Жасанды орталарда өсірілетін өсімдіктерге жарық интенсивтілігінің әсері

Жабық орталарда жарық интенсивтілігі ең алдымен, терезелердің орналасуына тә уелді болады, бірақ қ алай болғ анда да жарық кү шінің бір бө лімі терезе ә йнектерімен сің іріледі. Терезе алдында тү скен жарық тың кү ші табиғ и жарық дең гейімен салыстырғ анда 60 % шамадан аспайды жә не бұ л шаманы тек терезелер ө те таза болғ анда ғ ана алуғ а болады. Ә йнектен 1 м қ ашық тағ анда бұ л кө рсеткіш 2 есеге азаяды, ал бө лменің ең кө лең ке бө лімінде жарық кү ші 20%-ды қ ұ райды. Жылыжайларды жә не оренжереяларда қ ыс айларында жарық кү ші ауыспалы келеді, желтоқ сан – қ аң тар айларында 1000-2000 лк, ақ пан-наурызда 4000-5000 лк болады.

Жарық кү шін негізінен тү с қ айтқ ан уақ ыттарда анық тайды.

Оң тү стікке қ арағ ан терезелерде жарық кү ші қ ысқ ы кү ндері жеткілікті мө лшерде болады, бірақ ө сімдіктердің кө пшілігіне кү нгей сә улелер тіке тү сіп отырады. Жазда оң тү стік терезеден тү сетін бө лме орталары жетпейді, себебі кү н биік кө кжиек сызығ ының ү стінде болады, ал қ ысқ ы уақ ытта, кү н тө мендегенде кү н сә улелері бү кіл бө лмені қ амтиды.

Солтү стік терезелерде кө лең кеге шыдамды ө сімдіктерді жазда, кеш кө ктемде жә не ерте кү зде ө сіруге болады. Жарық кү ші аз айларда қ осымша кө мескі жарық пен қ амсыздандыруғ а тура келеді.

Шығ ыста орналасқ ан терезелерде таң ертең ө сімдіктер тү зу кү нгей сә улелерді алады.

Ең қ иындары, ә сіресе, оң тү стік аймақ тарда, батысқ а қ арай бағ ытталғ ан терезелер. Ыстық тү с ауғ аннан кейінгі сә улелер кактустарғ а жә не суккулентті ө сімдіктерге ғ ана жағ ымды ә сер етеді. Басқ а ө сімдіктерге қ алқ ан жасау керек. Арнайы кө мескі жарық ты қ олдану арқ ылы ө сімдіктердің сә ндік сапасын кү шейтуге болады. Ол ү шін стационарлық немесе тасымалданатын шырақ тар, софиттар немесе нү ктелі шамдар қ олданылады. Шырақ тар стационарлық, тасымалданатын, биік – 2, 5 метрге дейін, аласа – 0, 3 метрден аспайтын болуы мү мкін. Штангаларғ а аспалы жә не бекітілгендері кө бірек ың ғ айлы. Софиттарды ө сімдіктің ү стіне, жеткілікті биікте қ ондыру керек, себебі, олар қ ызады жә не ө сімдікті кү йдіріп жіберуі мү мкін.

Соң ғ ы кезде топырақ қ а орналастыруғ а болатын, арнайы жарық беретін қ ұ ралдар пайда болады. Бұ л контейнерлерде жә не қ ұ мыраларда ө сірілетін ө сімдіктерді сә ндеуге зор мү мкіндіктер береді.

Жылыжайлардағ ы жасанды жарық. Жарық интенсивтілігінің дең гейі, бұ лттардың бар-жоқ тығ ына, терезелердің бағ ытталуына, географиялық жағ дайларғ а, жыл мезгілдеріне тә уелді болады.

Кө птегендері басшылық тарда бө лмелік ө сімдіктерді, жалпы жасанды ортада ө сімдіктерді ө сіруде, жарық тандырудың ә ртү рлі тә ртіптері ұ сынылады, келесі терминдерді қ оладанады:

- толық кү н – мынаны білдіреді, не ө сімдік бір кү н ішінде тү зу кү нгей сә улелердің белгілі мө лшерін алуы керек, ә сіресе, оң тү стік жә не батыстағ ы терезелерде;

- ала кө лең ке – ө сімдікті терезенің алдынан 1, 0-1, 5 метр қ ашық тық та орналастырады;

- кө лең келі орын – бұ л бө лмелердің бұ рыштары, терезе аралық кең істіктің кең дігі, кішкене терезелі бө лмелер.

Егер ө сімдікті жасанды жарық тандыру жағ дайында ө сіру керек болса, температура мен суаруды мұ қ ият қ адағ алау керек.

Кү зде жә не қ ыста жарық кү ші, ә сіресе, солтү стік аймақ тарда ө те тө мен. Осындай жағ дайларғ а байланысты ө сімдіктерді жасанды жарық пен қ амтамасыз ету керек. Оның ұ зақ тығ ы 4-6 жә не 8-10 сағ атты қ ұ райды. Кө птеген ө сімдіктерді – қ араша жә не наурызда кү ніне 3 сағ ат, желтоқ санда 6 сағ ат, қ аң тар-ақ пан сағ ат 5-тен 8-ге дейін, ә детте, кешке 17-ден 22-ге дейін жасанды жарық тандырады. Ө те қ араң ғ ы ортада уақ ыт мө лшері созылуы мү мкін.

Жасанды жарық пен қ амтамасыз ету ү шін ДРЛФ- 400 ү лгідегі ә бден қ ыздырылғ ан люминесцентті шамдар қ олданылады. Натрий разрядты шамдар спектрінде қ ызыл жә не қ ызғ ылт сары сә улелердің басымдылығ ымен ерекшеленеді. Рефлакс маркылы натрий зарядты шамдардың қ уаттылық кө рсеткіші 40-400 Вт қ ұ райды, ал металлогалогенді ДРИЗ қ уаттылығ ы 250-700 Вт, кө бінесе, импорттық шамдар тө мен қ уатты болады. General Electric бірлестігі ө сімдіктердің ө су шегін жылдамдататын Enrich маркалы (60-100 Вт) шамын шығ арады.

Шам қ уаттылығ ына байланысты жарық тандыру ү шін оны ө сімдік ү стіне 40-60 см арақ ашық тық та іледі, ал гү лдеп тұ рғ ан ө сімдіктер ү шін бұ л қ ашық тық ты 20-30 см-ге дейін азайтуғ а болады.

Ашық тү стес қ абырғ алар сә улені шағ ылдыру қ абілетіне ие жә не олар қ араң ғ ы бө лмелерде жарық тыжақ сартады. Егер дә л осындай бө лмеге айнаны алып, терезе жанына немесе белгілі бір бұ рышқ а ілсек, жарық тану коэффициенті жоғ арылайды. Люминеценттік шамдар бекітілген шағ ылдырғ ыштарды қ олдану арқ ылы кө мескі жарық кү шін кү шейтуге болады.

Жылыжайлардағ ы ө сімдіктерге жарық ә сері. Ө сімдіктер жарық энергиясын фотосинтезге жә не ө з дамуын реттеуде қ олданады (ө су, гү лдеу, жеміс беру ). Бірақ ө сімдік дамуына фотосинтезге қ арағ анда, 100-1000 есе аз энергия жұ мсалады.

Жарық тың спектрлік диапозондарының физиологиялық маң ызы мынада:

280-320 нм: зиянды ә сер кө рсетеді;

320-400 нм: реттеушілік қ ызмет, бірнеше пайыз қ ажет;

400-500 нм («кө к»): фотосинтез ү шін жә не реттеулерге қ ажет;

500-600 нм («жасыл»): оптикалық тығ ыз жапырақ тардың, тө менгі қ абаттардың жапырақ тарының фотосинтезі ү шін пайдалы, қ алың егістер ө сімдіктерінің қ алыпты ө суіне пайдалы;

600-700 нм («қ ызыл»): фотосинтездеуге, даму жә не реттеу ү дерістеріне тікелей бағ ытталады.

700-750 нм («алыс қ ызыл»): реттеушілікке тікелей қ атысуы, жалпы спектрден бірнеше пайыз жеткілікті;

1200-1600 нм: жасуша ішіне сің іріледі жә не жасуша аралық сумен араласып, биохимиялық жылы реакциялардың жылдамдығ ын кү шейтеді.

Инфрақ ызыл жә не ФАР арақ атынасы 50-85% кү нгей сә улелердің шағ ылу бұ рышына жә не атмосфераның кү й-жағ дайларына тә уелді. Кү шейте тү скен жарық фотосинтез жылдамдығ ына ә сер етеді. Жарық кү ші тө мендегенде ө сімдіктердің дем алу ү дерістері жоғ арылайды. Жарық интенсивтілігі жоғ арылағ анда фотосинтез кү шейеді. Интенсивтілік ә рі қ арай жоғ арылағ анда фотосинтез кү шеюі жай жү реді, соң ынан кү шеюді мү лдем тоқ татады, содан соң «тойыну фазасы» орындалады. Егер интенсивтілікті кү шейте тү ссек, фотосинтез тө мендей бастайды

Жарық интенсивтілігі тө мендегенде ө сімдіктер кешігіп шығ ады. Тамыр жемістілер (мысалы, шалғ ан) тамыр жемістері нашар жетіледі, ө сімдіктің гү лдейтін сабақ тары пайда болады. Қ ызанақ тардың жә не қ иярдың гү лдері тү седі, жемісі ү лкен болмайды, дә м сапасы тө мен болады.

Жарық интенсивтілігі ө німді молайтады, жоғ ары сапалы ірі ө нім алуғ а негіз болады, ө сіп-ө ну мезгілдерін тө мендетеді. Жарық интенсивтілігі фотосинтезді координациялауғ а, ө суіне жә не ө сімдіктердің дамуына мү мкіндік береді.

Кө к жарық кө кө ніс ө сіруге зиянды, жапырақ тақ таларының ө суімен сапаларын тө мендетеді, олар қ атты сарғ аяды жә не қ атты бола бастайды.

Жылыжайларда кө шет ө сіру ү шін сә улеленудің нормасы – 40 Вт/м² ФАР жарық беру кезең і 14 сағ ат, азық тү лік ү шін ө сіргенде – жарық беру кезең і 16 сағ ат. Орташа тә уліктік табиғ и жарық интенсивтілігі – 100 Вт/м².

5.7 - тарау. ЖЕМІС - ЖИДЕКТІ ДАҚ ЫЛДАР