ІІІ. Этнолингвистикадағы фразеологиялық антонимдердің мәні

Тарихи даму барысында кейбір фраземалардың ішкі формасы қ андай да бір себептермен жойылуы, жоғ алуы да мү мкін. Мағ ыналық пен бейнеліктің жаң аруы қ айта жасалу ү рдісін қ арсы қ оюғ а болады. Ол фраземалардың ішкі формасы мен экспресивтілігін жаң артуғ а сепепші болады. Фразеологизмдердің бойында сан ғ асырлар бойы халық тың ө зімен бірге жасасып, екшеліп ұ рпақ тан ұ рпақ қ а мұ ра ретінде жеткен қ оғ амдық тә жірибенің, халық тық рухтық, жә не материялдық мә дениеттің кө ріністер сақ талып бейнеленген. Сондық тан тілдің тұ рақ ты тіркестеріне (мақ ал мә тел, фразеологизм т.б.) алғ аш кө ң іл бө ліп, олардың табиғ атындағ ы халық тың қ оғ амдық ө мірдің салт- санасын, ә дет – ғ ұ рпын кө ре білендер тек тілші ғ алымдар мен фольклористер ғ ана емсе, сонымен қ атар этногрофтар да болды.

Фразеологияның халық тың табиғ атын тү сінудегі, оның ұ лттық мә дениетпен байланысын кө ре білудегі негізгі фактор – оның фраземалар мағ ынасындағ ы этнолингвистикалық жә не этномә дени кө зін ашу қ андай жағ дайда немесе қ андай себептердің тұ сында фраземалар пайда болады деген сұ рақ қ а жауап беруден туындайтын мә селе олардың шығ у тектерін айқ ындау, яғ ни тура мағ ынасында қ олданылатын еркін сө з тіркестерінің пайда болу, шығ у тегіне талдау жасау, фразеологизмердің ішкі формасын айқ ындау болып табылады. Фраземаның материалдық негізін жасайтын, қ ұ рамы жағ ынан толық грамматикалық тұ рғ ыдан дә стү рлі шығ у тегі еркін сө з тіркестері болып келетін тіл бірліктері сө з болып отыр. Еркін тіркестер мағ ыналық жағ ынан «жаң аруы», еркін тіркестің ауыспалы, бейнелі мағ ынада қ олданылуы, нақ тылық тан жалпылық қ а ө туі фразеологизмдерді тудырады. Сө з тіркестерінің бойындағ ы ұ лтқ а тә н ерекшелік, кө регендік пен білімнің жиынтығ ы мұ ндай тіркестерге халық тық сипат береді.

Халық тың тұ рмыс тіршілігін, мә дени мұ расы жә не рухани байлығ ы, экономикасы мен қ оғ амдық саяси кө рініс тапқ ан фразеологизмдерде қ андай да бір нақ ты қ ұ былыстық жағ дайдың бейнесі ашық кө рініп тұ рады. Сондық тан фразеологизмдер идиомалануғ а икем тұ рады. Ал фразеологизмдік антонимдер жағ ымсыз бен жағ ымдылық ты, бар мен жоқ ты тағ ы басқ аларды қ атар салыстырып қ арау арқ ылы белгілі бір ұ ғ ымның мә нін салыстыра ашып кө рсетіп тұ рады. Мысалы, қ ой аузынан шө п алмау (момын адам). Ол ө зі қ ой аузынан шө п алмайтын момын екен, еш уақ ытта да бір адамғ а қ атты сө з айтпапы (С.М.). Осығ ан қ арсы мә нге «Шаш ал десе бас алады» (қ атал, ұ р да жық кісі). Ондайлар щшаш ал десе бас алғ ан, айқ айғ а зорлық қ а сү йенгендер (Қ.Е.). Сондай – ақ бір тіркестің қ ұ рамындағ ы антонимдік қ олданыс – аты бар, заты жоқ, кү ле кіріп кү ң ірене шығ у (арам ниетін білдірмей, екі жү зділік ету).

Кү ле кіріп бұ л жерге ә детпенен

Кү ң ірене шық пасын ә детпенен.

Ағ а кө рдім ө мірде, іні кө рдім,

Қ айсысынан кө ң ілім дә метпеген. (С.Қ.)

Бір кү н бие, бір кү н тү йе тағ ы басқ а мысалдар бір – біріне қ арама – қ арсы екі қ ұ былысты қ атар қ олданып олардың ара қ атынасын ашып беріп тұ р. Келтірілген фразеологиялық антонимдердің бірінші компанентінің кө бі фраза жасауғ а ұ йытқ ы сө з болып табылады, бірақ бұ л негізгі шарт емес, тілдегі барлық фразеологиялық антонимдерде ортақ компанент келе бермейді, тек халық тың тілдік сапасында, тілінде ұ зақ жасасып келген байырғ ы сө здік қ ордағ ы лексемалар ғ ана ұ йытқ ылық қ ызмет атқ арады.

Этнолингвистика деген терминнің ө зі этнос жә не линггвистика сө здерінің қ осылуынан шық қ ан. Этнос ұ ғ ымы шең беріне халық тың болмысы, ә дет – ғ ұ рпы, мә дениеті, сезім- сенімі, яғ ни тұ тас халық ты қ амтитын мә селелер кіреді. Ал этнолингвистика солл айтылғ андардың тілдегі кө рінісі. Тіл- сан ғ асырлар бойы сұ рыпталып, дамып, жетіліп, кү рделеніп жетілетін процес.

Ә р сө здің ө зінде салмақ жатыр, дегенмен алдың ғ ы бө лімдерде сө з мағ ынасының ө згеретініне, жаң аратынына тоқ талдық. Қ азіргі біздің тіліміздегі қ алыптасқ ан тұ рақ ты сө з тіркестерін ө те терең нен тарихи тұ рғ адан қ арастыруымыз керек. Ә. Болғ анбаев атап кө рсеткендей фразеологизмдерде екі қ абатты мағ ына болады. Бірінші қ абаттың ауыс мағ ынасы болса екінші қ абат та тура мағ ынағ а ие (яғ ни еркін сө з тіркесінен қ ұ ралып мағ ынасыздану процесіне ұ шырағ ан). Этнолингвистиканың қ арастыратын мә селесі де сол екінші қ абаттағ ы мағ ынағ а байланысты. Мысалы: қ азақ та ала жібін аттамау- қ иянат жасамау, сұ ғ анақ тық істемеу, арамдық қ а бармау мә нінде айтады. Енді осы жерде «ала жіп» тіркесіне мә н берсек, қ азақ халқ ының ұ ғ ымында ала жіп ө те киелі, жас баланың тұ сауын да ала жіппен кесіп, оғ ан сә тті қ адам тілеп, ниет білдірген. Енді сол ала жіптен аттамау ө те мә нді де терең тү сінік танымнан туғ ан, халық тың ә дет- ғ ұ рпы мен таным- сенімен байланысып жатқ ан тіркес. Бұ л тіркестің қ азіргі мағ ынасы нақ ты қ ұ ндылығ ын жоймағ ан. Бұ л тіркестің антонимін алсақ жақ сылық пен жамандық ұ ғ ымының ара қ атынасы анық кө рінген. «Киянат жасады» (ә ділетсіздік істеді). Бұ л тіркесте де этностің таным тү сінігімен астасқ ан ұ ғ ым бар. Ала жібін аттамау, қ иянат қ ылмау екеуі де мораль, этнографиялық ұ ғ ымғ а ие.

Антонимдік қ олданыс ретінде қ азақ ұ ғ ымындағ ы «қ ара», «ақ» сө здерін алсақ, бұ лардан жасалғ ан сө з тіркестері де аз емес. Ақ таң атты- қ ара кү н туды, қ ара жү рек (рақ ымы жоқ адам), ақ етек (арамдығ ы жоқ адам), ақ арулап қ ою (ө лікті қ адірлеп қ ою)- қ ара жерге кебінсіз кіру. Келтірілген тіркестердің бә рі халық тың наным –сенімімен ә дет- ғ ұ рпымен байланыстыра айтылғ ан. Демек фразеологиялы тіркестердің табиғ атын тү сіну ү шін оларды бір біріне қ арама- қ арсы мә нде қ олдана отырып, олардың алғ ашқ ы мағ ынасына мә н беру керек. Қ ай кезең де қ андай мағ ынасында қ олданылғ ан, қ андай оқ иғ алармен байланысты, яғ ни тіркестің қ алай жасалғ аны емес, қ андай жағ дайда жасалғ аны ескерілуі тиіс.

Тілдік қ орымызда кө не тұ рмысымызбен, ұ лттық ұ ғ ымымызбен байланысты жануарлар атауының қ атысуы арқ ылы жасалғ ан фразеологиялық антонимдер де аз емес.

І. Ат басын тіреп жү ру (қ оонақ болу, келіп тұ ру немесе бір жерге жету). Абай ауылынан кеткен бетінен қ онағ а бү гін жетіп, Мұ хаметжан жаң а келіп, ат тұ мсығ ын тіреген жері осы. (М. Ә.)

ІІ. Ат ізін салмау (қ атынаспау). Шынымен –ау, жоғ алғ ан бұ зау қ ұ рлы кө рмеді – ау. Кө зімнің тірісінде біреуі ат ізін салмағ аны ма деп, деп апам кө зіне жас алды. (Ө.Т.) Немесе ат ізін қ ұ рғ атпау (жиі келіп тұ ру). Зейнепке сыбағ а ә келушілер ордадан ат ізін қ ұ рғ атпады. (С.Б.).

І. Қ озыдай томпайу (тойып тамақ тану)

ІІ. Аш қ асқ ырдай ұ лу (аштық тан, аш ө зегі тү су).

І. Екі қ ошқ ардың басы бір қ азанғ а сыймайды (ынтымақ сыздық).

ІІ. Тө секте басы, тө скейде малы қ осылу (туыстық жақ ындық).

І. Тө рт тү лігі сай (бай). Ерназар ө зі бай болыпты, тө рт тү лігі сай болыпты.

ІІ. Тігерге тұ яғ ы жоқ (малы жоқ). Биыл тө ртінші жыл жау жү р, жылқ ыдан тігерге тұ яқ қ алдырмай алып кетті.

Адамнаң дене мү шелеріне байланысты жасалып, мағ ыналарының жаң аруы нә тижесінде тілімізге бекіген фразеологизмдер:

І. Жамбасының астынан жеп жатты (қ иналмай ең бектенбей ө мір сү реген адам).

ІІ. Ащы тер тө гу (Қ иналып ә рекет ету).

І. Тілі майда (Майда сө зді, тілі жұ мсақ)

ІІ. Ащы тіл (сө зі ө те ауыр, жер жебіріне жету)

І. Тілі қ ысқ а (сө зге олақ адам)

ІІ. Тілі мен жағ ына сү йену (кө п сө йлеу)

Табиғ ат қ ұ былысын білдіретін фраемалар:

Ат қ ұ лағ ы кө рінбейтін ақ боран – аспан айналып жерге тү скен ыстын

Тарихи кезең дермен, тұ лғ аларымен байланысты фраземалар:

І. Ақ табан шұ бырынды, алқ а кө л сұ лама (жаугершілікке ұ шырап, ө зге жақ қ а ауғ ан ел туралы айтылғ ан. Ақ табан шұ бырынды, алқ а кө л сұ лама ауып келіпті.

ІІ. Қ ой ү стінде бозторғ ай жұ мыртқ алағ ан кезең (тыныш бейбіт заман). Асан Қ айғ ы желмаяғ а мініп, жерұ йық ты, қ ой ү стіне бозторғ ай жұ мыртқ алағ ан мекенді іздеді.

Қ азақ халқ ы ежелде хандық билікте болғ андық тан хан сө зіне байланысты фразеологиялық антонимдерде ұ шырасады.

І. Ханнен қ аперсіз болды (алаң сыз, ойсыз бейқ ам жү ру).

ІІ. Хан тү ленді (қ айғ ырды, майымдады).

Ертедегі жаугершілік заманда туып, бү гінгі кү н мағ ынасы жаң арғ ан араздық пен татулық тың ара қ атынасын білдіретін фраземалар.

І. Қ аймағ ы бұ зылмау (ешбір шашау шық пау, бірлікте ө мір сү ру).

Қ аймағ ы бұ зылмағ ан қ алың елді,

Аздырмақ берекесін алып енді.

Қ айдағ ы қ аң ғ ыбасты қ амқ ор санап,

Ендігі осы ғ ана қ алып еді.

ІІ. Жау жағ адан алғ анда, бө рі етектен алады (жау басып алу)

Жау жағ адан алғ анда,

Жол кө рінбес кө зіме,

Арғ ан, Найман жиылса

Таң ырқ ағ ан сө зіме

Қ айран сө зім қ ор болды

Тобық тының езіне.

Фразеологизмдердің ә дет – ғ ұ рпы кө зделіп дә лелдей тү сінетін материалдар кө п. Мысалы қ ұ малақ салу. Халық тіә жірибесінде қ ұ малақ салып болашақ ты болжайтын ғ ұ рып бар. Қ ұ малақ салудың ө зіндік атаулары бар. Мысалы, қ ұ малақ тың тү суіне қ арап, ашпасә ліп, жетіә ліп, оң кө з, кө з тү су тіркестері қ олданылады. Ал фраземалардың антонимдік қ олданыс ретінде маң дай ашық (бақ ыты жанғ ан)- маң дай жабық немесе жолы жабық; бү йірі тоқ (қ оржыны тоқ), басы кө терің кі (жолғ а шығ ады), қ ұ йысқ аны берік (жағ дайы жақ сы)- екі ө кпесі кысың қ ы (жағ дай нашар), жү регі кү пті (кү дігі басым) немесе жү регі қ аралы тіркестер қ олданылады.

Этнолингвистика ғ ылымының негізін салғ ан ғ алым Ә. Қ айдар этнолингвистикалық арнағ а тоқ тала келіп «Тіл тамыршысы бола білу деген сө з -... Кө пшілік қ ауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына ғ ана тә н толық ауқ ымы емес, жарым жартысы ғ ана, яғ ни кө бінесе кү нделікті ө мірде ө зара қ арым- қ атынас жасауғ а қ ажет «ү стің гі қ абаттағ ы» лексикалық мағ ыналары ғ ана. Ал олардың екінші дең гейі «ауыс, туынды, келтірінді, идеомалық, фразеологиялық» тағ ы басқ а деп аталатын мағ ыналар тобына келсек олар кө бінесе тілдік ортада қ алыптасқ ан дә стү рлі «мағ ыналық символ» ретінде сө йлеу контексіне қ арай қ олданылғ анымен тү п тө ркіні баршағ а айқ ын емес. Лексикалық немесе фразеологиялық бірліктердің ішкі формасы, яғ ни екінші дең гейлі шығ армаларын – этнолингвистикалық шығ армалар», - деп атағ ан.

Ә. Болғ анбаев «Кө птеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойындағ ы қ орытылғ ан қ ұ былыстардың нақ тылы бейнесі негіз болғ ан», - дейді.

Қ азақ тілі ұ лт болмысының ө зіндік ерекшеліктерін танытатын бейнелі тіркестерге ө те бай. Ұ лттың менталдық ө рісінің ауқ ымы мен кө ркемдік ойлау қ абаттарын жә не қ азақ тілінің есепсіз тіл қ уатының молдығ ын білу ү шін ұ лт тіліндегі фразеологизмдерге жү гінген жө н. Халық пен бірге жасап келе жатқ ан эмоциялық мазмұ ны жоғ ары образды тіркестердің ө міршең дігін оның қ олданысынан байқ ауғ а болады. Қ азіргі жазба ә деби тілдің қ атталғ ан беттерінде қ алып бара жатқ ан фразеологизмдерді бү гінгі ұ рпақ тілінен жиі ұ шырату қ иын. Қ азіргі қ азақ ұ лтының (жастарының) ойы терең болғ анымен тілі жұ таң. Ал жастар тілі мү лде қ асаң тартып қ ысқ а қ айрылатын сө здер мен сө з тіркестерге ауысуда. Ө мір ағ ыны, дә уір екпінің ә серінен асығ ыс, қ ысқ а да нұ сқ а сө йлейтін ұ рпақ тілінде мә нерлілік азайып келеді. «Сө зі мірдің оғ ындай, тілінің майын тамызып», «ө ткір тілді» шешен сө йлейтіндер бұ рынғ ының қ азығ ы болып елестететіндей. Алайда жас буын келер ғ асырда қ алай дегенмен де ана тілінің мә йегін іздейтіні хақ. Демек ә р халық тың ұ лттық мә дени ерекшеліктері оның ғ асырлар бойы жасалғ ан тілінен кө рінеді. Кейде сол ұ лттың тілінде ұ лттық ә лдебір қ асиеттерін ө згелерден оқ шау етіп бағ алайтын, анық тайтын тіркестер қ алыптасады. Қ олданылу осы арқ ылы ұ рпақ тан ұ рпақ қ а сақ талады. Рухани қ ұ ндылық – қ ашан да сол ұ лттың тө л қ ұ жаты. Олай болса, осы ғ ылыми жұ мыс кө п қ ұ ндылық тардың бірі ретінде бір мұ қ тажын ө тейді деген ниетпен ұ сынылып отыр.