Асқабақтың морфологиялық және ботаникалық ерекшеліктері

Аскабақ – Cucurbita -біржылдық, ө те жақ сы дамығ ан, топырақ бетінде желі тө різдес жататын ұ зын сабақ ты ө сімдік. Қ ос жарнақ ты бір жә не кө пжылдық шө птесін ө сімдіктер. Кейде бұ та не кішігірім ағ аш тү рінде ө седі. Асқ абақ тының Қ азақ станда 9 туысы, оның ішінде қ ауын, қ арбыз, асқ абак, кияр, сә нқ абақ (люффа) бар. Қ абақ қ олдан егіледі, ал атпақ ияр, итжү зім, коң ыраусары (тлади-анта) жабайы тү рде ө седі. Асқ абақ тың ұ зын шырмалағ ыш сабақ тарының ұ шында дара не айыр мұ ртшалары болады. Тұ тас не салаланғ ан дара жапырақ тары сабақ қ а кезектесе орналасады. Гү лдері сарғ ылт, кейде жасыл тү сті гү л шоғ ырын қ ұ райды немесе жапырақ қ олтығ ына жекелене орналасады. Асқ абақ тұ қ ымдастары дара жемісті, бір жә не қ ос ү йлі, айқ ас тозаң данушы ө сімдіктер. Жемісі жалғ ан жидек немесе қ ауашақ, олардын салмағ ы кейде 100 килограмғ а жетеді. Тұ қ ымдары етті, жалпақ тұ кымжарнақ тарынан тұ рады. Асқ абақ тұ қ ымдастар бағ алы бау-бақ шалык, тағ амдық, сондай-ақ мал азық тық, дә рілік, сә ндік ө сімдіктер болып бө лінеді. Кейбір тү рлерінін тұ қ ымдарынан тағ амдық жә не тех. май алынады, ал кейбір тү рлерінен арнайы ыдыстар (ожау, т.б.) жасалынады.

Мускаттық асқ абақ хош иісті, дә мді болады. Асқ абақ сабағ ының ұ зындығ ы 2–10 м, жұ мыр, тү кті, бұ тақ ты, жайыла ө седі. Жапырағ ы – ірі, ұ зынша қ алемшелі, бү йрек тә різдес. Гү лі кос жынысты, ірі, сарғ ыш тү сті. Тарамдалғ ан мұ ртшалары жанындағ ы ө сімдіктерге шырмалып ө седі. Жемісі ірі, пішіні дө ң гелек, сопақ ша, тү сі ә ртү рлі болады. Шырыны жұ мсақ, дә мді. Ірі жемісті асқ абақ тың салмағ ы 40-50 кг-ғ а дейін тартады. Асқ абақ жемісінің қ ұ рамында 15-18% қ ұ рғ ак заттар, 8-10 % сахароза, аскорбин қ ышқ ылы, каротин, тиамин, рибофлавин, т.б. болады. Дә нінде 20-40% май бар. Асқ абақ тын асханалық сорттарын піскен, қ уырылғ ан кү йінде тамақ қ а пайдаланады. Мал азық тық тү рінен сү рлем дайындалады.

Асқ абақ – бір жә не кө пжылдық шырмауық тұ қ ымдастардың асқ абақ тар отбасына жатады. Олардың 20-ғ а жуық тү рі бар, соның ішінде ү шеуі бақ ша ө сімдіктеріне жатады: ірі жемісті асқ абақ, тығ ыз қ абық ты асқ абақ (қ арапайым асқ абақ) жә не бұ лардың бір тү ріне кә ді мен патиссондар жататын жұ пар иісті асқ абақ болып табылады. Асқ абақ сабағ ының ұ зындығ ы 5 метрге дейін жетеді, бес қ ырлы сабағ ына тікенектер ө скен. Жай жапырақ тарына қ арама-қ арсы орналасқ ан мұ ртшасы бар. Мұ ртшатү рін ө згерткен ө ркен, жатағ ан сабағ ы нә зік болғ андық тан, жан-жағ ындағ ы басқ а ө сімдікке оралуғ а тірек ү шін қ ажет. Жапырағ ы ірі, тақ тасының жиегі 5 салалы тілімделген жай жапырақ. Гү лі дара жынысты, бір ү йлі, жапырақ қ олтығ ында жеке-жеке ө седі. Аталық гү лдер – ұ зын гү л сағ ақ тарда, аналық гү л қ ысқ а гү л сағ ақ тарда болады. Жатыны ү зарып, тө мен орналасқ ан. Сонда аталық гү лінің формуласы: Т₍₅₎К₍₅₎А_(2)+(2)+1Ж₀, ал аналық гү лдің формуласы: Т₍₅₎К₍₅₎А₀Ж₍₃₎. Жемісі – қ абақ.

Асқ абақ жә не орамжапырақ тұ қ ымдастар. Асқ абақ пен орамжапырақ тұ қ ымдастар қ осжарнақ тылар класына жатады. Бұ лар – бақ ша ө сімдіктері. «Бақ ша» парсының «шағ ын бақ» деген негіз алады. Онда ө сірілетін ө сімдіктерді бақ шада ө сетін дақ ылдар деп есептейді. Бақ шада негізінен аскабақ тұ қ ымдас ө сімдіктер ө сіріледі. Асқ абақ, қ арбыз, қ ауын, қ ияр – бақ шада ө сірілетін қ осжарнақ ты ө сімдіктер. Қ азір бақ ша ө сімдіктерінің 900 тү рі белгілі. Қ азақ станда 9 тү рі бар. Бақ ша ө німдіктерінің негізгі ерекшеліктері – шө птекті біржылдық ө сімдіктер. Қ азақ станда асқ абақ тұ қ ымдастарғ а жататын кө пжылдық ө сімдіктің бір тү рі Қ аратау маң ында кездеседі. Ол қ ұ тырғ ан қ ияр деп аталады, ө ркендері шырмалып немесе тө селіп ө седі, яғ ни олар жатағ ан сабақ ты ө сімдіктер. Бұ лардың сабағ ында мұ ртшалары бар, мұ ртша ө згерген ө ркен. Асқ абақ тұ қ ымдастар тропиктік, субтропиктік елдерде таралғ ан.

Асқ абақ тұ қ ымдастар бақ шада ө сірілетін мә дени ө сімдіктер болып саналады. Бұ лар – жемісі ең ірі ө сімдіктерге жатады. Асқ аба қ – ірі жемісті тағ амдық, дә рілік, мал азық тық жә не сә ндік, біржылдық шө птекті ө сімдік. Бақ ша ө німдіктерінің негізгі ерекшеліктері – шө птекті біржылдық ө сімдіктер. Қ азақ станда асқ абақ тұ қ ымдастарғ а жататын кө пжылдық ө сімдіктің бір тү рі Қ аратау маң ында кездеседі. Ол қ ұ тырғ ан қ ияр деп аталады. Ө ркендері шырмалып немесе тө селіп ө седі, яғ ни олар – жатағ ан сабақ ты ө сімдіктер. Бұ лардың сабағ ында мұ ртшалары бар. Мұ ртша ө згерген ө ркен. Асқ абақ тұ қ ымдастар тропиктік, субтропиктік елдерде таралғ ан. Олар негізінен мә дени ө сімдіктер.

Асқ абақ тұ қ ымдастар ұ зын сағ ақ ты, жай жапырақ ты болады. Гү лдері жапырақ қ олтығ ында, шашақ ты гү лшоғ ыр тү рінде немесе жеке ө седі. Кө пшілігі дара жынысты, қ осжыныстылары да кездеседі. Мысалы, жабайы ө сетін ит жү зім (переступень) – екі ү йлі кө пжылдық ө сімдік. Оның тамыры ө те жуан. Сабақ тары – жің ішке, жемісі – нағ ыз жидек. Халық тық медицинада тамырын іш босатуғ а пайдаланады.Асқ абақ тұ қ ымдастардың гү лінде жің ішке 5 тостағ анша жапырақ шалары, 5 тұ тасқ ан кү лтесі бар. Аталығ ы 5-еу, оның 4-еуі тұ тасып, екі-екіден біріккен. Бір аталығ ы бос тұ рады. Кейде 5 аталық тұ тасып, гү л ортасында бағ ана тү зеді. Аталық тозандығ ы – имек. Аналық жатыны – ү ш ұ ялы. Жемісі –- қ абақ (тыквина). «Қ абақ» деген – ө сімдіктердің сырты қ атты, шырынды жеміс серігі болатын жидектектес жемісі.Асқ абақ тұ қ ымдастардың тұ қ ымы ө текө п болады. Бір тұ қ ымды тү рлері де бар

Асқ абақ тұ қ ымдастар бақ шада ө сірілетін мә дени ө сімдіктер болып саналады. Бұ лар – жемісі ең ірі ө сімдіктер. Жемісінің салмағ ы 100 килограмғ а жететін тү рлері де бар.

Асқ абақ – ірі жемісті тағ амдық, дә рілік, мал азық тық жә не сә ндік, біржылдық шө птекті ө сімдік. Оның ұ зындығ ы 5 метрге дейін жететін жатағ ан сабағ ы болады. Бес қ ырлы сабағ ына тікенектер ө скен. Жай жапырақ тарына қ арама-қ арсы орналасқ ан мұ ртшасы бар. Мұ ртша тү рін ө згерткен ө рнек, жатағ ан сабағ ы нә зік болғ андық тан, жан-жағ ындағ ы басқ а ө сімдікке оралуғ а тірек ү шін қ ажет. Жапырағ ы – ірі, тақ тасының жиегі 5 салалы тілімденген жай жапырақ.

Асқ абақ тың жабайы тү рі табиғ атта кездеспейді. Ол жыл санауғ а дейін 3 000 жыл бұ рын Мексикада мә дени дақ ыл ретінде ө сіріле бастағ ан. Қ азір кә дімгі асқ абақ еліміздің барлық аумағ ында ө сіріледі. Кә дімгі асқ абақ тың сан алуан іріктемелері – «қ ауақ, бә ліш қ ауақ» бар. Асқ абақ тұ қ ымдастар азық тық, дә рілік жә не техникалық мақ сатта ө сіріледі.

Асқ абақ тың негізгі тү рлерін ажырату. Асқ абақ Cucurbita L. туыстығ ына жатады. Асқ абақ туыстығ ының 27 тү рі анық талғ ан, оның ішінде алтауы мә дени. Біздің елімізде ө сірілетін асқ абақ сорттары:

– қ атты қ абық ты немесе кә дімгі асқ абақ – Cucurbita реро;

– ірі жемісті асқ абақ – Cucurbita maxima;

– мускатты асқ абақ – Cucurbita moschata сияқ ты ү ш тү рге жатады

Бақ ша ө сімдіктерінің негізгі сорттары мен тү рлері. Гибрид тү рінде егіліп жұ рген қ арбыздар басқ а сорттардың ө німіне қ арағ анда артық ө нім береді. Бұ лардың ішінде Қ азақ станның суармалы, суарылмай егілетін егістіктерінде Стокс 647/649, Скороспелка Семипалатинская, Семипалатинский, Багаев Мурашка 747/749, Бирючекутскі 775, Мелитополь 142, 143, Роза Юго-Восток, Десерт 83, Мурашка Камишинский, Туман 127 сорттары егіледі. Гибридтен КазЖенПИ 1, КазЖенПИ 2, КазЖенПИ 3 деп аталатын тү рлері 1971 жылдан бастап егіле бастады.

Бау-бақ ша ө сірудің агротехникасы. Бақ ша дақ ылдарының шінде қ арбыз егістік жердің уақ ытылы дайындалып, қ ұ нарлы болғ анын қ ажет етеді. Қ арбыз егілетін егістік жер екі тү рлі жолмен кү зде немесе кө ктемде дайындалады. Егістік жерді кү зде дайындау пайдалы, егістік жер кү зде 25-30 см терең дікте зябьке жыртылады. Онан кейін, кө ктемде дискілі лущильникпен немесе тырма, культиватор жү ргізіп қ атты тоң кесегі майдаланады. Кү зде жыртылғ аннан кейін егістік жердің бетін тегістеу жұ мыстарын қ арбыз тұ қ ымын себуге 1-2 кү н қ алғ анда дайындағ ан дұ рыс, себебі соң ында шық қ ан арамшө птерді жоюғ а пайдалы. Ерте босатылып дайындалса, арамшө п шығ ып кетеді де, қ айта ең бек етуді керек етеді.Егістік жердің терең жыртылуы қ арбыз ө німі мен жемісінің сапалы болуына тікелей ә сер етеді.

Қ арбыз тұ қ ымының ірі ұ сақ тылығ ына қ арай, қ олданғ ан агротехникағ а байланысты бір гектар жерге ә ртү рлі мө лшерде тұ қ ым себіледі. Ірі тұ қ ымнан бір гектарғ а 4-5 кг, майда тұ қ ымнан 1, 2 –2, 5 кг себілгенде ө нгіштік пайызы 95 пайыздан кем болмауы керек. Егістік жерге тұ қ ым 4-6 см терең дікте тасталады. Терең, тайыз себілуі сол кездегі топырақ тың ылғ алдылығ ына байланысты. Егілген дақ ылғ а кү тім болмаса ө спейді, ө нім бермейді. Кү тімнің белгілі бір кезең дері болады. Сол кезде ө ткізіп алмай уақ ытысында пайдалана білу негізгі міндет. Қ арбыз егілгеннен бастап жинап алғ анғ а дейін кү тімді керек етеді. Кү ту жұ мыстары жергілікті жердің ауа райына, топырағ ына байланысты органикалық, минералды тың айтқ ыштар шашылып, кү ту жұ мыстары жү ргізіледі.

Қ азіргі кезде ауылшаруашылық ө сімдіктері ауыспалы егістік бойынша егіледі. Жыл сайын егілетін ө сімдіктердің ө німділігін арттырумен қ атар, зиянды қ ұ рт-қ ұ мырсқ аларды жою, егістік жердің қ ұ нарын молайту мақ сатында ауыстырып отырады.Қ арбыз егілетін егістік жерге кө кө ністік ауыспалы егістікті пайдалану тиімді. Алғ ы дақ ыл ретінде картоп, қ ырық қ абатты пайдалануғ а болады. Қ арбыз бір орынғ а 3-4 жыл қ атарынан егілсе, ө німі тө мендеумен қ атар, ә ртү рлі ауруғ а ұ шырайды.

Қ арбыз ө сімдігі топырақ жә не ауа райына қ арай ә ртү рлі мө лшерде суды қ ажет етеді. Бақ ша дақ ылдарының ішінде қ арбыз бороздамен суарылу керек. Су қ арбызғ а кө п берілмей жеткілікті тү рде беріліп тұ рса ө суі жақ сарады. Жаз бойы 6-13 рет суаруғ а болады.

Қ арбыз сабақ тану, гү лдену, алғ ашқ ы тү йнегінің пайда болу кезінде суды кө бірек керек етеді. Осы кезде су жетімсіз болса, сабақ ұ зындығ ы мен гү л саны ө су жағ ынан азаяды. Алматы облысында егілетін қ арбызды 4-6 рет суарып, Қ ызылорда, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Ақ тө бе облысытары жерлерінде 9-12 суарғ анда 6000-11000 текше метрге дейін су беріледі.

Қ арбызды суару егістік жердегі жү йек аралығ ындағ ы топырақ тың 1-30 см терең діккедейінгі ылғ алдылығ ының кө п аздығ ына байланысты. Топырақ қ абатының ылғ алдылығ ы 75-80 ℅ болса, жү йекпен суару керек.

Минералдық тың айтқ ыштарды егістік жерге тұ қ ым себілер алдында немесе жер бетіне ө нім шық қ аннан кейін, ө сімдік тү бінен 15–30 см қ ашық тық та, ә ртү рлі терең дікте пайдаланса, соншалық ты пайдалы болады. Азотты тың айтқ ыш вегететивтік даму кезінде қ арбыз тамырының мық ты болып ө суін, гү лдеуін, тү йнектеуін жақ сартады. Жеке берілген фосфорлы тың айтқ ыштар тамырдың еркін жайылып ө суіне, ерте гү лдеуіне, аналық гү лдің кө бірек пайда болуына жақ сы ә сер етеді. Егістікке тө гілетін кө ң нің тең жартысы егістікті зябьке жыртқ анда немесе зябьке айдалғ ан жерге культиватор жү ргізілгенде қ олданылады. Ал қ алғ ан кө ң нің жартысы тұ қ ым себілген кезде ә рбір ұ я тү біне, сондағ ы топырақ пен араластырып тасталады. Мұ ндай жағ дайда жылқ ы қ иын пайдаланғ ан дұ рыс. Жылқ ының қ иы тұ қ ымды кө ктем кезіндегі ауаның қ олайсыз жағ дайларынан сақ тап жер бетіне тез кө ктеп шығ уына септігін тигізеді. Тұ қ ым сепкен кезде ә р ұ яғ а 0, 5 кг кө ң пайдаланғ ан айтарлық тай нә тиже береді.