Жеміс дақылдарының биологиялық негіздері

Жеміс-жидек ө сімдіктері. Жер шарында жеміс-жидек дақ ылдарының мың дағ ан тү рлері ө сіріледі. Олардың 60-тан астамы тұ қ ымдастар, ал 200-дейі тектестер болып табылады.

Қ азақ станда жеміс ағ аштарының 22 тү рі ө сіріледі, олардың 10-12-сі негізгілері болып табылады. Екі жеміс ағ ашы (алма, шие) жә не 4 жидек тектес (бү лдірген, таң қ урай, қ арақ ат, тұ шала) дақ ылдар барлық жерде бірдей ө сіріледі деп айтуғ а болады.

Қ азақ станда жалпы жеміс-жидек дақ ылдарының 90 пайыздан астамы: алма, алмұ рт, шие, алхоры, ө рік, шабдалы сияқ ты ө сімдіктерден тұ рады. Биологиялық жағ ынан жеміс-жидек ө сімдіктерінің 95% раушан гү лді тұ қ ымдастарғ а жатады.

Академик Н. И. Вавилов теориясы бойынша екпе жеміс-жидек ө сімдіктерінің негізінен осы жабайы дақ ылдардың кө п ө скен аймақ тарынан таралғ анын дә лелдейді. Қ азіргі уақ ытта Жержү зінде 12 екпе жеміс-жидек ө сімдіктерінің пайда болу ортасы анық талып отыр. Ә рине, олардың негізгілеріне: Қ ытай-Жапония (алма, алмұ рт, ө рік, шие, алхоры, қ ұ рма, грек жаң ғ ағ ы, бадам), Орта Азия (алма, алмұ рт, ө рік, шие, алхоры, бадам, грек жаң ғ ағ ы), Европа-Сібір (алма, алмұ рт, шие, қ ызыл шие, қ арақ ат, таң қ урай, майлы жиде, орман жаң ғ ағ ы), Оң тү стік Америка (бү лдірген), Солтү стік Америка (алхоры, шие, қ арақ ат, бү лдірген, пісте) аймақ тары жеміс-жидек дақ ылдары шығ у тектеріне, жемісінің қ ұ рылысына, биологиялық жә не ө ндірістік ерекшеліктеріне қ арай: шекілдеуікті, сү йекті, жидекті, жаң ғ ақ ты, субтропикалық жә не тропикалық сияқ ты 6 топқ а бө лінеді.

Қ азақ станда шекілдеуік тұ қ ымдастар жеміс-жидек шаруашылығ ында 64, 3 мың гектар (74, 6%), сү йектілер – 13, 8 мың га (16, 0%), жидектер – 7, 4 мың гектар (8, 6%), ал жаң ғ ақ тар – 679 гектар, субтропикалық тар тек қ ана 19 гектар жерге ө сіріледі.

Шекілдеуік топтары. Шекілдеуік тектес дақ ылдар (алма, алмұ рт, беке, мушмула, шетен, долана, ырғ ай, т.б.) раушан гү лділер тұ қ ымдасына жатады. Бұ л ө сімдіктердің ішінде негізінен ең кө п тарағ аны ү ш дақ ыл – алма, алмұ рт, беке. Бұ лар жалпы жеміс-жидек ө сімдіктері кө лемінің 70%-ын қ ұ райды.

Қ азақ станда шекілдеуікті дақ ылдар (негізінен алма, алмұ рт), жеміс-жидек ө сімдіктерінің 74, 6 пайызы. Алманың біздің елімізде 50 тү рі ө седі. Оның жеміс дақ ылдары арасындағ ы ү лес салмағ ы 63, 7%. Қ азақ станда алма ө сімдіктер арасында ең кө п тарағ ан дақ ыл.

Екпе алма сорттары негізінен жабайы алманың тү рлерінен алынғ ан. Олар: орман алмасы, Кавказ алмасы, қ ытай алмасы, жидек алмасы, Сиверс алмасы, Недзвецкий алмасы, аласа ө сетін алма, қ ырғ ыз алмасы, т.б. Қ азақ станда жоғ арыда аталғ ан алмалардың ішінде негізінен Сиверс, Недзвецкий, қ ырғ ыз алмалары ө сіріледі.

Алма жемісінің жаздық, кү здік жә не қ ыстық сорттары болғ андық тан жыл бойы пайдалануғ а мү мкіншілік бар. Телінушіге, сортына, ө сіп-ө нуіне байланысты алма ағ ашының ө мір сү руі 20 жылдан 100 жылғ а дейін созылады. Алма ағ ашы орта есеппен, екпе кө шет телісушіде 30-дан 50 жылғ а дейін, ал жыныссыз ө сіп-ө ну телісушіде 15-25 жылғ а дейін тіршілік етеді. Ө німді орта есеппен 3-15 жыл береді. Қ арқ ынды немесе интенсивті бақ та гектарынан 300-ден 500 центнерге дейін ө нім алынады. Биіктігіне қ арай алма ағ ашы биік (8-12 м), орташа (5-8 м) жә не аласа (2-4 м) ө сетін болып бө лінеді.

Алмадан ө ндірістік ө нім беретін негізгі аудандар – Украина, Молдова, Кавказ, Орта Азия, Белорусь, Ресейдің қ ара топырақ ты емес аймақ тары. Қ азақ станда – оң тү стік, оң тү стік шығ ыс облыстары (Алматы, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл). Соң ғ ы жылдары алма дақ ылдары Оралда, Алтайда, Сібірде, Қ иыр Шығ ыста жә не Қ азақ станның солтү стік, батыс, орталық облыстарында (Қ останай, Батыс Қ азақ стан, Ақ мола) кең інен таралып келеді.

Дү ниежү зінде алма дақ ылдарының 20 мың ғ а жуық сорты, бұ рынғ ы КСРО-да 318-і аудандастырылғ ан, Қ азақ станда – 40-тан астам сорты тарағ ан.

Алмұ рт. Казақ станда алмұ рттың аса маң ызды 4-5 тү рі ө седі. Олар: кә дімгі алмұ рт, Регель алмұ рты, Уссурия алмұ рты, Жидек жапырақ ты алмұ рт, ақ шыл алмұ рт. Қ азақ станда кең таралғ ан тү рлері ол кә дімгі алмұ рт пен жиде жапырақ ты алмұ рт. Алмұ рттың бұ л тү рлері екпе сорттарды селекциялап шығ арғ анда пайдаланылады.

Алмұ рт ағ аштары алма ө сімдіктерімен салыстырғ анда қ ысқ а тө зімсіз, жылылық ты кө бірек қ ажет етеді. Қ азақ станда алмұ рт ө сімдіктері негізінен оң тү стік, оң тү стік шығ ыс облыстарында ө сіріледі. Бұ л аймақ тарда алмұ рт ағ аштары тау етегінде, белдеуінде жә не бауырында жақ сы ө седі. Орта Азия республикаларында ауаның ыстық тығ ына байланысты алмұ рт ағ аштарының Еуропалық сорттары нашар ө седі, сол себептен дә мділігі нашарлау жергілікті сорттар пайдаланылады. Дү ниежү зінде 1 млн гектар жер кө лемін алып жатыр. Жемісі алмағ а қ арағ анда дә мділеу, бірақ сақ талуы мен тасымалдауы жағ ынан сапасы тө мендеу. Алмұ рттың ағ ашы биік 12-15 м, тіршілігі телісушіге, сортына байланысты 30-100 жыл, ө нім алу кезең і 15-30 жыл. Табиғ и жағ дайларғ а, сортына телісушілерге жә не агротехникасына байланысты алмұ рт отырғ ызылғ аннан кейін 3-8 жылда ө нім береді. Ө німі орта есеппен ә р гектардан 10-15 т болады. Қ азіргі кезде дү ниежү зінде алмұ рттың 10 мың ғ а жуық сорты бар.

Анық тама: Қ азақ станның оң тү стік шығ ысында 10 сорты бар.

Беке. Қ азақ станда Бекенің кө п тү рлері ө спейді. Ең таралғ ан тү рі – кә дімгі беке. Жабайы тү рі Солтү стік Иранда, Кіші Азияда, Молдовада жә не Кавказда кездеседі. Беке бұ л жерлерде 4 мың жылдан бері ө сіріледі. Кавказда беке бағ ы ө те ерте тарағ ан. Қ азақ станда бұ л ө сімдік Оң тү стік Қ азақ стан облысының оң тү стік жә не тау етегі аймақ тарында аудандастырылғ ан.

Беке – кү н сә улесін, жылу сү йетін, ыстық қ а тө зімді ө сімдік. Оның бұ та (биіктігі 1-2 м) немесе ағ аш тә різді тү рлері (5-6 м) кездеседі. Жемісті ерте жә не жыл сайын салады. Отырғ ызылғ аннан кейін 3-5 жылдан кейін жеміс бере бастайды. Ө німді келеді (150-180 ц/га). Жемісі қ аттылау, сабақ сыз, шикі кезінде кө п сорттарының жемісі жеуге келмейді, ө зіне тә н жағ ымды иісі бар, техникалық қ айта ө ң деуден кейін ө те бағ алы. Беке ө сімдіктері 30-50 жылғ а дейін жеміс береді.

Қ азақ станда оның ү ш сорты ғ ана аудандастырылғ ан.

Шетен. Шетен тектестердің 80-ге тарта тү рі бар. Біздің елде кең інен тарағ ан тү рлері – Сібір шетені, Тянь-Шань шетені, парсы шетені, т.б. Жабайы тү рінде кішігірім бұ та тә різдес (биіктігі 1, 5-3 м) немесе ү лкен ағ аш тә різді (биіктігі 10-20 м-ге дейін) болып келеді. Отырғ ызғ аннан кейін 6-10 жылдан кейін жеміс береді. Ө німі мол, орта есеппен бір ағ аштан 80-250 кг жеміс алынады. Тіршілік ету ұ зақ тығ ы 200-300 жылғ а жуық, суық қ а тө зімді келеді. Жемісі жаң а піскен кезінде шырын, джем, тосап жасауғ а жә не медицинада витаминдік препараттар жасауғ а қ олданылады.

Қ ара жемісті арония. Пайда болғ ан ортасы – Солтү стік Америка. Табиғ и тү рінде Солтү стік Америкада, Алтай ө ң ірінде, Ресейдің бірнеше облыстарында, Балтық бойы елдерінде, Белорусьта жә не т.б. жерлерде кездеседі. Жабайы тү рінде бұ та тә різдес, биіктігі 3 м-ге дейін жетеді. Ө німді ерте, жыл сайын береді. Жемісті мол салады, орта есеппен ә рбір гектардан 135 ц-ге дейін ө нім алынады. Жемісінің емдік қ асиеті жоғ ары жә не қ ұ рамында биологиялық бағ алы заттар кө п. Қ ара жемісті арония ө сімдіктері зиянкестер мен ауруларғ а тө зімді келеді.

Долана. Екпе тү рлерінен Алтай доланасы, ионий доланасы, Тү ркістан доланасы, Жоң ғ ар доланасы, Алматы доланасы, т.б. кездеседі. Қ азақ станда соң ғ ы тү рлері кө п тарағ ан. Жабайы тү рінде кө п бұ талы, бұ тақ ты келеді, долана ағ ашының биіктігі 3-6 м-ге жетеді. Тіршілік ұ зақ тығ ы 100-120 жыл.

Ырғ ай. Табиғ и тү рінде 25-ке жуық тү рі бар. Бізде кә дімгі ырғ ай, масақ ты ырғ ай тү рлері кездеседі.Табиғ и тү рінде Кавказда, Қ ырымда ө седі. Кө п дінді бұ та тә різдес ө сімдік, биіктігі 3-5 м. Ө німді ерте, 2-3 жылда береді, орта есеппен ә р гектарынан 40-80 ц жеміс алынады.

Сү йекті жемістерге шие, алхоры, шабдалы, алша, ө рік, шомырт жатады. Орталық аймақ та негізінен шие мен алхоры, ал оң тү стік аймақ та ө рік, шабдалы, қ ызыл шие, алхоры ө седі. Бұ л дақ ылдарды біріктіретін негізгі белгісі – жемісінің сү йек-шырынды қ абатының болуы. Жемісінің сақ талуы мен тасымалдануы, шекілдеуіктілерге қ арағ анда нашар, дә мді, қ айта жақ сы ө ң деледі. Барлық сү йек жемістілер раушан гү лділер тұ қ ымдасына жатады.

Сү йектілер топтары. Сү йектілер тобының ө сімдіктері шекілдеуіктілермен салыстырғ анда ө німді ерте береді. Ұ зақ тіршілік ете алмайды.

Қ азақ станда негізінен шие мен алхоры, ө рік, қ ызыл шие, шабдалы ө седі. Қ азіргі кезде Қ азақ станда сү йектілер тобына жататын ө сімдіктер 13, 8 мың гектар жерді, яғ ни барлық жеміс-жидек дақ ылдары егістігінің 8, 6 пайызін алып жатыр.

Шие. Ботаникалық тегі бойынша 250 тү рді біріктіреді. Шие ө те кең таралғ ан ө сімдік, басқ а сү йектілер тобының ішінде ең тө зімді дақ ыл. Негізгі ө ндірістік ө нім беретін аймақ тар: Украина, Белорусь, Солтү стік Кавказ, Ресей. Қ азақ станда шие барлық аймақ та ө сіріледі де, бірақ ө ндірістік тү рі аз таралғ ан. Шие бірың ғ ай ө німділігіне байланысты кө п қ олданылатын жеміс болғ андық тан, жаң а піскен кү йінде де, қ айта ө ң делген кү йінде де ө те бағ алы. Қ азақ станда шиенің ө ндірістік 11 тү рі ө сіріледі. Шиенің сорттары бұ та тә різдес (биіктігі 3-4 м) жә не ағ аш тә різдес (биіктігі 5-7 м) болып келеді. Бұ та тә різдес сорттары қ оң ыр қ ызыл тү сті, қ ышқ ыл қ ызыл шырынды жеміс береді, оларды морель немесе гриот деп атайды (Любская, Владимирская сорттары). Ағ аш тә різдес шиелердің жемісі ақ шыл қ ызыл тү сті, шырыны боялмағ ан, оларды аморель деп атайды (Шпанка крупная, Анодолькний, қ ызғ ылт аморель сорттары).

Біржылдық шыбығ ынан отырғ ызылғ ан бұ та тектес иелер 3-4 жылдан кейін жеміс бере бастайды. 15-20 жыл тіршілік етеді. Ал ағ аш тә різдес шие жемісті бұ тақ шыбық тарында 4-5 жылдан соң жеміс береді. Тіршілік етуі 20–30 жыл.

Елімізде кең інен таралғ ан шиенің басқ а да тү рлері кездеседі. Дала шиесі аласа бойлы бұ та тә різдес ө сімдік (биіктігі 1-1, 5 м). Қ ысқ ы суық қ а, қ уаң шылық қ а ө те тө зімді. Ө німі мол, жыл сайын жеміс салады.

Жабайы тү рінде Солтү стік Кавказда, Батыс Сібірде, Оң тү стік Уралда жә не Солтү стік Қ азақ станда (Қ останай облысында) кездеседі.

Қ ұ м шиесі шық қ ан аймағ ы Солтү стік Америка, бойы аласа (биіктігі 1, 5 м), бұ тақ шалары тө семелі болып келеді. Жемісі шырынды, негізінен қ айта ө ндіруге пайдаланады.

Тү кті шие аласа бойлы бұ та (биіктігі 1, 2 – 1, 6 м). Жабайы тү рінде Солтү стік Қ ытайда кең таралғ ан. Осы тү рдің қ атысуымен селекция арқ ылы шығ арылғ ан. Тү кті шиенің екпе сорттары Қ иыр Шығ ыста, Батыс, Шығ ыс Сібірде кең інен тарағ ан. Тү кті шие басқ а шиенің тү рлерімен будандаспайды.

Могалеб шиесі биік, бұ та немесе ағ аш тә різдес (биіктігі 4-7 м, кейбірі 10-12 м) болып келеді. Берік бастары аумақ ты, бұ тақ шалары жің ішке тал сияқ ты. Жабайы тү рлері Қ ырымда, Кавказда, Орта Азияда ө седі. Жемісі майда, кө бінесе, жеуге жарамайды. Бізде шиенің бұ л тү рін қ ызыл шие ү шін телісуші ретінде пайдаланады. Оң тү стік Қ азақ станда маголеб шиесі қ уаң шылық қ а шыдамды, сондық тан қ ызыл шие мен екпе шие сорттарына телісуші ретінде қ олданылады.

Қ ызыл шие жылу сү йгіш, оң тү стіктің сү йекті жеміс дақ ылдарымен салыстырғ анда қ ысқ а тө зімді. Кө лемі жағ ынан бұ рынғ ы КСРО-да алма, шие, алмұ рттан кейін тө ртінші орында (1, 6%). Қ ызыл шиенің ө ндірістік аймақ тары – Қ ырым, Дағ ыстан, Украинаның оң тү стігі, солтү стік Кавказ, Молдова, Краснодар ө ң ірі, Ә зербайжан, Армения, Орта Азия жә не Қ азақ станның Оң тү стік Қ азақ стан облысы. Қ азақ станда 2 сорты бар. Ағ аштары отырғ ызылғ аннан кейін 4-6 жылда жеміс береді. Орта есеппен ә рбір гектардан 100-150 ц ө нім алынады. Ағ аштарының тіршілік етуі 50-80 жыл, биіктігі 10-15 м, бө рікбастары сирек. Жемісі ерте піседі (Оң тү стік Қ азақ стан облысында 15-20 мамырда).

Алхоры тегіне оның 30-ғ а жуық тү рі кіреді. Олардың ішінде маң ыздылары – кә дімгі алхоры, шомыр, алша. Канада алхорысы, т.б. Алхорының ө ндірістік аймақ тары – Молдова, Ө збекстан, Солтү стік Кавказ, Украина, Белорусь, Ә зербайжан, Грузия, Армения, Қ азақ стан. Алхорының Қ азақ стан бойынша аудандастырылғ ан 15-тен астам сорты бар. Алхоры ағ аштары (биіктігі 6-12 м) отырғ ызылғ аннан кейін 3-5 жылда жеміс береді. Ә р гектардан 250-300 ц ө нім алынады. Жемісті жыл сайын салады. Ағ аштарының тіршілік ету ұ зақ тығ ы 20-60 жылғ а созылады.

Шабдалы – Қ ытайда, Оң тү стік Еуропа мемлекеттерінде, Америкада кең тарағ ан ө сімдік. Ол оң тү стік аудандарда (Ә зербайжан, Армения, Грузия, Орта Азия, Қ ырым, Солтү стік Кавказ, Молдова) кең інен тарағ ан жеміс ө сімдігі. Шабдалы тегіне 6 тү р кіреді, олардың ішінде ө ндірістік екпе тү рлері – қ арапайым шабдалы жә не ферғ аналық шабдалы.

Қ азақ станда ө ндірістік кө лемде шабдалы Оң тү стік Қ азақ стан облысында, Қ ызылорда облысының оң тү стік аудандарында жә не Алматы облысының Панфилов ауданында аудандастырылғ ан. Қ азіргі кезде Жержү зінде шабдалының 5 мың ғ а жуық сорты белгілі, Қ азақ станда 21 сорты бар. Оң тү стік Қ азақ стан облысында аудандастырылғ ан сорттардың ішінде кең орын алып отырғ ан Эльберг, ал басқ а аймақ тарда Киевский ранний, бұ л сорт қ ысқ а ө те тө зімді.

Шабдалы ағ ашы бұ та тә різдес келеді немесе ағ аш тә різдес болып ө седі (биіктігі 3-8 м). Ө німі мол, жыл сайын жә не ерте бере бастайды (2-3 жастан). Ө німі аяқ талатын кезең і – 12-15 жасында. 20-30 жыл ө нім береді, ал Азияның таулы аймағ ында 50-80 жылғ а дейін ө седі. Ө німі орта есеппен ә рбір гектарынан 120-180 ц, ал кейбір жылдары 400-500 ц-ге дейін жетеді. Шабдалы – ө те тез пісіп, тез ө сетін, жарық, жылу сү йгіш дақ ыл.

Ө рік ө ндірістік дақ ыл ретінде Орта Азияда, Дағ ыстанда, Арменияда, Молдовада, солтү стік Кавказда жә не Украинаның оң тү стік аудандарында аудандастырылғ ан. Қ азақ станда ө рік Оң тү стік Қ азақ стан облысында кең інен орын алғ ан дақ ыл, басқ а аймақ тарда ө ндірістік жеміс ретінде ө те аз пайдаланылады. Бізде ө ріктің басқ а да жабайы тү рлері ө седі. Олар кә дімгі ө ріктің, Манжур ө рігінің, Сібір ө рігінің, Давид ө рігінің, т.б. екпе сорттары селекциясы негізінде кә дімгі ө ріктен шығ арылғ ан.

Ө рік ағ аштары биік (5-8 м) немесе ө те биік (10-15 м) болып ө седі. Ө німді ерте, яғ ни отырғ ызылғ аннан кейін 3-5 жылда бере бастайды. Ө нім беру ұ зақ тығ ы – 20-30 жыл, 40-80 жыл тіршілік етеді. Орта есеппен ә рбір гектардан 100-120 ц ө нім береді. Ө рік жарық пен жылусү йгіш ө сімдік жә не кө ктемде басқ а жеміс ағ аштарына қ арағ анда ерте гү лдейді. Қ уаң шылық қ а тө зімді. Қ азақ станда ө ріктің 6 сорты аудандастырылғ ан, оның 3-і еуропалық жә не 3-і орта азиялық. Жабайы ө рік Қ азақ станың оң тү стік, оң тү стік шығ ысының таулы аймақ тарында кө п ө седі.

Алша қ уаң шылық қ а тө зімді ө сімдік. Ө німді 2-4 жылда, ерте береді. Алша ағ ашы бұ та тә різді келеді, биіктігі 4 м-ге дейін жетеді. Ө ріктен кейін гү лдейді. Қ азақ станда алша дақ ылы Оң тү стік Қ азақ стан облысында ө седі. Бұ л облыста алшаның екі сорты аудандастырылғ ан. Олар Фиолетовая десертная жә не Малиновая. Қ азақ станның оң тү стік, оң тү стік шығ ыс таулы аймағ ында алшаның жабайы тү рлері ө седі. Жабайы тү рінің тұ қ ымы алхорығ а, ө рікке, шабдалығ а телісуші (ұ ластырушы) ретінде қ олданады.

Алшаның ө німі аяқ талатын мерзімі 15-20 жыл, ал тіршілігі 20-60 жылғ а созылады.

Жидек топтары. Жеміс-жидек шаруашылығ ында жидектер тобына кө пжылдық бұ та, ү немі кө геріп тұ ратын ө сімдіктер жатады. Олардың жемісі шырынды, дә мі тә тті болып келеді. Жемістері дә рі ретінде, жас кезінде жеуге жә не қ айта ө ң деуге пайдаланылады.

Жидек ө сімдіктері суық қ а тө зімді, сондық тан бұ л дақ ылдың кө птеген тү рлері Қ азақ станның орталық, батыс жә не солтү стік аймақ тарында ө сіріледі. Жеміс дақ ылдарына қ арағ анда жидек ө сімдіктерінің бір сортының ө зін солтү стік аймақ тарда да, оң тү стік аймақ тарда да ө сіруге болады.

Солтү стік аймақ та ө сірілген жидек дақ ылы жемісінің сапасы жоғ ары жә не оң тү стік аймақ пен салыстырғ анда мол ө нім береді. Елімізде жидек ө сімдіктері кө п тарамағ ан, себебі ө німін жинап алу қ иын жә не олар жиі ауырады, зиянкестері кө п болады. Біздің елде қ азіргі кезде жидек дақ ылдары 143 мың гектар жерде алады, бұ л жеміс-жидек шауашылығ ының 4 пайызы. Қ азақ станда 7, 4 мың гектар, жылдық ө німі 7-8 мың тонна.

Жидек дақ ылдарының ішінде кө бірек ө сірілетіндері: қ арақ ат (69 мың га), бү лдірген (27 мың га), таң қ урай (21 мың га) жә не тұ шала (20 мың га) т.б.

Бү лдірген – кө пжылдық, ү немі кө теріп тұ ратын ө сімдік. Дү ниежү зінде 30-ғ а жуық тү рі бар. Біздің елімізде жабайы 6 тү рі кездеседі. Ол жеміс-жидек ө сімдіктерінің ішінде ең ерте ө нім беретін дақ ыл. Отырғ ызылғ аннан кейін екінші жылы жеміс береді. Тіршілік ету ұ зақ тығ ы 10-12 жыл, 3-4 жылда ө нім беруі аяқ талады. Бұ л мерзімнен артық пайдаланылғ ан плантациядан ө нім мейлінше аз алынады. Сондық тан бұ л аймақ та қ ысқ а қ арай бү лдірген плантациясын сабанмен, т.б.-мен жабу қ ажет. Бү лдіргеннің аудандастырылғ ан 96 сорты белгілі, ал Қ азақ станда 23 сорты ө седі. Екпе сорттарын шығ аруғ а жабайы тү рлері қ атынасады: тасбү лдірген, вигрин бү лдіргені, чили бү лдіргені, орман бү лдіргені, т.б.

Қ ой бү лдірген – кө пжылдық, қ ысқ а жатағ ан жуантық, мұ ртшалы сабақ ты шө птесін ө сімдік.

Жү зім – ө рмелейтін мұ ртшалары бар сабағ ы шырмауық сияқ ты, кө пжылдық бұ та. Біржылдық сабақ тары бұ тақ тары бұ тақ танғ ан, бунақ пен бұ тақ аралық тарынан тұ рады, ұ зын (3-6 м) болады.

Қ арақ ат – кө пжылдық бұ та, оның биіктігі 1, 5-2, 5 м болады. Шашыранды қ арақ арағ ат – қ ызыл жә не ақ қ арағ ат – бұ тақ танғ ан сабағ ы бар кө пжылдық бұ та Тамырлары жер бетіне жақ ын орналасқ ан. Ө сімдіктің тіршілік ету ұ зақ тығ ы 15-20 жыл, ө нім беру кезең і 8-12 жылғ а созылады. Қ арақ ат отырғ ызылғ аннан кейін 2-3 жылда жеміс береді. Олардың қ азіргі кезде 112 тү рі белгілі. Екпе дақ ыл ретінде қ арақ аттың қ ара, қ ызыл, ақ, алтын тү сті тү рлері бар. Бұ лардың ішінде ең бағ алысы – қ ара қ арақ ат. Оның жидегіндегі С витаминінің мө лшері бү лдіргеннің жидегіндегіден 5 есе, лимон, апельсин, мандарин, тұ шала, таң қ урай жемістеріндегіден 7-8 есе, алмадағ ыдан – 10-20 есе, жү зімдегіден 100 есе кө п жә не биологиялық заттар қ арақ аттың басқ а тү рлерімен салыстырғ анда жидегінде мол болады.

Екпе қ арақ ат тү рлері ішінде ең кө п тарағ аны – қ ара қ арақ ат. Ол суық қ а тө зімді келеді жә не топырақ тың ылғ алды жә не қ ұ нарлы болуын қ ажет етеді. Республикамыздың оң тү стік аудандарында, таулы аймақ тарында ө сіріледі, ал Алматы, Жамбыл, Қ ызылорда облыстарының далалық аймағ ында қ ара қ арақ ат ө сіру шаруашылық тарғ а тиімді емес. Себебі бұ л аймақ тарда ауа райы жазда ыстық, қ ыс пен ерте кө ктемде қ ұ былмалы келеді. Қ ара қ арақ ат республикамыздың негізінен солтү стік жә не шығ ыс облыстарында кө птеп ө сіріледі.

Егер жақ сы кү тімді болса, қ ара қ арақ аттың ә р гектарынан 60–100 ц ө нім алуғ а болады. Қ азақ станда аудандастырылғ ан 13 сорты егіледі. Олар негізінен Белорусь пен Алтай селекцияларынан шығ арылғ ан. Кең інен таралғ ан сорттары: Алтайская дессертная, голубка, ал болашағ ы зор сорттар қ атарына Белорусская сладкая, Минай Шмырев, т.б. жатады.

Қ ызыл қ арақ аттың қ ара қ арақ атқ а қ арағ анда бұ тақ шалары жиі жә не биік болып келеді, жеміс салатын бұ тақ шалары ұ зақ тіршілік етеді, олар 6-7 жасқ а дейін ө нім береді. Қ ызыл қ арақ ат суық қ а, қ уаң шылық қ а ө те тө зімді келеді. Сол себептен қ арақ аттың бұ л екпе тү рі Қ азақ станның оң тү стік аймағ ында кең тарағ ан.

Сары тү сті қ арақ ат ө німді ө те ерте жә не мол береді. Бірақ ө німнің сапасы қ арақ аттың басқ а тү рлеріне қ арағ анда тө мен. Сары тү сті қ арақ ат қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді келеді жә не топырақ тың ө те қ ұ нарлы болуын қ ажет етпейді. Қ азіргі кезде республикамыздың оң тү стік аймақ тарында алтын тү сті қ арақ аттың екі сорты тығ ызжидекті (плотномясая) жә не ө збек іріжидекті (узбекская крупноплодная) кө птеп ө сіріледі.

ТМД-да қ арақ аттың аудандастырылғ ан 67 сорты, ал Қ азақ станда 16 сорты бар.

Тұ шала – кө пжылдық бұ та, биіктігі 1-1, 5 м, тамырлары терең ге (1, 5 м) кетеді. Қ азақ станда 4 тү рі, АҚ Ш-та 46 тү рі кездеседі. Тұ шаланың бұ тақ шалары тікенекті болады. Олар отырғ ызылғ аннан кейін 2-3 жылда ө нім береді. Басқ а жидек ө сімдіктеріне қ арағ анда ө німі ө те мол. Орта есеппен ә рбір гектардан 120-200 ц жидек алынады, ал Қ азақ станның солтү стік облыстарында 140-160 ц-ге дейін ө нім береді. Жидегі жаң а піскен кү йінде немесе қ айта ө ң деуге пайдаланылады. Тіршілік ету ұ зақ тығ ы 30-40 жыл, 15-25 жыл аралығ ында ө нім береді. Аудандастырылғ ан 59 сорты бар. Олар: негізінен Малахит, Мысовский 17, Мысовский 37, Смена, Финик, Хаутон, Челябинский зеленый, т.б.

Таң қ урай – бір немесе екіжылдық жер ү стінде сабағ ы жә не кө пжылдық жерасты тамырлар сабағ ы бар кә дімгі бұ та. Екі жылдық сабақ тары ө зінен бү йрек бұ тақ тарында жеміс тү зеген соң ө леді. Оның орнына екі жылдық сабақ тарының жерасты бү ршіктерінен ө сетін жаң а мық ты сабақ тар болады. Танқ урайдың тамыр сабағ ы жерасты сабақ тарынан тұ рады онын бойындағ ы бү йіршектерден жер бетіне кө терілетін бө лінді сабақ жә не оны қ оректендіретін, топырақ тың беткі қ абатының денгейінде ө рбитін, қ осалқ ы тамшылар пайда болады.

Таң қ урай – кө пжылдық, кең тарағ ан ө сімдік, биіктігі 1, 5-2 м. Жер жү зінде таң қ урайдың 600-ге жуық тү рі бар. Таң қ урай негізінен Батыс Сібірде, Уралда, Ресейдің орталық аудандарында, Украина, Белорусь жә не Балтық жағ алауы елдерінде ө сіріледі. Бұ л ө сімдік солтү стік Қ азақ станда қ ара қ арақ аттан кейінгі мол тарағ ан дақ ыл. Таң қ урайдың жер бетіндегі бұ тақ шалары біржылдық жә не екі жылдық болады, ал тамыры – кө пжылдық атпа бұ тақ (тамыр атпасы). Жер бетіндегі бұ тақ шалары екінші жылы ө нім бергеннен кейін қ урап қ алады. Кү зде немесе ерте кө ктемде бұ л бұ тақ шаларды қ ырқ ып тастау қ ажет.

Таң қ урай ө німді отырғ ызғ аннан кейін 2-3 жылда береді. Ө німі мол, ә рбір гектардан, орта есеппен 60-140 ц жидек алынады, ө нім беру кезең і 8-15 жылда бітеді.

Суық қ а тө зімділігіне байланысты бұ л дақ ыл Қ азақ станның солтү стік жә не шығ ыс облыстарында тарағ ан. Оң тү стік, оң тү стік-шығ ыс облыстарда таң қ урай тау бө ктерлерінде кө птеп ө седі.

Жаң ғ ақ тар тобы. Жаң ғ ақ ө сімдіктері негізінен бұ талы немесе ү лкен ағ ашты болып келеді. Бұ л дақ ылдардың басқ а жеміс-жидек ө сімдіктерінен айырмашылығ ы – тұ қ ымы жеуге пайдаланылады. Жаң ғ ақ тар ә ртү рлі – пекан грек жаң ғ ағ ы – жаң ғ ақ тар, орман-қ айың дар, бадам – раушан гү лдер, атбас талшын – атбас талшындар, пісте – сумахтар, талшын – шамшат тұ қ ымдастарына жатады.

Талшыннан басқ а жаң ғ ақ тар май мен ақ уызқ а ө те бай. Олардың тұ қ ымында 70%-ғ а дейін май, 8-21% ақ уыз болады. Талшынның тұ қ ымында 34 % крахмал жә не 17%-ғ а дейін қ ант болады. Жаң ғ ақ тардың тұ қ ымдарында А, В, Е, Р витаминдері, сондай-ақ тұ қ ымы піспеген жаң ғ ақ та С витамины ө те кө п. Жаң ғ ақ ө сімдіктерінің ішінде ө ндірістік маң ызы барлары: грек жаң ғ ағ ы, орман жаң ғ ағ ы, бадам. Бұ л ө імдіктер негізінен оң тү стік аймақ тарда (Молдовада, Қ ырымда, Солтү стік Кавказда, Орта Азия республикаларында) ө сіріледі. Жыл сайын орта есеппен жабайы жаң ғ ақ тарды қ оса есептегенде 50-60 мың т ө нім жиналады. Бірақ бұ л ө те аз. Себебі, жаң ғ ақ ө німіне деген қ ажеттік 600-700 мың тонна.

Қ азақ станда жаң ғ ақ ө сімдіктері аз тарағ ан, оның себебі бұ л дақ ылдардың қ ысқ ы суық қ а тө зімділігі нашар. Жаң ғ ақ ө сімдіктері негізінен ауаның температурасы 12-16⁰С тө мен тү ссе ү си бастайды. Республикамыздың соң ғ ы сынақ тың қ орытындысы бойнша 90 мың жаң ғ ақ ағ ашы ө седі. Бірақ олардың 90%-ы жекеменшіктің ү лесіне тиеді. Қ азіргі кезде Оң тү стік Қ азақ стан облысының оң тү стік аудандарында грек жаң ғ ағ ы аудандастырылғ ан. Бірақ сорттары аз, негізгі кездесетіні Тонкоскорлупый сорты. Бұ л сорт басқ аларғ а қ арағ анда суық қ а, ауруғ а, зиянкестерге тө зімді келеді.

Грек жаң ғ ағ ы. Жабайы жаң ғ ақ тың 3 тү рі кездеседі. Олар негізінен Орта Азия республикаларында, Солтү стік Кавказда, Қ ырымда, Украинада жә не еуропалық аймақ тарда ө седі. Грек жаң ғ ағ ы ө те биік (25-30 м) ө сетін ағ аш, дің інің аумағ ы 1, 5­2, 0 м келеді, бө рікбастары аумақ ты болады. Тамырлары ө те терең ге (4 м) кетеді, аумағ ы 10­15 м.

Грек жаң ғ ағ ының екпе сорттары отырғ ызылғ аннан кейін 4-6 жылдан бастап, ал жабайылары 8-10 жылдан кейін ө нім береді. 20–30 жылдан кейін ө те жақ сы, мол ө нім алынады. Орта есеппен ә р ағ аштан 100–150 кг, ал кейбірі 300-500 кг дейін жеміс салады. Ө німді жыл сайын береді. Жаң ғ ақ ағ аштары кө п жыл ө мір сү реді (кейбір ағ аштары 300 жылғ а дейін). Кең тарағ андары – идеал, десертный, юбилейный, тонкоскорлупый, т.б. сорттары.

Бадам. Бұ л ө сімдіктің 40-қ а жуық тү рі бар. Ө ндірісте кең інен қ олданылатыны кә дімгі бадам. Бадамның бұ л тү рінің шыкқ ан жері Кіші жә не Орта Азия. Екпе тү рде бадам – Иранда, Иракта, Ауғ анстанда, Пә кістанда, АҚ Ш-та, Аргентинада, Чилиде, Австралияда, т.б. мемлекеттерде кездеседі. Бадам Қ ырымда, Краснодар ө лкесінде жә не Кавказда кең тарағ ан. Қ азақ станда Оң тү стік Қ азақ стан облысында кездеседі. Бадам бұ та тә різдес немесе ағ аш сияқ ты ө сімдік, биіктігі 10 м-ге дейін жетеді. Тамырлары аумақ ты, терең кетеді. Қ уақ шылық қ а, сор топырақ қ а ө те тө зімді. Бадам ағ аштары 100 жылғ а дейін ө мір сү реді, ал ө німі аяқ талатын кезең і – 30-50 жыл. Жемісті отырғ ызылғ аннан кейін 3-4 жылда береді. Орта есеппен ә р гектардан 10-14 ц-ден 25 ц-ге дейін ө нім алынады.

Бадам ө сімдігі жарық ты ө те қ ажет етеді. Бізде аудандастырылғ ан бадамның 15 сорты белгілі, соның ішінде кең інен таралғ ан сорттар – десертті, ялталық, никитинский (кеш гү лдейтін) угамдық, колхоздық.

Орман жаң ғ ағ ы. Ерте заманда екпе тү рде Греция мен Италияда кең інен тарағ ан. Орман жаң ғ ағ ы Тү ркияда, Испанияда, АҚ Ш-та кө п ө седі. Ө ндірістік мақ сатқ а Грузияда, Ә зірбайжанда, Солтү стік Кавказда, Украинада, Молдовада ө седі.

Жержү зінде орман жаң ғ ағ ының 20-ғ а жуық тү рі бар. Сонын, ішінде біздің елде 9 тү рі кездеседі. Кең тарағ ан тү рі – кә дімгі орман жаң ғ ағ ы.

Орман жаң ғ ағ ының тү рі негізінен бұ та тә різдес болып келеді (0, 5–2, 5–8 м-ге дейін), ал кейбір тү рлері мысалы аю жаң ғ ағ ы, қ ытай жаң ғ ағ ы ағ аш тә різдес биіктеп (25–35 м-ге дейін) ө седі.

Егер орман жаң ғ ағ ының бұ та тә різдес тү рлері мен екпе сорттары дә ннен ө сірілсе, отырғ ызылғ аннан кейін 5­8 жылда ө нім бере бастайды, ал ұ ластыру арқ ылы ө сірілген екпе сорттары ө німді 3‒ 4 жылда салады. Орман жаң ғ ағ ының ағ аш тә різдес тү рлері жемісті 14–17 жылда береді. Ағ аштары орта есеппен, 40 жылғ а дейін, ал егер жыл сайын қ ырқ ып, жасартып тұ рса, онда 40‒ 60 жылғ а дейін тіршілік етеді. Орман жаң ғ ағ ы ылғ алды жерде жақ сы ө седі. Ө німді гектарына орта есеппен 30­40 ц береді.

Орман жаң ғ ағ ының 17 сорты аудандастырылғ ан, соның ішінде кең таралғ андары – ганджа, луиза, адыгейлік, черкесстық, кудрявчик, т. б. сорттары.

Пісте. Екпе тү рлері Орта Азияда, Ә зірбайжанда, Грузияда кең тарағ ан. Бізде екі тү рі ө седі. Пісте ө сімдіктері ағ аш тә різдес болып келеді, биіктігі 10 м-ге дейін жетеді, ал ылғ алы аз жерде бұ та тә різдес келеді. Дә ннен ө сірілген пісте ағ аштары ө німді 8­15 жылда, ал ұ ластыру арқ ылы ө сірілген екпе сорттары отырғ ызылғ аннан кейін 3­4 жылда береді. Пісте ө сімдіктері ө те ұ зақ, орта есеппен, 300-500 жыл тіршілік етеді. Кейбір ағ аштары 300-400 жылда да ө нім береді. Ә рбір ағ аштан орта есеппен 30-35 кг ө нім алынады. Пісте ө те жарық сү йгіш жә не қ уаң шылық қ а ө те тө зімді келеді.

Субтропиктік ө сімдіктер тобы: Бұ л топқ а ә ртү рлі ботаникалық тұ қ ымдас ө сімдіктер жатады. Олар суық қ а тө зімсіз келеді, жылу сү йгіш жә не даму кезең і ұ зақ болады (6­7 ай).Осы топқ а жататын ө сімдіктер ішінде кең тарағ андары – лимон, апельсин, мандарин, грейпфрут, т.б. Олар цитрус тегіне, руталық тар тұ қ ымдасына жатады. Бұ лар мә ң гі жасыл болып тұ ратын ағ аш немесе бұ та. Жыл бойы ө седі, сол себептен бір ө сімдіктің ө зінде жас бұ тақ шалар, гү лдер, жеміс тоқ таусыз ө сіп жатуы мү мкін.

Цитрус жемістерінде лимон қ ышқ ылы, пектин, А, В, С жә не басқ а витаминдер, органикалық, минералдық заттар кө п болады. Цитрус жемістерін кө бінесе, жаз кезінде пайдаланады. Олардан компот, цукат, сироп даярлайды жә не эфир майы, лимон қ ышқ ылы алынады.

Цитрус ө сімдіктерінің отаны оң тү стік шығ ыс Азия болып табылады. Олар атап айтқ анда, Қ ытайда, Италияда, Испанияда, Грузияда, Сирияда, Ү ндістанда, Пә кістанда, Мексикада, Бразилияда, Африкада жә не басқ а да мемлекеттерде кө п ө сіріледі.

Қ ара тең із жағ алауында, Тә жікстанда, Ө збекстанның оң тү стігінде кең тарағ ан. Цитрус ө сімдіктерінің ішінде қ олдан ө сірілетіні – лимон. Суық қ а тө зімділігі нашар болғ андық тан, оларды қ ысқ а қ арай жауып қ ояды.

Қ азақ станда бұ л ө сімдіктерді Оң тү стік Қ азақ стан облысынын оң тү стігінде оранжереяда ө сіруге болады. Басқ а субтропиктік ө сімдіктерінің ішінде кең таралғ андары – анар, інжір, зә йтү н, қ ұ рма, унабы, шилен. Бұ лар цитрус ө сімдіктерімен салыстырғ анда суық қ а да, қ уаң шылық қ а да тө зімді болып келеді, сол себептен Қ ырымда, Орта Азия, Армения, Ә зірбайжанда, Грузия республикаларында, Краснодар ө лкесінде кең інен тарағ ан.

Анар. Қ ө п жылдық, ағ аш немесе бұ та тә різді, биіктігі 5 м-ге дейін жетеді. Жабайы тү рде Иранда, Иракта, Орта Азия республикаларында кездеседі. Олардың жемісін жеуге болмайды.

Анар Орта Азияда, Закавказье республикаларында, ә сіресе Ә зірбайжан, Грузия республикаларында, Краснодар ө лкесінде, Қ ырымда ө сіріледі. Қ азақ станда Оң тү стік Қ азақ стан облысының оң тү стігінде кездеседі. Жемісінде 8-12% қ ант, 0, 5-5% тү рлі қ ышқ ылдар, 6-10 мг С витамині болады. Жемісі жас кезінде жә не тамақ, дә рі ө неркә сібіне пайдаланылады.

Анар ө сімдігі тұ қ ымынан жә не қ алемшеден ө ніп-ө су арқ ылы кө бейеді. Отырғ ызылғ аннан кейін 3­4 жылда жеміс сала бастайды, 6–7 жылдан кейін мол береді. Орта есеппен ә р ағ аштан 25-30 кг ө нім алынады. Ағ аштары ө німді 30­50 жылғ а дейін салады. Кейбір анар ө сімдігі 300 жылғ а дейін тіршілік етеді. Қ азақ станда аудандастырылғ андары казаки, ачик-дана сорттары.

Зә йтү н. Майшетен тегіне жатады, 60-қ а жуық тү рі белгілі. Олардың ішінде ө ндірістік маң ызы бары – еуропалық зә йтү н. Зә йтү н мә ң гі жасыл ағ аш, жабайы тү рде кездеседі. Ерте заманнан кең тарағ ан ө сімдік. Екпе тү рдегі зә йтү н Испания, Италия Тунис, Марокка мемлекеттерінде негізгі ауыл шаруашылығ ы дақ ылы болып табылады.

Зә йтү н Қ ырым, Грузия, Ә зірбайжан, Армения, Тү рікменстан республикаларында ө седі. Зә йтү н ағ ашы биік болып (5–6 м) ө седі, кейбірі 10–12 м-ге дейін жетеді, жемісінде 25-42 % жоғ ары бағ алы зә йтү н майы болады.

Зә йтү нді жас бұ тақ шалар, қ алемшелер, ұ ластыру немесе тұ қ ымы арқ ылы кө бейтеді. Тұ қ ымнан ө сірілген ө сімдіктер бірінші ө німді 10–12 жылда, ал жыныс мү шесіз ө сіп-ө нсе, 4–5 жылда салады. Ө німді 200 жылғ а дейін салады, бірақ 15 жылдан 50 жылғ а дейін ө те жақ сы, мол береді (10-15 ц гектарынан). Суық қ а тө зімсіз, ауа райы 10–15⁰С-қ а тө мендесе, бұ тақ шалары ү си бастайды.

Інжір – тұ т тұ қ ымдас ө сімдік. Жабайы тү рде субтропиктік аймақ та кө п кездеседі. Қ ырымда, Ә зірбайжанда, Грузияда жә не Орга Азия республикаларында ө седі.

Інжір ағ ашы биік (10–15 м). Жемісінде 28% қ ант жә не А, В1, В2, С витаминдері болады. Жемісі кө п уақ ыт сақ тауғ а жарамайды, тез бұ зылады. Жас кезінде немесе кептіріліп пайдаланылады. Алынатын ө німі орта есеппен ә р гектардан 100­200 ц болады.

Інжір ө сімдіктері сұ латпа сабақ тары, ұ ластыру, қ алемше арқ ылы кө бейеді. Ө німді отырғ ызғ аннан кейін 2-3 жылда салады. 7­8 жылдан бастап ө німі молаяды.

Орта есеппен ағ аштары 60­100 жыл тіршілік етеді. Суық қ а тө зімсіз, ауа райы 15⁰С-қ а тө мендесе, бұ тақ шалары ү сіп кетеді. Оң тү стік Қ азақ стан облысының оң тү стігінде бұ тақ тарын кө му арқ ылы Ө збекстан сорты ө сіріледі.

Қ ұ рма. Ә бен тұ қ ымдастарына жатады. Шық қ ан жері – Қ ытай. Кең тарағ ан жерлері – Оң тү стік жә не Шығ ыс Азия, Солтү стік Африка, Оң тү стік, Орталық Америка, Грузия, Ә зірбайжан жә не Орта Азия республикаларында ө сіріледі.

Қ ұ рманың ағ аштары биік ө седі (6-12 м). Бө рік бастары сирек келеді. Басқ а субтропиктік ө сімдіктерге қ арағ анда суық қ а тө зімділеу. Жемісі жас кезінде немесе кептірілген кезде пайдаланылады. Ұ ластыру арқ ылы ө сірілген кө шеттері жемісті отырғ ызғ аннан кейін 3-4 жылда береді. Ө німді мол салады, гектарынан орта есеппен, 100-200 ц, кейбір бақ тарда 500 ц-ге дейін ө нім алынады. Қ ұ рма ө сімдіктері 50-90 жыл, кейбіреулері 100 жылғ а дейін тіршілік етеді.

Шилен кара жемістер тұ қ ымдасына жатады. 50-ге жуық тү рі белгілі. Шилен ө сімдіктері кө бінесе ағ аш, бұ та тә різдес келеді, биіктігі 5–7 м, крондары ө те сирек. Орта Азияда, Кавказда, Қ ырымда кездеседі. Жемістерінде 25-32 % қ ант, 1300 мг С витамині, пектин, танин болады. Кептірілген жемістерінде 60% қ ант болады. Жемісі жас, кептірілген кү йде пайдаланылады. Жемісі, жапырағ ы, ағ аштың қ абық тары гипертония ауруына қ арсы ө те пайдалы.

Шилен ө сімдіктері отырғ ызылғ аннан кейін 2-3 жылда ө нім береді, ұ зақ тіршілік етеді (70-80 жыл), кейбіреулері 200-300 жылғ а дейін барады. Ағ аштары қ уаң шылық қ а, сондай-ақ суық қ а да ө те тө зімді. Оң тү стік Қ азақ станда бұ л дақ ылдың болашағ ы мол. Қ азіргі кезде аудандастырылғ ан шиленнің Та-ян-Цзае сорты ө сіріледі.

Мандарин субтропиктік ө сімдіктердің ішінде жемісі ө те ерте пісетін дақ ыл жә не ө німді жыл сайын салады. Суық қ а тө зімді. Ағ аштары аласа 2-3 м, бө рікбасы қ ою, ө ркендері тікенексіз. Мандарин ағ аштары отырғ ызылғ аннан кейін 2-3 жылда ө нім береді. Орта есеппен жемісінің салмағ ы 50-100 г болады.

Кө не заманнан бері Жапонияда, Индонезия, Бирма, Индия мемлекеттерінде ө сіріліп келе жатқ ан дақ ыл. Бұ рынғ ы ССРО-да мандариннің уншиу тобына жататын сорттары аудандастырылғ ан (пионер 80, сочинский 23 тағ ы басқ алары).

Лимон ағ ашының биіктігі 3-4 м болады, бө рікбасы кең, ашық келеді, ө ркендері тікенекті болады. Жабайы тү рдегісі белгісіз. Жемісінде 5 %-ғ а дейін лимон қ ышқ ылы бар, хош иісті, салмағ ы 40-400 гр. Ағ аштары қ ысқ а қ арай жабылмай ө сірілетін аудандар – Қ ара тең із жағ алауы. Орта Азия республикаларында оранжереяда ө сіріледі. Телу арқ ылы ө сірілген кө шеттері отырғ ызылғ аннан кейін 3-4 жылда ө нім береді. Ағ аштары суық қ а тө зімсіз келеді, ауа райы 1, 5-2, 5⁰С-қ а тө мендегенде жас бұ тақ шалары, жемісі, ал 5­6⁰ С-та ағ аштары ү сиді.

Қ азақ станда, Ө збекстанда негізінен кө к қ алемшеден кө бейту тә сілі қ олданылады. Лимонның новогрузинский, ударник, мейер, т.б. сорттары аудандастырылғ ан.

Апельсин субтропиктік дақ ылдардың арасында дү ниежү зінде ө німі жағ ынан бірінші орын алады. Ағ аштары ө те биік, 10-13 м-ге дейін, гектарынан орта есеппен 100-150 ц ө нім береді, жемісінің салмағ ы 50-400 гр болады.

Апельсин ө сімдіктері тұ қ ымынан жә не телімделіп кө бейеді. Телу арқ ылы ө сірілген кө шет отырғ ызылғ аннан кейін 3-4 жылда, ал тұ қ ымынан кө бейтілсе, 10-15 жылда ө нім береді. Кү н кө зін ө те жақ сы кө реді. Ө ркендері ауа райы 4-5^оС-қ а тө мендесе ү сиді. Бізде вашингтон-новый, каролик-10 первенец, т.б. сорттары аудандастырылғ ан.

Грейпфрут жабайы тү рде белгісіз. Ағ аштары биік болады (8-10 м). Бө рікбасы ө те калың. Грейпфрут ағ аштары отырғ ызылғ аннан кейін 3-4 жылда ө нім береді, жемісті мол салады, дә мі кышқ ылтым келеді. Сондық тан оғ ан қ ант ұ нтағ ын сеуіп жейді, диеталық қ асиеті кү шті. Жемісі ірі (400-600 г) келеді. Суық ка тө зімсіз, сол себептен ТМД-да негізінен Қ ара тең із жағ алауында ғ ана ө сіріледі.