –Пашен жә не Гварниери денешіктерін табу). Гварниери денешіктері ацидофильді оваль пішінді қ ұ рылымдар, ядро маң ында орналасады жә не де ол шешек вирусының ө сіп-ө ніп кө бейетін орны («фабрикасы») болып табылады. Вирусты бө ліп алу (индикациялау): а) тауық эмбрионына жұ қ тыру- хорион- аллантоисты қ абық шасында тү йін- дақ тар пайда болады; б) жасуша дақ ылдарына жұ қ тыру-ЦПӘ, Гварниери денешіктерін табу. Идентификациялау: КБР, ГАТР. Серологиялық диагноз қ ою: КБР, ГАТР, ИФТ, БР. Жедел диагноз қ ою: ЭМ, ИФР.

Емдеуі: метисазон, интерферон, адамдардан дайындалғ ан шешекке қ арсы иммундыглобулин.

Алдын алуы: Аса қ атерлі инфекциялар кезіндегідей шаралар қ олданылуы қ ажет. Шешекке қ арсы тірі вакцина қ олданылып келді- ол шешекке қ арсы тұ рақ ты иммунитет қ оздырады. Бұ л вакцинаны тауық эмбриондарында дақ ылдандыру ә дісімен дайындалатын. Дә стү рлі тү рдегі вакциналардан (тері бетіне енгізілетін) тиімділігі кем емес ауыз арқ ылы қ абылдайтын, таблетка тү рінде шығ арылып келді.

Дү ние жү зінде шешек ауруы біржола жойылуына байланысты ДДҰ -ның шешімімен 1980 жылдан бастап бұ л індетке қ арсы міндетті тү рде егу тоқ татылды.

«Рабдовирустар»

Рабдовирустар (грекше: rhabdos – шыбық, таяқ деген мағ ына береді) – сү тқ оректілерде, балық тарда, жә ндіктерде, қ арапайымдыларда жә не ө сімдіктерде ә ртү рлі зақ ымдану туғ ызатын, РНҚ – қ ұ рамды вирустар, олардың 80-нен астам тү рлері белгілі. Rhabdoviridae тұ қ ымдастығ ы ө кілдерінің табиғ и иесі кең ауқ ымды – олар ә ртү рлі омыртқ алы жә не омыртқ асыз жануарларғ а патогенді. Адамдарғ а везикулярлы стоматит жә не қ ұ тыру вирустары патогенді болып табылады.

«Арбовирустар»

Арбовирустар (ағ ьшшын arthropod borne viruses - буъшаяқ тылар арқ ылы тарайтын вирустар) - кө гпеген экологюілық вирустар кіретін топ, табиғ и ошактарында сезімтал омыртқ алы жануарлар мен қ ансорғ ыш буынаяқ шалардың арасында айналымымен сииатталады.

Таксономиясы. Арбовнрустар ө ртү рлі тұ кымдастар ө кілдерін бірікгірІп жеке таксономиялық топ қ ұ растырмайды. Арбовирустар кө іггеген ө кілдері Togaviridae (30 астам), Flaviviridae (60 жакын), Bimyaviridae (200 жақ ьш), Reoviridae (60), Rhabdoviridae (50 жакьш) тұ қ ымдастарғ а жатады. Қ азіргі уақ ьпта 450 арбовирус белгілі. Олардың саны жана ө кілдері пайда болғ ан сайын тү рақ ты ө седі. Олардьщ 100-ге жақ ыны адамдарда ауру тудыруғ а қ абілетгі. Адам патологиясында кене энцефалиті, Жапон энцефалитІ, омбы геморрагиялық кызба, қ ырым геморрагиялык қ ызба, сары кызба, дең ғ е қ ызба, шіркейлер (флеботомды) қ ызба вирустарыньщ маң ызы зор.

Морфологиясы, химиялық қ ұ рылысы, антигендік қ ұ рамьі.Таксономиялық ерекшеліктері бойынша арбовирустар сфера пішінді, сирек оқ тө рІзді (рабдовирустар). Ол РНҚ жә не липопротеидті қ абыкпен қ апталган белокты капсидтен тү рады. Беткейінде гликопротеидтерден гү зілген тікенек-repi болады. Вирустар нуклеокапсидпен байланысты топспедификалық антигендер жә не табиғ аты гликопротеидті тү р спецификалық антнгендерге ие. Қ азіргі уақ ьлта арбовирустардың 70-ке жақ ьш антигендік топтары белгілі жө не арбовирустардьщ кө пшілігівде гемагглютинациялық касиеті бар.

Дақ ылды ө сіру, Жаң а туылғ ан ақ тышкандардьщ ағ засында, жасуша дақ ылдарында (алғ ашкы жә не кайта ө рілу), тауық эмбриондарында ө сіреді. Тышкандардын миына еккенде орталық жү йке жү йесінің зақ ымдануымен ө тетін, аяқ -колдыя салы жә не ө ліммен аякталатын жедел инфскция дамиды. Кейбір жасуша дақ ьщдэрында цитопатиялық ә сер байқ алады.

Резистентгілігі. Эфнр жә не тағ ы басқ а майды ерітетін ерітінділерге, формалинге, рҢ тө мен корсе-гкіштеріне, УКС-не сезімтал, 56-60 градуста 30 минутга ияактивацияланады. Мұ здатылғ ан жә не лиофнлизацияланғ ан жағ дайда ұ зақ сахталады.

Эпидемиологиясы Арбовирустар кең таралғ ан, арқ алы тасымалдаушылар ө мір суретін аймағ ымен шектелінеді. Арбовкрустардың табиғ аттағ ы резервуары жылық анды, суьпжанды жануарлар, ә сіресе қ ұ стар мен кеміргіштер жә не жарғ анаттар болады. Негізгі таралу мехаігазмі - трансмиссялық қ ан арқ ылы (зақ ымданғ ан тасымалдаушыньщ шағ уы арқ ылы - кан сорушы буынаяктылар). Арбовирустардың арнайы тасымалдаушылары масалар, кенелер, шіркейлер жә не т.б. Кейбір буынаяқ тылардың тү рлері қ оздырғ ышты ө мір бойы сактап оны урпақ тарына беріп отырады, яғ ыи олар арбовирустардың табиғ и резервуары маң ызын аткарады. Кейбір х< ағ дайларда арбовирусгар адамнан адамғ а қ ан соршш буынаяктылар арқ ылы таралуы мү мкін. Аурудың мерзІмділігі тасымалдаушылардьщ белсенділік кезеніне байланысты.

Біркатар жағ дайларда таралу жолдары басқ а механизм арқ шш іске асуы мү мкін - аэрогендІ, алиментарлы (эақ ымданғ ан тағ ам ө німдері арқ ылы), қ атынастык (зақ ымданғ ан теріге науқ ас қ аны тускенде). Зертханалык жағ дайларда ауада вирустардын мө лшері жоғ ары болган кезде вирустық аэрозолды тьшыс алу нә тижесінде зақ ымдану болуы мү мкіы, сондыктан арбовирустармен жұ мыс істеу барысында арнайы қ орғ аныш ережесін сактау арқ ылы зерттеу жү ргізіледІ. Арбовирустар эітидемяялык кү рт кө беюі мен жекелей бірең -саран аурулар тудыруы мү мків.

Патогенез жә не клиникалық белгілері. Қ ан соргыш буынаяқ тылар шақ қ аынан кейін қ оздырғ ыш кан ағ ымы арқ ылы аймақ тык лимфа туйіндерге втеді, онда алғ ашкы репродукциясы жү реді, содан кейін канғ а ө теді (вирусемия). Ә рі карай вирустар ОЖЖ жасушаларын, терінің қ ан капяллярларьш, шырышты қ абыкты жә не де ішкі мү шелер мен тіндерді (бауыр, кө кбауыр, бү йрек т.б.) зақ ымдайды. Арбовирустьы инфекцнялардьщ патогеяезінде ЖСБТ дамуывың иммунологиллық реакциялары ө те маң ызды орын алады.

Арбовирусты инфекциялардың клиникалық белгілері снмптомдары мен кө рініс тү рлерінін кө п тү рлілігімен сипатгалады - ауыр жағ дайдан шіім-жітімдікке жеткізетін белгісіз тү рге дейін. Симптомдардың ү ш тобын бө леді:

• жү йелік кызба кейбір жағ даЙда бө ртпе жә не буындардың зақ ьшдануымен ө теді, ағ ымы катерсіз;

• геморрагиялық қ ызба;

• ауыр ағ ымды жә не ө лім-жІтімдікпен сипатталатын

энцефалитгер.

Иммунитеті. Аурумен ауырғ аынан кейін іуморалды жә не типті спецификалық иммунитет қ алыптасады.

Зертханалық диагностикасы. Арбовирустармен аэрогенді жол арқ ылы зертханалық зақ ымданудьщ жоғ ары қ ауІптілігіне байланысты, олармен жү мыс тек қ ана арнайы жабдыкгалғ ан зертханаларда жү ргізіледі. Зерггеу материалдары: кан, ми-жү лын сү йық тығ ы, ө лі" ев жағ дайда -барлық мү шелердің бө лшектері. Кейбір арбовирусты инфекцияларғ а жедел диагностика ө ң делген - вирустык антигенді анық тау ү шін қ олданылатьш ИФР, ИФТ, РИТ, ГАБР. Арбовирустарды бө лудің жан-жақ ты ә дісі жаң а туылғ ан тышкандардыд (1-3 кү н) миына зақ ымдау болып табылады. Кейбір арбовирусты ивфекпияларда (денге кызбасы) жасуша дақ ылдарын қ олданады. Бө лінген вирус КБР, ГАТР жә не БР кө мегімен идентификациялайды. Бү л реакциялар арбовирусты инфекциялардың серологиялық диагностикасында (антиденені аныктау ү шін) колданылады.

Арнайы сактандыру жә не емдеуі. Кейбір арбовирусты инфекцияларғ а қ арсы формалинмен инактивацияланғ ан вакцина, тек қ ава сары қ ызбағ а карсы тірі вакцина қ олданылады. Вакцкнация эпидемиялык кө рсеткІшке ғ ана байланысты. Жедел сақ тандыру жә не емдеу ү шін гомологиялық жә не гетерогенді аряайы иммундыглобулиндер қ олданылады. Емдеу ү шін кейбір жағ дайда рибавирин, интерферон колданылады

«Қ ызамық»

Қ ызамық - балалардағ ы жұ қ палы аурулардың ең жең іл тү рі..

Қ оздырғ ышы- фильтрленуші вирус. сыртқ ы артада тұ рақ сыз.

Эпидемиологиясы:

Ауру кө зі-ауру адам.

Аурудың таралу жолдары— ауа-сілекей жолы.

Тө зімділік (сезімталдық — 5-8 жасқ а дейінгі балалар жиі ауырады.

Иммунитет-тұ рақ ты,

Маусымдылық — қ ыс-кө ктем.

Клиникалық белгілері: жасырын кезең -11-24 кү н, бастапқ ы кезең бірнеше сағ аттан 1-2 кү нге созылады, кейде байқ алмай ө теді, катар белгілері шамалы. Бө ртпе бір мезгілде баланың барлық денесіне шығ ады. Бельский-Филатов-Коплик белгілері болмайды. Бө ртпеден кейін дақ қ алмайды. Дене қ ызуы 37-38 С кө теріледі. 2-3 кү ннен кейін дене қ ызуы тө мендейді. Қ ызамық болып ауырғ ан баланың желке бездері ү лкейіп ісінеді, 7-10 кү ннен кейін бұ рынғ ы қ алпына келеді. Емі: симптоматикалық.

Профилактикасы - Ауырғ ан бала 5 кү нге оң ашаланады. Қ арым-қ атынаста болғ ан балаларғ а карантин тағ айындалмайды. Қ ызамық қ а егу- 12 айында 0, 5 бұ лшық етке.

Қ ыздарғ а 15 жасында егіледі

Қ ызамық балаларда жең іл ө ткенімен жү кті ә йелге ө те қ ауіпті, жатырдағ ы балағ а ә сер етіп, ақ аулар пайда болуы мү мкін.