Мммммммммммммммммм

Металдық ақ ша айналысы, олардың даму тарихы мен қ ағ аз ақ шаларғ а кө шу себептері. Металл ақ шанын алғ ашқ ы тү рі — қ ұ йма металл, онын формасы да ә р тү рлі болғ ан (шыбық, сым, табақ ша жә не т.б.). Салмақ ты металл қ ұ ймалары айырбаста алып жү руге жә не сақ тауғ а ө те ың ғ айсыз болғ андық тан, сауданын баяу жү руіне ә кеп соқ тырғ ан.Біртіндеп металл ақ шанын тү рі де, салмағ ы да ө згерген. Мысалы, ертедегі Римде ақ ша орнына белгілі бір салмағ ы бар формасыз мыс қ ұ ймасы, одан кейін жолақ ша сызығ ы мен нү ктелері бар табақ ша, ең соң ғ ыда екі жағ ында сурет салынғ ан массасы 1 немесе 2 фунт болатын дө ң гелек ақ ша пайда болғ ан. Сө йтіп, металл акшалардың формасының неше тү рлі болып ө згеріп, ақ ырында дө ң гелек тү ріне келуі тауар — ақ ша айналымының табиғ и даму жолын кө рсетеді.Қ оғ амдық ең бек бө лінісі дамуының жоғ ары сатысында металдан монета тү рінде ақ ша қ ұ йыла бастады. Мемлекет алтынның сынамасын, массасын, типін эмиссия ережесін жә не т.с.с. бекітеді. Монетаның бет жағ ын — аверс, сыртын — реверс, жиегін-гурт немесе обрез деп атайды. XX ғ. 70-жылдары алтынғ а деноминация жү ргізілді. Алғ ашқ ыда алтын елдін ішкі ақ ша айналымында айналыс жә не тө лем қ ұ ралы ретінде пайдаланылса, ал 1976 жылдан бастап ол дү нижү зілік ақ ша қ ызметін де орындамайды. Алтын мемлекетті ішкі айналымынан да, ә лемдік нарық тан да қ ағ аз жә не несие ақ шаларымен ығ ыстырылды.Металл ақ ша айналысының объективті заң дылық тары жә не капитализм тұ сында тауар ө ндірісінің қ арқ ынды дамуы айналымғ а қ осымша ақ шаның қ ажеттілігін арттырып, ақ шаның дербес қ ұ ны жоқ ақ ша таң баларымен айырбастау мү мкіндігін ашты. Қ ағ аз ақ шаның шығ у мү мкіндігі мына себептерге байланысты болды: -біріншіден, ақ ша қ ұ н ө лшемі қ ызметін қ олдағ ы алтын ақ ша емес, ойдағ ы ақ ша ретінде атқ ару ерекшелігіне; -екіншіден, ақ ша айналыс қ ұ ралы ретінде ө з қ ызметін шапшаң, ілезде атқ ару ерекшелігіне, яғ ни тауар айырбасында ақ ша делдал болуына байланысты. -бұ л мү мкіндіктің іс-жү зіне айналуы біраз себептерді қ амтитын тарихи ұ зақ процесс -монетаның табиғ и ысылып тозуынан оның толық қ ұ ны жойылып, қ ұ р ақ ша белгісіне айналуы. -мемлекеттің жә не жеке адамдардың — жасанды ақ ша жасаушылардың монетаны бұ зуы. Мемлекеттің металл ақ шаны саналы тү рде бұ зуы — ол қ азынағ а қ осымша табыс тү сіру мақ сатында монетаның асыл металл қ ұ рамын ә дейі тө мендетуі. -мемлекет ө з шығ ындарын ө теу ү шін ақ шаның қ ағ аз белгілерін шығ аруы. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінде қ ағ аз ақ ша барлық елдерде жү ре бастады.Қ ағ аз ақ шаның ө з қ ұ ны жоқ, себебі оны басып шығ аруғ а аз ғ ана ең бек жұ мсалады. Ол толық қ ұ ны жоқ ақ ша. Заң ды тө лем қ ұ ралы болып бекітілген кезде қ ағ аз ақ шаның сатып алу мү мкіндігі бар, яғ ни ол айналысқ а жарамды. Айналыстан тыс қ ағ аз ақ ша — керексіз бос қ ағ аз. Егер нақ ты ақ ша (алтын) ө з қ ұ нымен айналысқ а қ ызмет етсе, ал қ ағ аз ақ ша тек айналыста ғ ана нарық тық қ ұ нғ а ие болады. Металдық ақ ша жү йесі негізгі екі типке: биметализм мен монометализмге бө лінеді. Биметализм тұ сында жалпы эквивалент рө лін екі метал атқ арады (алтын мен кү міс), монометализм тұ сында - тек бір метал. Биметализм жү йесі Еуропада XVI-XVIII ғ асырларда кең тарағ ан. Бірақ жалпы эквивалент болып табылатын ақ шаның табиғ атына, ақ ша рө лін екі металдың атқ аруы қ арсы келеді. Осылайша уақ ыты жеткен мерзімде бұ л жү йе монометализмге алмастырылады. Тарихқ а монометализмнің ү ш тү рі мә лім: Мыс (Рим — б.дд. V—III ғ ғ.), кү міс (Ресей — 1843-1852 жылдары; Голландия, Ү ндістан — XIX ғ.), алтын (Англия — XVIII ғ асыр аяғ ынан, басқ а елдер — XIX ғ асыр аяғ ынан).Алтын метализмі алтын монеталық стандарт формасында бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейін болды. Сол доуірде алтын монетасы еркін соғ ылғ ан, қ ү н белгілері алтын монетағ а еркін айырбасталғ ан, елдер арасында алтын еркін жылжып отырғ ан.Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін, қ ұ йма алтын жә не алтын девиздер стандарты пайда болды. Алтын қ оры мол елдер (Англия, Франция, Жапония) алтын стандартын, алтын қ оры аз елдер (Германия, Австрия, Дания) алтын девиздер стандартын енгізген болатын. Қ ұ йма алтын кесек стандарты тұ сында, алтын монетасының еркін соғ ылуы жойылып, қ ағ аз ақ шаның алтынғ а айырбасталуы қ ұ йма алтын кесігі қ ұ нының мө лшерімен шектелген. Биметализм — жалпығ а балама рө лі екі бағ алы металғ а (алтын мен кү міске) негізделген ақ ша жү йесі.Биметаллизмнің ү ш тү рі болғ ан: -қ ос валюталы жү йе, яғ ни мұ нда алтын мен кү містің арасындағ ы шекті қ атынас, металдардың нарық тық қ ұ ндарына байланысты белгіленген; -қ атар жү ретін валюталар жү йесі, яғ ни мұ нда бұ л қ атынас мемлекет тарапынан белгіленген; -ақ сақ валюта жү йесі, яғ ни мұ нда алтын жә не кү міс монеталары заң ды тө лем қ ұ ралы қ ызметін атқ арады, бірақ бірдей негізде емес, себебі кү міс монеталарын жасау жабық тү рде жү зеге асырылып, алтын монеталарын жасауғ а ерік берілді.Биметаллизм XVI—XVII ғ асырларда кең інен тарап, ал Еуропа елдерінде XIX ғ асырда дами бастады. Бірақ та биметалдық ақ ша жү йесі капиталистік шаруашылық тың даму қ ажеттілігіне сә йкес келмеді, себебі екі металды қ ұ н ө лшемі ретінде қ атар пайдалану ақ шаның бұ л қ ызметінде қ арама-қ айшылық тудырды. Нә тижесінде, жалпы қ ұ н ө лшемі ретінде қ ызмет ететін бір ғ ана металдың болуы талап етілді. Сө йтіп, биметализм ақ ша жү йесінің орнына монометализм ақ ша жү йесі келді. Монометаллизм — бұ л барлығ ына бірдей балама жә не ақ ша айналысының негізі ретінде бір ғ ана металл (алтын немесе кү міс) қ ызмет ететін ақ ша жү йесі.Кү міс монометаллизмі Ресейде 1843—1852 жылдары, Индияда 1852-1893 жылдары, Голандияда 1847—1875 жылдары қ ызмет етті. Алтын монометаллизмі (стандарт) алғ аш рет ақ ша жү йесінің ү лгісі ретінде XVII ғ асырда Ұ лыбританияда қ алыптасып, 1816 жылы заң ды тү рде бекітілді. Кө птеген елдерде ол XIX ғ асырдын, аяғ ына қ арай енгізілді, айталық: Германияда — 1871—1873 жылдары, Швецияда, Норвегияда жә не Данияда — 1873 жылы, Францияда 1876— 1878 жылдары, Австрияда - 1892 жылы, Ресейде жә не Жапонияда —1897 жылы, АҚ Ш-та — 1900 жылы. Алтынғ а ауыстырылатын қ ұ н белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі мынадай тү рлерге бө лінеді: алтын монета стандарты, алтын қ ұ йма стандарты жә не алтын девиздік (алтын валюта) стандарты. Алтын монета стандарты. Алтын монета стандарты — бұ л еркін бә секенің тұ сындағ ы капитализмнің талаптарына біршама сә йкес келе отырып, ө ндірістің, несие жү йесінің, дү ниежү зілік сауда мен капиталды сыртқ а шығ арудың дамуын қ олдады. Бұ л стандарт мынадай ө зіне тә н негізгі белгілерімен сипатталады: -алтын елдің ішкі ақ ша айналысында болып, ақ шаның барлық қ ызметтерін бірдей атқ арды; -алтын монеталарды қ ұ юғ а рұ қ сат етілді (ә детте елдің монета сарайында); -толық қ ұ нды емес ақ шалар айналыста жү ре отырып, еркін жә не шектеусіз мө лшерде алтын монетағ а ауыстырылды; -алтынды жә не шетел валюталарын еркін тү рде сыртқ а шығ аруғ а жә не ішке алып келуге болатын болды.Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс тұ сындағ ы бюджет тапшылығ ының ө суі, оны займдар жә не ақ ша шығ ару есебінен жабу эмиссиялық банктердің алтын қ орларынан кө п мө лшерде айналыстағ ы ақ ша массасының ө суіне ә келіп, нә тижесінде қ ағ аз ақ шаларды алтын монеталарғ а еркін ауыстыру қ аупін туғ ызды. Бұ л кезендерде алтын монета стандарты соғ ысушы елдерде ө зінің қ ызметін тоқ татса, кейіннен кө птеген елдерде де (АҚ Ш-тан басқ а) тоқ татты. Сө йтіп, банкнотаны алтынғ а ауыстыру тоқ татылады, жә не оны сыртқ а шығ аруғ а тыйым салынады, сондай-ақ алтын монеталар қ азынағ а сақ талуғ а жіберіледі.Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан соң жайлағ ан капитализм дағ дарысы тұ сында, ешбір капиталистік мемлекет ө зінің валюталарын алтын монета стандарты негізінде калпына келтіре алмады. 1924—1929 жылдары ақ ша реформасының жү руі барысында алтын стандартына қ айта оралып, яғ ни оның мынадай екі қ ысқ артылғ ан нысаны жасалады: алтын қ ұ йма стандарты жә не алтын девиз стандарты. Алтын қ ұ йма стандарт. Алтын қ ұ йма стандартының алтын монетадан айырмашылығ ы, мұ нда айналыста алтын монета болмайды жә не алтын монетаны еркін тү рде жасауғ а тыйым салынады. Мұ нда банкноталар, басқ а толық бағ алы емес ақ шалар сияқ ты алтын қ ұ ймасына тек олардың сомалары кө рсетілген жағ дайлар да ғ ана айырбасталды. Англияда 12, 4 кг алтын қ ұ ймасының бағ асы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12, 7 кг салмақ тағ ы алтын қ ұ йма бағ асы — 215 мың франке тең болды. Алтын девиз стандарты. Австрия, Германия, Дания, Норвегия жә не басқ а да елдерде алтын девиз (алтын валюта) стандарты бекітіліп, мұ нда да айналыста алтын монета жә не алтын монетаны еркін тү рде жасау болмайды. Мұ нда банкноталарды алтынғ а ауыстырылғ ан шетел валюталарына ауыстыру жү ргізілді. Осындай жолмен алтын девиз стандартын қ олданатын елдердің ақ ша бірліктерін алтынғ а ауыстыру арасында жанама байланыс сақ талды. Сонымен, 1929—1933 жылдары дү ниежү зілік экономикалық дағ дарыс нә тижесінде алтын монета стандарты барлық елдерде бірдей айналыстан алынып тасталынып, (мысалғ а, Ұ лыбританияда — 1931 ж., АКДІ-та 1933 ж., Францияда —1936 ж.) оның орнына алтынғ а ауыстырылмайтын банкнот жү йесі бекітілді.