Тежеуіш жүйесінің классификациясы.

Дә ріс. Тақ ырып: Тежеуіш жү йесі.

Тежеуіш жү йесі автомобил жылдамдығ ын тоқ тағ анғ а дейін тө мендетуге жә не оның аялдауы кезінде қ озғ алтпауғ а арналғ ан. Тежелу ү рдісінде автомобилдің кинетикалық қ уаты фрикционды накладкаларжә не барабанды немесе дискілі тежеуіштер арасындағ ы, сондай – ақ шинамен жол арасындағ ы ү йкеліс жұ мысына ө теді.

Қ арапайым автомобилдерде жә не автопоездарда жұ мыстық, қ осымша жә не аялдаушы тежеуіш жү йесі болуы керек. Жү тік автомобилдерде жә не автопоездарда толық салмағ ы 12т жоғ ары, ал автобустарда 5т жоғ ары болса, таулы аймақ тарда қ олдануғ а арналғ ан сондық тан толық тырушы кө мекші жү йе болуы керек.

Тежеуіш жү йесіне келесі талаптар қ ойылады: тиімді тежелуді қ амтамассыз ету; тежелу кезінде автомобилдің тұ рақ тылығ ын сақ тау; тұ рақ ты тежелу қ ұ рылымы; жоғ арғ ы пайдалану сенімділігі; басқ арудың, тетікке немесе иінтірекке берілетін жә не оның жү рісінің ың ғ айлылығ ы жә не жең ілдігі

Жұ мыстық тежеуіш жү йесі авто-кө лік қ ұ ралын басқ аруғ а (АКҚ) жә не оның қ ажетті қ арқ ында тежелуін аялдауын басқ арады. Қ арапайым автомобилдерде ол оның жұ мыстық органдарына жә не доң ғ алақ тық тежеуіштерге ә сер ететін негізгі жү йе болып табылады.

Аялдау тежеуіш жү йесі АКҚ қ озғ алмайтын жағ дайда ұ стауғ а қ ызмет етеді. Ол доң ғ алақ тың тежелу жү йесіне немесе автомобилдің трансмиссиясымен байланысқ ан арнайы толық тырушы тежеуіш жү йесіне ә сер етеді.

Кө мекші тежеуіш жү йесі жұ мыстық тежеуіш жү йесіндегі мезанизмнің қ уат жү ктемесін азайтуғ а арналғ ан, мысалы ұ зын ө рлерден тү скен кезде. Ол моторлық немесе трансмиссиялық тежегіш – баяулатқ ышынан тұ рады.

Тежеуіш жү йесі тежеуіш механизмдерінен жә не тежеуіш жетегінен тұ рады.

Тежеуіш механизмдерінекелесі талаптар қ ойылады: ә рекеттің тиімділігі; жанасушы беттің температурасының тежелу саны; жоғ арғ ы механикалық ПӘ К; ә рекеттің жұ мсақ тығ ы; жанасушы беттердің арасындағ ы қ алыпты саң лауды автоматты қ алыптастыру; жоғ ары ұ зақ мерзімділік.

Айналатын элементтерді пішімі бойынша барабанды жә не дискілі тежеуіш механизмдеріне бө леді.

Барабанды тежеуіш механизмі (7.1.Сур.) барабаннан 12, колодкадан 3, тіреніш дискісінен 1 (суппорта), колодка тіренішінен 2, қ ысушы қ ұ рылғ ыдан жә не саң лау реттегішінен тұ рады. Тежеуіш барабандары қ ұ йылғ ан, қ алыпиалғ ан жә не тү рлендірілген болуы мү мкін. Қ ұ ю кезінде мыс, молибден, никел жә не титан қ оспасы бар шойын пайдаланады. Қ алыпталғ ан барабандардың ішкі беті легирленген шойын қ абатынантұ рады.

Тежеуіш механизмдерінің колодкаларын шойыннан немесе жең іл қ орытпалардан қ ұ йып, қ алыптап, пісіріп жасайды. Оларғ а тойтарманың немесе желімдегіштің кө мегімен накладкалар бекітеді. Колодкалар тарту серіппелерімен ә рқ ашанда керу қ ұ рылғ ысына қ ысылғ ан.

Сур. 7.1. Барабанды тежеуіш механизмі:

1— суппорт; 2—колодка тіреуі; 3— колодка; 4— фрикционды накладка; 5— тарту серіппесі; 6— ролик тіреуі; 7— ролик; 8— тежеуіш камерасы; 9— тежеуіш камерасының кронштейні; 10—реттеуші иінтірек; 11—қ ысу жұ дырық шасы; 12—тежеуіш барабаны.

Тежеуіш накладкалары баспақ талғ ан, пішімделген, тоқ ылғ ан болуы мү мкін. Накладка жадығ аты ретінде қ ысқ а толқ ынды асбест, толық тырушы жә не байланыстырушы жадығ аттар пайдаланылады.

Барабанды тежеуіш механизмдерінде қ ысушы қ ұ рылғ ының ү ш тү рін пайдаланады: S-тә різді жұ дырық ша, гидроцилиндр жә не сына (7.2.Сур).

Қ ысу жұ дырық шасы бар барабанды тежеуіш механизмі 7.1 суретте кө рсетілген. Екі колодкада 3 ө ске бекиді 2. Тарту серіппелері 5 колодкаларды ашу жұ дырық шаларына 11 жә не тө менгі тіренішке қ ысады. Қ ысу жұ дырық шасының білігінің иінтірегінде 12 барабан 12 мен накладка 4 арасында саң лау ретегіш орналасқ ан

Сур.7.2. барабанды тежеуіш механизмдерінің қ ысу қ ұ рылғ ысының тү рлері:

а—жұ дырық ша; б—сына; в—гидроцилиндр; F₁ жә не F₂ —тежеуіш колдкаларына ә сер ететін кү штер.

Тежелу кезінде тежеуіш камерасының штогы қ ысу жұ дырық шасының білігін бұ рады, бұ л ө з кезегінде колодкаларды тежеуіш барабанына қ ысады. Роликтер 7 қ ысу қ ұ рылғ ысының ПӘ К кө теруге кө мектеседі. Қ ысу жұ дырық шасының қ ыры Архимед спиралі немесе эвольвентті тү рде жасалады. Осығ ан байланысты колодкағ а жұ дырық ша жағ ынан ә сер ететін кү штердің қ осындысы накладкалардың тозу ү рдісінде жұ дырық шаның орнату бұ рышына тә уелді емес.

Сур.7.3.ГАЗ-53-12 автомобилінің тежелу механизмі:

1— тежеуіш колодкасы; 2— доң ғ алақ тық цилиндр; 3—доң ғ алақ тық цилиндрдің экраны; 4— колодканың қ ату серіппесі; 5— колодканың бағ ыттаушы скобасы; 6—тежеуіш торабы; 7— бақ ылаушы люк; 8—реттеуші эксцентрик; 9—тығ ырық; 10—реттеуші эксцентриктің бұ рандамасы; 11— тіреніш саусақ шаларының пластинасы; 12— тіреніш саусақ шаларының эксцентригі; 13—тежеуіш колодкаларының тіреніш саусақ шалары; 14—бұ рандама; 15—серіппелі тығ ырық; 16—белгілер.

Ашушы гидроцилиндрі бар тежеуіш механизмінің екі поршені 7.3. суретте кө рсетілген. Поршеннің бірдей диаметрінде екі колодкағ а ә сер ететін кү штердің тең дігін қ амтамассыз етеді. Колодкалар 1 суппортқ а бекітілген тіреніш саусақ шаларында 13 шарнирлі орналасқ анустан. Саусақ шаларды эксцентрикті етіп жасайды, себебі колодканың тө менгі бө лігінде накладкамен жә не барабан арасындағ ы саң лауды реттеу мақ сатында.

Колодканың жоғ арғ ы бө лігіндегі саң лауды эксцентриктердің 8 кө мегімен реттейді. Ә р-бір саусақ шаның сыртқ ы бетінде орналасуын кө рсететін белгі 16 (бойлауы 2 мм) жасалғ ан.

Тіреніш саусақ шасының мү мкіндігінше кө п эксцентриситеті. Колодкаларды дұ рыс орнатқ ан кезде белгілері 16 бір-біріне қ арауы керек.

Дискілі тежеуіш механизмдері жең іл автомобилдерде пайдаланылады жә не жү ктік автомобилде сирек пайдаланылады. Олар ашық жә не жабық, бір жә не кө п дискілі, біркелкі жә не желдететін дискілі болуы мү мкін.

Скобаның беку тә сілдеріне қ арай дискілі тежеуіш механизмдерін реттелетін немесе жайлы скобалы деп бө леді.

Реттелуші скобасы бар дискілі механизм ү лкен жетекші кү шпен жә не механизмнің жоғ арғ ы қ аттылығ ын қ амтамассыз етеді. Скоба центрінде 1 (7.4.а, сур.) тежеуші диск 9 орналасқ ан, оның екі жағ ынан доң ғ алақ ты тежеуіш цилиндрі 2 бар. Тежеуіш цилиндрінің ішінде тығ ыздаушы сақ инасы 7 шаң нан қ орғ аушы қ абы 5 бар поршен орналасқ ан. Тежеуіш цилиндрінің қ ұ быр желісінің жазық тығ ы басты тежеуіш цилиндрімен байланысады. Тежелу кезінде тежелу цилиндріндегі қ ысым кө теріледі жә не поршендер орын ауыстыра отырып айналушы дискілердің 9 накладкасын 10 қ ысады. Тежеуіш колодкалары 6 скобада 1 саусақ шалардың 4 кө мегімен тұ рады.

Тежелу тоқ тағ аннан кейін тежеуіш цилиндріндегі қ ысым тө мендейді жә не поршендер тығ ыздаушы сақ иналардың 7 қ аттылығ ының салдарынан колодкалардан алшақ тайды.

Сур.7.4.а, Реттелген скобасы бар дискілі тежеуіш механизмі:

1— скоба; 2—тежеуіш цилиндрлері; 3—қ ұ быр желісі; 4—саусақ ша; 5—қ орғ аушы қ ап; 6—тежеуіш колодкасы; 7—тығ ыздаушы сақ ина; 8—поршын; 9— диск; 10—фрикционды накладка

Колодкалар ө з кезегінде тежеуіш дискісінің соғ уы салдарынан, одан алшақ тайды. Осығ ан байланысты колодканы алшақ тататын жә не саң лауды реттегіш қ ұ рылғ ы механизмге қ ажет емес.

Жайлы скобасы бар дискілі механизм (7.4.б, Сур). Тежеуіш цилиндрі скобада жә не бір жағ ынан тежеуіш дискісінде орнатылғ ан.

Скоба бағ ыттаушы штифт бойынша суппортта басқ а тежеуіш колодкасымен бірге орын ауыстыруы мү мкін. Тежелу кезінде поршын дискіні бір колодкамен қ ысады. Пайда болғ ан ә рекеттердің нә тижесінде скоба қ арама-қ арсы орын ауыстырады жә не дискіге екінші реактивті колодканы қ ысады.

Сур.7.4.б, Жайлы скобасы бар дискілі тежеуіш механизмі:

1—скоба; 2—бағ ыттаушы штифтер; З—суппорт; 4—поршын; 5—тығ ыздаушы сақ ина; 6, 7— колодкалар; 8— пластиналы серіппе.

Автомобилдердің тежеуіш жетектерінекелесі негізгі талаптар қ ойылады: тежелу режимінде ілеспелі іс-ә рекетте болу, тежелу механизмдерімен шарық тайтын тежелу моменттерін тежеу, жү ргізушінің тежелу тетігіне жә не оның орын ауыстыруына келтірілген кү шке пропорционалды болуы; тежелу уақ ыты 0, 6 с тежеу уақ ыты 1, 2 с; жұ мыстық тежеуіш жү йесінің жетегінде екі тә уелсіз шеттіктің болуы жетектің қ андайда бір бө лігі зақ ымданғ анда жазылғ ан жұ мыстық тежеуіш жү йесінің 50% қ амтамассыз етуге арналғ ан;

Тіркеменің тартқ ыштан ү зілуі кезінде автоматты тежелуін қ амтамассыз ету.

Кө п таралғ ан екі контурлы тежеуіш жетегінің сұ лбасы 7.5 суретте кө рсетілген. Тежеуіш жетегі гидравликалық, пневматикалық, тү рлендірілген болуы мү мкін. Пневматикалық жетекте тежеуіш механизмдері қ ысылғ ан ауа қ уатының кө мегімен қ озғ алады, жү к кө тергіштігі орташа, ү лкен жү кті автомобилдерде жә не автобустарда пайдаланады.

Сур.7.5. Екі контурлы тежеуіш жетегінің сұ лбасы:

а — ө стер бойынша; б— диагоналды; в — алдың ғ ы тежеуішті қ айталау; г — алдың ғ ы тежеуішті қ айталау жә не ә р-бір арқ ыны жеке басқ ару; д — толық тай белдік бойынша қ айталау.

Ө те кіші жә не кіші кластағ ы жең іл автомобилдерде, сондай-ақ жү кті автомобилдерде жә не толық салмағ ы 1 т дейінгі автобустарда жү ргізушінің ә серінен қ озғ алысқ а енетін гидравликалық жетектер пайдаланады. Жү ргізушінің ә серінен қ озғ алысқ а енетін гидравликалық жетектер тежеуіш жү йесін басқ аруды жең ілдететін вакуумды, пневматикалық, гидравликалық ү деткіштермен жабдық талғ ан.

Жү к кө тергіштігі жоғ ары жә не ө те жоғ ары жү кті автомобилдерде жә не автопоездерде тү рлендірілген тежеуіш жетегін пайдаланады (пневмогидравликалық жә не электропневматикалық).

Гидравликалық тежеуіш жетегі. Гидравликалық тежеуіш жетегін тікелей жә не жанама ә серлі деп бө леді. Бірінші жағ дайда жү ргізуші тежеуіш механизмдеріне тікелей ә сер етеді, екінші жағ дайда жү ргізушімен қ оса ү деткіш ә сер етеді.

Вакуумды ү деткіште ілесуші клапан 9 (7.6.а, Сур) жә не диафрагма бар. Б жазық тығ ында вакуум ә рқ ашанда ұ стайды, ал А жазық тығ ы клапан 9 кө мегімен Б жазық тығ ымен тежелу жағ дайында жалғ асады.

Тежелу кезінде педалдағ ы 5 кү ш клапанғ а 9 беріледі, сонда А жазық тығ ын Б жазық тығ ынан шамамен ажыратып ауа жазық тығ ымен жалғ айды. Атмосфералық қ ысым мембрананы солғ а жылжытады, сонда поршенде толық тырушы кү штер пайда болады 7 жә не 8. Гидравликалық тежеуіш жетегі атқ аратын қ ызметіне жә не орындайтын міндетіне қ арай тізбектей немесе параллель жалғ анғ ан жетектегі қ ұ рылғ ыларды іске қ осу ү шін қ ажет.

Сур.7.6, гидравликалық тежеуіш жетегі: 1, 10—доң ғ алақ тық тежеуіш цилиндрі; 2, 6—қ ұ быр желісі; 3— басты тежеуіш цилиндрі; 4—вакуумды ү деткіш; 5—тежеуіш педалі; 7, 8— поршндер; 9—клапан.

Оларғ а басты тежеуіш цилиндрі, ү деткіштер, доң ғ алақ тық тежеуіш цилиндрі, гидросорап, аккумуляторлар, реттеуші жә не қ орғ аушы қ ондырғ ы.

Басты тежеуіш цилиндрі тежеуіш педаліне пропорционал кү штің ә серімен сұ йық ты қ ысыммен доң ғ алақ тық тежеуіш цилиндріне береді.

Пневматикалық тежеуіш жетегі. Пневмо жетекті қ олдану тежеуіш жү йесін басқ аруды жең ілдетеді жә не ық шамдайды жә не қ ысылғ ан ауаны ә р тү рлі мақ сатта қ олдануғ а мү мкіндік береді. Бірақ та гидро жетекке қ арағ анда пневмо жетектің қ ызметі жә не кү туі кү рделі. Оның қ ұ ны, қ ызу уақ ыты кө п жә не қ ысым жетегіне қ озғ алтқ ыштың қ уаттық шығ ыны кө п.

Пневможетек келесі элементтерден тұ рады (сур.7.7): қ оректенуші — қ ысымдағ ыш 4 жә не ресиверлер 16, 18, 19, 21; басқ арушы — тежеуіш краны 14, клапандар 25 тіркеме жә не жартылай тіркеменің тежеуіштерін басқ ару; орындаушы — тежеуіш камерасы 1, 28; реттеуші— қ ысымды реттегіш 2 жә не тежеуіш кү шін реттегіш 15;

пайдаланушы сапасын жә не сенімділігін жақ сартушылар— қ ұ рғ атқ ыш 5, қ орғ аушы клапандар 20, 29, белгі беруші элементтер 8, 17.

Тежегіш педалін басу кезінде тү рлендірілген тежеуіш кранының секциясы 5 тартқ ыштың тежеуіш камерасын 10 рессивермен 3 жалғ айды. Сол уақ ытта кран секциясы 4 пневмосызық ты атмосферамен жалғ айды. Жалғ астырушы пневмосызық тағ ы қ ысымның тө мендеуі ауа ү лестіргіш клапанының 8 жұ мысына ә келеді. Осығ ан орай рессивердегі қ ысылғ ан ауа тіркеменің камераларына 10 беріледі. Осының ө зінде тежеуіш педаліндегі жә не тежелу камерасындағ ы қ ысымдар арасындағ ы кү штердің пропорционалдығ ы сақ талады. Тіркеменің ү зілуі кезінде қ ысымның тө мендеуі салдарынан оның тежелуі болады.

Тежеуіш кү шін реттегіштер. Оның негізгі қ ызметі — таю жә не сырғ анауды болдырмау ү шін артқ ы доң ғ алақ тардағ ы тежеуіш кү шін шектеу. Реттегіштің басқ арушы параметрлері артқ ы ө стегі жү ктемелер жә не басты тежеуіш цилиндрндегі қ ысым болады.

Автоматты тұ йық тауғ а қ арсы жү йе. Тежелу кезінде доң ғ алақ тарды тұ йық тау автомобилдің тұ рақ тылығ ын жоғ алтуғ а, тозуды жоғ арылатуғ а, тежелу тиімділігін тө мендетуге ә келеді. Тежелу кезінде доң ғ алақ тарды тұ йық тау болмау ү шін тұ йық тауғ а қ арсы жү йе пайдаланады (ТҚ Ж). ТҚ Ж доң ғ алақ тың бұ рыштық жылдамдық датчигінен, электронды блоктан жә не қ ысым ү лгілегішінен тұ рады. Датчик белгісі ү лгілегішке тү сетін басқ ару белгілерін пішімдейтін электронды блокқ а тү седі. Доң ғ алақ тың тұ йық талуы кезінде жылдамырақ тежейтін жә не оның айтарлық тай бұ рыштық ү деуінде тізбекті тежелуін қ амтамассыз ететін бірнеше бағ дарламалар жасалғ ан. Нә тижесінде кө п ү рдісті автоматты тежелу пайда болады. ә рбір ү рдіске тежелудің, тоқ талудың жә не автоматты тежеудің ұ яшығ ы кіреді.

Сур.7.7 КАЗ-4540 автомобилінің пневмо жетегінің сұ лбасы:

1— алдың ғ ы доң ғ алақ тың тежеуіш камерасы; 2—қ ысымды реттеуші; З— тоң удан қ орғ аушы; 4—қ ысымдаушы; 5—қ ұ рғ атушы; 6—қ озғ алтқ ышты тоқ татушы жетек иінтірегінің пневмоцилиндрі; 7— кө мекші тежеуіш жетегінің пневмоцилиндрі; 8, 17— пиевмозлектрикалық датчиктер; 9—кө мекші тежеуіштің пневматикалық краны; 10— одинарлы қ орғ ап қ айта жіберуші клапан (кері клапансыз); 11— тексеру шешімінің клапаны; 12—конденсатты қ ұ ю краны; 13—екі бағ ытты манометр; 14—екі секциялы тежеуіш краны; 15— тежеуіш кү шін реттегіш; 16— алдың ғ ы белдіктің жұ мыстық тежеуіш контурының ауа баллоны; 18— артқ ы белдіктің жұ мыстық тежеуіш контурының ауа баллоны; 19— басқ а тұ тынушылардың ауа балоны; 20— ү штік қ орғ аушы клапан; 21— аялаушы жә не кө мекші тежеуіш контурының ауа баллоны; 22—аялдау тежегішінің краны; 2З—ү деткіш клапан; 24—екі магистралды клапан; 25—жартылай тіркеменің екі желісті жетегі бар тежегішін басқ ару; 26— автоматты жалғ аушы басы; 27— «Палм» тү ріндегі жалғ аушы басы; 28— серіппелі қ уат аккумуляторы бар артқ ы доң ғ алақ тың тежеуіш камерасы; 29— кері ағ ыны бар қ орғ аушы одинарлы клапан; 30— кең ейткіш кран; 31— редукционды клапан.

Тежегіш-баяулатқ ыштар. Кө птеген автомобилдердің тежеуіш механизмдері таулы аймақ тарда, тө бешікті жерлерде жә не қ алада қ арқ ынды қ озғ алыста пайдаланғ анда қ ызып кетеді, ал сондай-ақ тежеуіш салмағ ыда қ олайсыз себебі бұ л доң ғ алақ тардың ө лшемдерін жә не автомобилдің аспасыз элементтерінің ү лкеюіне ә келеді

Қ озғ алыстың қ ауіпсіздігін жоғ арылату мақ саты, ә сіресе ү лкен жылдамдық та ұ зын немесе қ иын биітіктерден тү скенде тежегіш-баяулатқ ыштың кө мегімен іске асады. автомобилдерде тежегіш-баяулатқ ыштың ү ш тү рін пайдаланады: моторлы, гидравликалық жә не электродинамикалық.

Аялдау тежегіші. Аялдау тежегіш жү йесі автомобилді 25% қ иғ аштық та жә не жұ мыстық тежеуіш жү йесінің істен шығ уы кезінде қ осымшаның орнына пайдалануғ а арналғ ан. Орнату орнына қ арай тежегіштерді доң ғ алақ тық жә не трансмиссиялы аялдау жү йесіне бө леді.

Ә дебиеттер:

1.нег[347-410]; 2.нег.[207-278]; 3.нег.[205-262].

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ арапайым автомобилде қ анша жә не қ андай тежеуіш жү йесі болуы керек? 2.Тежеуіш механизмдерінің тү рлерін ата. 3. Барабанды тежеуіш механизмдерінен дискілі тежеуіш механизмдерінің артық шылық тарын ата. 4. Тежеуіш кү шін реттеуші жә не автоматты тұ йық талуғ а қ арсы жү йелер не ү шін қ ажет?