Күріш қалдықтарын пайдаланудың ғылыми негізі

Ауыл шаруашылығ ы ө ндірісіндегі салалардың ішінде кү ріш шаруашылығ ы Қ азақ станның азық -тү лік қ ауіпсіздігі толық қ амтамасыз етілген сала болып есептеледі, ө йткені еліміздегі халық ты кү рішпен қ амтамасыз ету дең гейі 116–120 % жеткен. Қ азақ стан кү рішті 400-500 мың тонна кө лемде ө ндіре алады, бұ л 240-300 мың тонна кү ріш жармасы.

Қ азақ станғ а қ ажетті кү ріш жармасының 80%-ын Қ ызылорда облысы қ амтамасыз етеді. Кү ріш шаруашылығ ын дамытуғ а соң ғ ы жылдары кө птеген миллион қ аржының ресурстары кө ктемгі егіс жұ мыстарын жү ргізуге несие тү рінде, тікелей инвестиция тү рінде, тұ қ ым ө ндірісін демеуге қ аржы беру арқ ылы, минералдық тың айтқ ыштар алуғ а жә не басқ аларғ а жұ мсалуда. Қ абылданғ ан шаралар мен ішкі рыноктегі кү рішке деген бағ аның ө суі кү ріш шаруашылығ ының бә секеге қ абілеттілігіне оң ә серін тигізеді.

Соң ғ ы жылдарда сыртқ ы рынокте қ азақ стандық кү рішке деген сұ раныс ө скен, сондық тан кү ріш негізінен Қ ырғ ыз Республикасына, Ресейге, Тә жікстанғ а, яғ ни жақ ын шетелдерге шығ арылуда. Сонымен бірге алыс шетелдерге де (Тү ркияғ а, Италияғ а жә не басқ а елдерге) кү ріш ө німін шығ ару жандандырылды. Отандық кү рішке сұ раныс оның аспаздық сапасына, сонымен бірге сатып алушылардың қ ытай кү ріші ө ндірушілеріне деген сенімсіздігіне байланысты болып отыр.

Қ азақ стандық кү рішке сұ раныс сонымен бірге, оның ө зіндік дә мдік ерекшеліктеріне де орай туындауда. Минералдық тың айтқ ыштар мен пестицидтерге бағ аның кү рт ө суіне байланысты Сырдария ө зенінің бойында жоғ ары орналасқ ан: Ө збекстан жә не Қ ызылорда облысының аумағ ында оларды аз пайдаланады, соның нә тижесінде жерді суаратын суда агрохимикаттардың қ алдық тары тө менгі дең гейде сақ талуда. Топырақ тың тұ здануы мен суаратын судың минералдануының ө суі кү ріш ө німіне жағ ымсыз ә сер ете отырып, сонымен бірге кү ріш дә ніндегі крахмалдың азаюына жағ дай жасайды, қ азақ стандық кү ріштің дә міне оң ә сер етеді.

Кү ріш шаруашылығ ындағ ы біршама жетістіктерге қ арамастан бұ л сапаның тиімділігі мен кү ріш ө ндірістің пайдалылығ ын арттыру, сапасын жақ сарту, кү ріш жә не оның қ алдық тарын ө ң деу жә не ө ндірілген ө німдерді ө ткізу рыногін кең ейту проблемалары бірінші кезекте тұ р. Соң ғ ы жылдары кү рішті экспорттауда ақ талғ ан кү ріштің ө суі алаң датады. Бұ л кө п кө лемде қ ұ рама жем ө неркә сібі ү шін жә не тез пайдаланатын кү ріш, кү ріш сіркесі, жә не арзан спирт ө ндірісі ү шін пайдаланатын Ресей Федерациясына экспортталады.

Еліміздің экономикасы аграрлық секторының жалпы проблемаларына байланысты: қ азіргі кезде аграрлық машина жасауғ а, химикаттар мен минералды тың айтқ ыштар ө ндірісін дамытуғ а кө птеген миллион инвестициялар бағ ытталуда. Бұ л Қ азақ станның техникағ а, минералды тың айтқ ыштарғ а, ө сімдік қ орғ ау қ ұ ралдарына жә не басқ аларғ а деген импорттық тә уелділігін тө мендетуге мү мкіншілік береді.

Облыстың кү ріш ө ндірісінің негізгі бағ ыттары бойынша дамытуды жаң ғ ыртудың болашағ ы зор жоспарларын дайындау ү шін кү ріштің жаң а сорттарын шығ ару жә не тұ қ ым шаруашылығ ын химияландыру, кү ріш ө ң деу ө неркә сібінің қ алдық тарын ө ң деу технологиясын енгізу, ауыл шаруашылығ ы техникалары мен материалдық -техникалық қ амтамасыз етуді жаң арту пайдаланылғ ан ресурстардың тиімділігін арттыру ү шін бірінші кезекте кү ріш ө ндірісінің басым технологияларын анық тау қ ажет.

Шетелдерде крахмал ө німдерінің ө ндірісі кең тарағ ан. Дү ниежү зілік тә жірибе кө рсеткендей, 60-жылдардың аяғ ында дамығ ан елдерде қ ант пайдаланудың орнына оның қ антты крахмал ө німдерін қ олдануғ а қ айта бағ ытталу басталды. Мұ ндай жағ дайлар шикізатқ а бай мемлекеттермен (АҚ Ш) бірге қ ант ө ндірісі ү шін ө зіндік шикізаты жоқ елдерде (Жапония, Оң тү стік Корея) немесе ө зінің қ ажеттілігін толық қ амтамасыз ете алмайтын (Еуропалық одақ) елдерде де орын алды. Соң ғ ы 10–15 жылдың ішінде бұ л мемлекеттер қ ант крахмал ө німдерін шығ ару ү шін қ ажетті: крахмал сірнесі, глюкоза-фруктоза шырыны, глюкозалар, фруктозалар жә не басқ алары ү шін қ ұ рамында крахмалы бар шикізаттардың ө зіндік ө ндірісін (картоп, жү гері, бидай, сұ лы, қ ара бидай, қ онақ жү гері, кү ріш жә не басқ алары) табысты дамытып келеді. Ресейде тамақ ө неркә сібінде қ ұ рамында крахмалы бар шикізаттардан қ антты ө німдер ө ндірісі ү шін жә не олармен тамақ ө неркә сібінде қ анттың кө п ү лесін алмастыру жағ дайында бірқ атар бағ дарламалар ә зірленген. Аймақ тың қ ажеттілігіне байланысты қ антты ө німдер ө ндірісінің аз қ уатты желісі дайындалғ ан ТМД елдерінде крахмал ө ндіретін жә не оны сірнеге қ айта ө ң дейтін барлығ ы 16 кә сіпорын бар. Қ азақ станда мұ ндай зауыт жоқ. Кү ріш дә ніндегі крахмал (80%-ғ а дейін) бидай мен жү геріге қ арағ анда (60-70%) кө п болғ андық тан алынғ ан ө німдердегі қ антты заттардың жоғ ары қ ұ рамы ә лемдік стандарт дең гейінде болады. Сондық тан негізінен қ ұ рама жем ө ндірісінде сұ ранысқ а ие кондициялы емес кү ріш ұ сағ ын ө ң деу қ ажет.

Ұ сақ талғ ан кү ріш дә нін спиртке ө ң деу қ ымбат жабдық тарды қ ажет етпейді, ө зіндегі шикізаттың кө леміне қ арай ә рбір фермер ондай жабдық ты ала алады. Шикізаттың қ ұ рамындағ ы крахмал ашытқ ымен тікелей спиртке ө ң делмейді. Алдымен шикізатты солод ферменттерімен қ анттандырады да, қ антты сусло алынады, сонан соң ашытады. Ашытылғ ан массаны спирт алу ү шін айдайды. Крахмалы 5%-дан кем емес немесе қ анты бар ө німнен ғ ана спирт алынады. Бидай, сұ лы, жү гері дә ндерінің қ ұ рамында 50-70% крахмал болса, арпада – 40%, кү ріш дә нінде – 80%-ғ а дейін, картопта – 20%-ғ а дейін, қ ант қ ызылшасында – 14-22%, жеміс-жидектің кө пшілігінде 4-18% крахмал бар. Сондық тан кү ріштен спирт ө ндіру жоғ ары рентабельді ө ндіріс болып табылады.

Спирт алу ү шін ұ сақ талғ ан кү ріштен алынғ ан ө німді жә не кү ріш салысын ө ң деуде 14 пайызғ а дейін алынатын кү ріштің қ ауызын пайдалануғ а болады. Мысалы, 10 л суғ а крахмалдығ ына байланысты 4-8 кг ұ н жә не 1, 5-3 кг арпаның немесе қ ара бидайдың солоды араластырылады. Солодты ө ндірілген жә не ұ нтақ талғ ан арпаның тұ қ ымынан алады, 10 кг кү ріш ұ нынан немесе ұ нтағ ынан 4, 2 л спирт алуғ а болады.

Кү ріш майының ө ндірісі АҚ Ш, Жапония, Индия, Пә кістан, Қ ытай жә не басқ а да елдерде жолғ а қ ойылғ ан. Бұ л майды алуда шикізат есебінде кү рішті сұ рыптау ө ндірісінде қ алдық болып есептелінетін кү ріш ұ нтағ ы пайдаланылады. Ол кү рішті ө ң дегеннен кейін одан алынатын ұ нтағ ы жә не басқ а да қ осымша ө німдері мал шаруашылығ ында тек қ ұ рама жем есебінде пайдаланылады. Кү ріш ұ нтағ ын осылай пайдалану экономикалық жағ ынан тиімсіз жә не оларды сақ тағ анда тез бұ зылатындық тан қ осымша ө ң деуді қ ажет етеді.

Косметикалық бұ йымдардың маң ызды компоненттеріне мал жә не ө сімдік ө німдерінен алынатын балауыз жатады. Косметикалық бұ йымдар тү рлерінің ұ лғ аюына байланысты табиғ и жә не жасанды жолмен алынатын ә ртү рлі балауыздар ө ндірісі жыл сайын дамып келеді. Кү ріш ұ нтағ ынан алынғ ан майда 5% дейін кү ріш балауызы болады. Жалпы ө сімдіктен алынатын табиғ и балауыздың аз болуы отандық косметика ө неркә сібінің кең еюіне теріс ық пал етуде. Негізінен парфюмериялық ө німдердің негізгі ингридиенті болып шетелдерден ә келінетін қ осымшалар, мысалы, карнауб балауызы қ олданылады. Ал, кү ріш балауызының сапасы карнауб балауызынан кем тү спейді. Кү ріш ұ нтағ ынан май, балауыз алудың технологиясын ә зірлеу жә не енгізу кондитер, медициналық препараттар, сондай-ақ парфюмерия ө неркә сібі ү шін шикізатты кө бейтіп, нан ө ң дейтін кә сіпорындардың қ алдық тарын тиімді пайдалануды кең ейтеді. Сонымен бірге қ алдық тардан ө ндірілген кү ріш майы азық тық жә не техникалық мақ саттарғ а да қ олданылады. Осы технологиялық прогрестің екінші ө німі (шрот) ұ зақ мерзімге сақ тауғ а жарайтын дайын мал азық тық компонент болып есептеледі. 30 мың тонна кү ріш ұ нтағ ынан 3, 0 мың тоннадан астам кү ріш майы жә не100 тоннадай кү ріш балауызын алуғ а болады.

Кү ріш салысын ө ң деу кезінде 12-14 пайызғ а дейін алынатын кү ріш қ ауызын пайдалану тиімді болып есептеледі, себебі одан жылу ө ткізбейтін қ ұ рылыс материалы – арболит жә не қ ұ рылыс материалдары мен электроника ө неркә сібінде қ олданылатын кремний алынады. Жыл сайын қ ұ рамында 15 пайызғ а дейін калийі, магнийі, фосфоры жә не кальцийі бар 5, 0 мың тоннадай қ ауыз жиналады. Қ ауыз қ ұ рамында кремнийдің кө п болуы, оны кү ріш ү шін тың айтқ ыш ретінде кә деге жаратуғ а негіз болады. Кү ріштің бұ л элементке қ ажеттілігі – гектарына 1 тонна. Сонымен бірге қ ауыз қ ордасын органикалық тың айтқ ыш ретінде де пайдалануғ а болады. Қ ызылорда облысында фосфориттің кен кө зі бар, бірақ оның қ ұ рамында фосфордың қ ұ рамы аз болғ андық тан одан суперфосфат алуғ а пайдаланылмайды, ал органоминералды тың айтқ ыштар ө ндірісінде қ олдануғ а болады. Кү ріш қ ауызын кә деге жарату органикалық жә не органикалық емес қ алдық тар негізінде жасалатын органоминералдық тың айтқ ыштардың ө зге ұ қ састарына қ арағ анда техника-технологиялық кө рсеткіштерімен қ ол жететіндігімен, арзандылығ ымен жә не экологиялық жағ ынан елеулі ө згешелігі бар.

Қ ытай мен Ү ндіқ ытай елдерінің шаруа қ ожалық тарында кү ріш сабаны тамақ қ ұ рамындағ ы ақ уызды кө бейту ү шін елеулі рө л атқ аратын саң ырауқ ұ лақ тар ө сіру ү шін кең інен қ олданылады. Кү ріш сабанының қ ұ рамында 50%-ғ а дейін целлюлоза, 11, 7% лигнин, 14, 6% минералдық заттар (кө біне кремний қ ышқ ылы) болады.

Тары – Sеtагіа – қ уаң шылық қ а, ыстық қ а, аң ызғ а тө зімді дақ ыл болғ андық тан, жыл сайын республикамызда миллион гектарғ а жуық алқ апқ а егілуде. Дү ниежү зінде оның 71 туыстасы, 1400 тү рі бар, ТМД елдерінде оның 31 тү рі тарағ ан жә не ең басты жармалық дақ ыл болып саналады. Бұ л дақ ыл кеш себілген кү нде де жақ сы ө нім береді. Тарыны бір жерден екі ө нім алу ү шін аралық дақ ыл ретінде пайдалануғ а болады. Тарының мал азығ ы ретінде де маң ызы зор, дә ні қ ұ с шаруашылығ ында жиі қ олданылады, ә сіресе, балапандар ү шін таптырмайтын жем.

ТМД мемлекеттерінде тарының екі тү рі тарағ ан: кә дімгі тары – Рапісит тіlіасеит жә не бастанғ ан тары – S еtаrіа іtаііс. Олар ә ртү рлі туыстық қ а жататындық тан, бір-бірінен гү л шоғ ырларының қ ұ рылысы бойынша ажыратылады: кә дімгі тары – шашақ, ал бастанғ ан тары – масақ тә різді шашақ.

Бастанғ ан тары екі тү р тармақ қ а бө лінеді: чумиза (қ онақ тары) жә не могар (ит сонақ). Кә дімгі тары– біржылдық шө птесін ө сімдік. Тамыр жү йесі – шашақ ты, тамыры жан-жақ қ а 1 метр жә не 1, 5 метр терең ге бойлайды. Тамырының негізгі массасы топырақ тың 20 см терең дігінде орналасады. Тары – негізінен ө здігінен тозаң данатын дақ ыл.

Тарының ө ркені баяу, сабағ ы тік, қ алың болып ө седі, кө п арамшө птер одан озып кетеді де, ө німнің тө мендеуіне себеп болады. Сондық тан тарыны арамшө птен таза танаптарғ а себу керек. Гү лдеген кезде басы шашақ тартады, тамыр жү йесі де тарам-тарам шашақ ты болып келеді, ө сіп шығ атын тү бірі біреу ғ ана болады. Сабагы – цилиндр тә різдес, ортасы қ уыс, биіктігі 60-100 см, 5-7 буынаралық тан тұ рады, тү кті. Жапырағ ы - енді, сырты тү кті, тілшесі қ ысқ а. Тары жапырағ ының ұ зындығ ы 18-25 см, ені 1, 2-4 см, тарының массағ ы жалаң, жұ мыртқ а тә різді ә рі домалақ, ұ зындығ ы 3-6 мм, ені 2-4 мм, Гү л шоғ ыры – шашақ, жақ сы дамығ ан дің гекті, тік немесе иіліп келеді. Бү йір бұ тақ шаларынан екінші, ү шінші қ атардағ ы шашақ шалар тү зіледі. Гү лдері – қ ос жынысты, гү л қ ауызы қ атты, дә нмен бірге тү седі. Дә ні– ұ сақ, шар тә різдес, тү сі ақ, қ ызыл, сұ р, қ оң ыр. 1000дә ннің салмағ ы 4-10грамм, қ ауыздылығ ы 10-22%, жарма шығ ымдылығ ы 67-84%.

Тары басқ а дақ ылдарғ а қ арағ анда ылғ алды аз керек етеді. Транспирациялық коэффиценті бидай мен арпағ а қ арағ анда 2 еседей тө мен, бір грамм органикалық, зат тү зу ү шін тары 200–250 г су жұ мсайды. Оның дә ні ө су ү шін ө з салмағ ының 75 пайызындай ғ ана су сің ірсе жетіп жатыр, яғ ни ө суі ү шін басқ а да дақ ылдарғ а қ арағ анда суды 2-3 есе кем пайдаланады. Тары ө скен кезде де топырақ ылғ алын ү немдеп жұ мсайды.

Ақ жү гері, мақ сары сияқ ты ксерофиттер қ атарына енетін тары дақ ылы қ ұ рғ ақ шылық қ а ө те тө зімді. Тарының дә нінің ө нуі ү шін оның массасының 25-30%-ы cу болуы қ ажет, бұ л басқ а астық дақ ылдарына қ арағ анда ылғ алды 1, 5-2 есе аз қ ажет етеді

Қ уаң шылық қ а тө зімді болғ анымен, тарыны мерзімімен суарғ ан жағ дайда жоғ ары, қ ұ нарлы қ ара жә не кү рең топырақ та жақ сы ө нім береді. Гранулометриялық қ ұ рамы жең іл, қ оректік заты мол топырақ тары ү шін ө те қ олайлы болып есептеледі. Тары қ ышқ ыл, ауыр топырақ ты қ аламайды. Топырақ тағ ы тұ здың концентрациясы 0, 6%-дан аспаса, ө се береді. Ал кө п дақ ылдар топырақ тағ ы тұ здың 0, 2-0, 3% концентрациясын кө тере алмайды. Сондық тан тарының осы биологиялық ерекшелігін пайдаланып, топырақ тың тұ здылығ ын кемітуге болады.

Тарының дә ні ө не бастауы ү шін 8-10°С, ал қ олайлы ө су температурасы 20-30°С жылылық ты қ ажет етеді. Суық қ а тө зе алмайды, температура – 2-3°С болса тары қ атты зақ ымданады, ал – 3°С-тан тө мендеп кетсе қ урап ө леді. Осы себепті, тарыны басқ а масақ ты дә нді дақ ылдарғ а қ арағ анда кеш себеді. Тары ыстық қ а ө те тө зімді дақ ыл, ол 38-40⁰С температурағ а шыдайды, ол қ ысқ а кү ндік ө сімдік, ө сіп-даму вегетациялық кезең і 90-120 кү н.

Тары сабанының азық тың сапасы бидай сабанынан екі есе артық, дала шө бімен қ атарлас. Тары жармасында ақ уыз мө лшері кү ріш, қ арақ ұ мық жармаларынан едә уір кө п. Оның жармасының қ ұ рамында крахмал (81, 0%), ақ уыз (12%), май (3, 5%), кант (0, 15%), клетчатка – 1, 04, кү л – 1, 45 сияқ ты адам ағ засына қ ажет заттар жә не 0, 41 азық тық ө лшем, 23 г сің імді протеин болады. Тары ө сірумен Ақ тө бе, Батыс Қ азақ стан, Қ останай, Шығ ыс Қ азақ стан, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл облыстарының жеке шаруашылық тары шұ ғ ылданады.

Қ азақ станда кө п тарағ ан тары сорттары – Саратов-3, Саратов-6, Орал-109, Омский-11, Старт, Шортандинский-7.

Алғ ы егіс. Тары арамшө птерден қ атты зардап шегеді. Сондық тан оны танапты арамшө птерден таза қ алдыратын дақ ылдардан кейін сепкен дұ рыс. Мү мкін болса, тың жә не тың айғ ан жерге себілсе, тары мол ө нім береді. Тары ү шін кө пжылдық шө птер (жоң ышқ а, беде, эспарцет, еркекшө п) ө те жақ сы алғ ы дақ ыл болып есептеледі. Ауыспалы егіс жү йесінде тарыны таза сү рі жерге егілген кү здік не жаздық бидайдан кейін еккен жө н.

Тары ө сіруге арналғ ан шаруашылық тарда оны таза сү рі жерден кейін себу керек. Бұ л жағ дайда тары қ ұ рғ ақ шылық жылдары да тә уір ө нім береді. Тары ү шін бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдар да жақ сы алғ ы дақ ыл болып есептелінеді.

Тары бір жерге қ айталанып себілсе, ө німін тө мендетеді. Сондық тан тарыны тек ауыспалы егіс жү йесінде ғ ана себу керек. Тары бұ рын егілген жерге 4-5 жылдан кейін ғ ана қ айталанып себілуі тиіс.Сонымен қ атар шық пай қ алғ ан кү здік жә не жаздық дақ ылдардың орнына сақ тандыру дақ ылы ретінде егуге болады. Тары дақ ылын қ ыстың қ атты аязынан кейін егу кезінде кө п дә нді қ ажет етпейді. Ә деби деректерге сү йенсек, тары дақ ылын Қ азақ станның батысынан оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ысқ а қ арай бағ ытталғ ан аймақ тарда себу кезінде оның дә нінің сапасы артып, жақ сарып климаттың қ ұ рғ ақ шылық ә сері артқ ан сайын дә ннің қ ұ рамындағ ы ақ уыз қ ұ нары артады.

Тың айту. Тарының тамыры басқ а дақ ылдармен салыстырғ анда қ оректік заттарды нашар сің іреді. Сондық тан оның ойдағ ыдай ө суі ү шін топырақ та жең іл сің етін қ оректік заттар мол болуы керек. Тү птенуден пісуге дейін орташа 45 тә улік бойы тары қ оректік заттарды кө птеп сің іреді. Осы уақ ытта топырақ та қ оректік заттардың мол болуы керек. Азотты ең кө п сің іретін уақ ыты – гү лдеу кезең і, фосфорды дә ні толар кезде кө п қ ажет етеді.

Тың айтқ ыш мө лшерін есептеу кезінде тары 1 тонна дә н, соғ ан сә йкес сабан тү зу ү шін топырақ тан 31 кг азот, 14 кг фосфор жә не 27 кг калий сің іретінін ескеру керек.

Тары – минералды жә не органикалық тың айтқ ыштарды бірдей бергенді ұ нататын ө сімдік. Қ ара топырақ ты жерлерге гектарына 15-25 тонна кө ң береді, сұ р топырақ ты жерлерде оның мө лшерін 30-40 тоннағ а дейін кө бейтеді. Бұ л тұ ста кө ң нің арамшө птер тұ қ ымынан таза болуын қ атты қ адағ алау керек.

Фосфор егістікке кү зде сү дігер жыртқ ан кезде суперфосфат тү рінде гектарына 2, 5-3 ц беріледі. Азот тың айтқ ыштары егістік алқ апқ а кө ктемде қ опсыту кезінде бір гектарғ а есептегенде 90-130 кг аммиак селитрасы немесе 150-225 кг аммиак сульфаты тү рінде сің іріледі.

Азот – ақ уыздар, нуклейн қ ышқ ылы, ферменттер оның ішінде НАД жә не НАДФ, витаминдер жә не басқ а да органикалық заттар қ ұ рамының негізгі компоненті. Сондық тан азоттың жеткілікті мө лшерде болуы фотосинтез ү дерісін кү шейтіп, тарының жылдам ө суіне жә не жоғ ары биомасса қ ұ рауына жағ дай жасайды.

Тары дақ ылы ө зге дә нді дақ ылдармен салыстырғ анда тү рлі зиянкес жә ндіктер мен ауруғ а қ арсы химиялық сақ тандыруды қ ажет етпейді. Тек тары дә нін себу алдында ферментациядан ө ткізеді.

Топырақ ө ң деу. Топырақ ө ң деу тә сілдері ауа райына, топырақ жағ дайына, алғ ы дақ ылғ а, арамшө птердің тү рі мен санына, топырақ ылғ алдылығ ына байланысты ә ртү рлі болады. Топырақ эрозиясы болмайтын аймақ та жерді кү зден бастап дайындау керек. Қ айырмалы плугпен 20-22 см немесе 27-30 см терең дікке жыртады.Кү зде сү дігер кө терер алдында жерді 8-10 см терең дікке сыдыра жырту керек.

Топырақ эрозиясы болатын аудандарда жерді аударып жыртпай, КПГ-250 сияқ ты жазық табан сыдыра тілгіштермен терең қ опсытады да, кө ктемде ылғ ал БИГ-ЗА, БИГ-6 тырмалармен жабылады. Кейін КПШ-5, КПШ-9, КПШ-11 сияқ ты қ опсытқ ыштармен ө ң деледі. Қ ыста қ ар тоқ тату тарының ө німін 3, 8-ден 5, 6 цетнерге дейін кө тереді. Егер қ ардың қ алың дығ ы 50 см болса, онда ә р гектарда шамамен, 1500 тонна ылғ ал болады деген сө з, бұ л 150 мм жауын ылғ алына тең. Су эрозиясы болмауы ү шін кө ктемде қ ар суын тоқ тату шараларын жү ргізген жө н. Ә сіресе, бұ л жер бедері тегіс болмағ ан жағ дайда ө те қ ажет.

Кө ктемде жер ө ң деуді топырақ ылғ алын сақ тау ү шін тырмалаудан бастайды. Содан тары себуге дейін 2-3 рет қ опсыту керек. Бірінші қ опсытуды 10-12 см, екіншісін 8-10 см, ү шіншісін дә н себетін терең дікте жү ргізген дұ рыс. Тарыны себуге онша асық пау керек, алдымен қ опсыту арқ ылы арамшө птердің санын азайтып алу керек.

Тұ қ ымды себуге ә зірлеу жә не себу. Тұ қ ым тазаланғ ан, сортталғ ан болуы тиіс. Майда, жетілмеген тұ қ ымды себуге болмайды. Ірі дә нді тұ қ ым тары ө німін едә уір кө тереді.

Тары қ аракү йемен зақ ымданбас ү шін себер алдында тұ қ ымды дә рілеу керек. Фундазол 50 пайыз 2, 0 кг/га, нитанакс 200 ФФ-2, 5-3, 0 кг/га қ аракү йені жақ сы ө лтіреді. Тұ қ ымды дә рілеу ү шін 40% формалин ерітіндісінің 1 литрін 80 литр суда ерітеді. Бір тонна тұ қ ымғ а осы ерітіндінің 30 литрі жү мсалады. Дә ріленген тұ қ ымды 3–4 сағ ат брезентпен қ ымтап жауып қ ойып, содан кейін тұ қ ымды ашып тастайды. Формалинмен дә рілеуді себерден 3-4 кү н бұ рын жү ргізеді, ал одан кө п сақ талса, тұ қ ым ө ніп шығ у қ асиетін жоғ алтып алуы мү мкін. Қ аракү йеге қ арсы нитонакс қ олдануғ а болады, бір тонна тұ қ ымғ а оның 2-3 кг-ы жұ мсалады.

Тары ө німі себу мерзіміне қ арай ө те кү шті ө згереді. Ең бастысы, асығ ып ерте сеуіп қ оюдан сақ болу керек, ө йткені бұ л – тары ү шін ө те зиян. Салқ ын топырақ қ а тү скен тары дә нінің кө бі ө нбей жатып шіріп кетеді, ө нсе де сирек болады. Тары тұ қ ымы баяу ө сіп шық қ анша арамшө птер қ аулап кетеді. Сондық тан тарыны 10 см терең дікте топырақ 12-14°С жылығ анда ғ ана, шық қ ан арамшө птерді қ опсытқ ышпен отап тастап барып себу керек. Шамамен, бұ л мерзім Қ азақ станның солтү стік, орталық облыстарында мамырдың аяғ ы мен маусым айының басында, оң тү стік облыстарында сә уірдің аяғ ы мен мамырдың бірінші онкү ндігінде, батыс облыстарда мамырдың екінші онкү ндігінде болуы мү мкін.

Тарыны ә ртү рлі тә сілмен себуге болады. Оның ішінде ең кө п тарағ аны – жай қ атарлы тә сіл. Ә р гектарғ а кететін тұ қ ым мө лшері себу тә сіліне, аймақ тың ауа райына байланысты 10 кг-нан 25 кг-ғ а дейін ө згеріп отырады. Жай қ атарлы тә сілмен сепкенде ә р гектарғ а 2, 5-3 млн (15-25 кг/га) енетін тұ қ ым шашу керек.

Тары тұ қ ымын 3-4 см терең дікке себіледі. Қ уаң жылдары топырақ тың бұ л қ абаты кеуіп кетсе, онда тұ қ ымды 5–6 см терең дікке себу керек.

Егістікті кү тіп-баптау. Тарыны себісімен міндетті тү рде танапты катокпен тығ ыздау керек. Бү л тә сіл тұ қ ым мен топырақ тың жанасуын жақ сартады, терең дегі ылғ алды тұ қ ымғ а жақ ындатады, тұ қ ымның жер бетіне бір мезгілде ө ніп шығ уын қ амтамасыз етеді, ө німнің 1-3 центнерге артуына мү мкіндік береді.

Арамшө птерді азайту ү шін тарыны сепкеннен 3-4 кү н ө тісімен бір рет, 5-6 жапырақ пайда болғ анда екінші рет тырмалау керек.

Арамшө птерге қ арсы 2, 4-Д тобындағ ы натрий, амин тұ здарын, бутил, октил эфирлерін қ олдануғ а болады. Бұ л гербицидтерді тары тү птене бастағ анда шашу керек. Амин тұ зының (40% ерітінді) ә р гектарғ а жұ мсалатын мө лшері 1, 5-2 кг, бутил жә не октил эфирінің (43% эмульсия) мө лшері – 0, 7-1, 0 кг. Базарган 48 пайыз 2, 0-4, 0 кг/га.

Ө німді жинау. Тарының бір ерекшелігі – дә ні бір мезгілде пісіп жетілмейді, алдымен оның сыпыртқ ы тә різдес басының ең ұ шында тұ рғ ан дә ндері, содан кейін біртіндеп тө мендегілері пісе бастайды. Тө менде орналасқ ан дә ндері пісіп болғ анша бұ рын піскендері жерге тө гіліп қ алады. Осы себепті тарыны тікелей комбайнмен оруғ а болмайды, алдымен оны дестеге салып, содан 5-7 кү ннен кейін комбайнмен жинап алу керек. Дестеге салуды ең жоғ арыда орналасқ ан дә ндер пісе бастағ анда бастайды. Дестелеу кезінде тары сабағ ы 12-15 см биіктікте орылады. Одан тө мен орылса, десте жерге жабысып қ алады да, жө нді кеппейді жә не жерде жатқ ан дестені комбайнның алуы қ иындайды да, астық тө гіліп шашылады.

Жай қ атарлап себілген тарыны дестеге салу ү шін агрегат тары себілген бағ ытпен жү руі керек. Сонда ғ ана десте жерге қ ұ ламай, аң ыздың ү стіне тү сіп тез кө бейеді, комбайнмен оң ай жиналады. Дә ннің зақ ымдануын азайту ү шін тарыны жинау кезінде комбайн барабанының жылдамдығ ын минутына 600-700 айналым жасайтындай етіп реттеу керек.

Бастанғ ан тары тү р - тармақ тарын анық тау. Қ азіргі жү йелеуде бастанғ ан тарыны S еtаrіа іtаііс морфология лық жә не биологиялық ерекшеліктері бойынша екі тү р-тармақ қ а бө леді.

Оның біреуі subsp. МаахітаАІ. – қ онақ тары (чумиза, бор, гоми) – биік ө сетін, вегетативтік массасы қ уатты дамығ ан жә не вегетациялық кезең і ұ зақ ө сімдік. Қ онақ тарыны тағ амдық мақ сатқ а жә не жарма дақ ылы болғ андық тан, мал азығ ына пайдаланады.

Келесі тү р-тармағ ы – subsp. Мосhаrіит АІ. – итқ онақ (могар) – аласа бойлы, вегетация кезең і қ ысқ а ө сімдік. Қ уаң шылық қ а тө зімді біржылдық бағ алы дақ ыл (8.3-кесте).

8.3-кесте. Бастанғ ан тары тү р-тармақ тарының негізгі айырым белгілері

Қ онақ тары сипаттамасы. Қ онақ тары – біржылдық, биік, берік сабақ ты ө сімдік, сабағ ының биіктігі 80-200 см Сабағ ы дө ң гелек, жалаң аш, Жасыл немесе антоцианмен боялғ ан кү лгін тү сті. Тү птенуі ә лсіз, бір ө сімдіктегі сабақ тар саны 1-3-ке дейін. Тамыр жү йесі шашақ ты, жақ сы дамығ ан. Жапырағ ы – қ ұ лақ сыз, жалаң аш, жасыл тү сті.

Гү л шоғ ыры – масақ тә різдес шашақ, ұ зын жә не енді болып келеді. Шашағ ы толығ ымен тү кпен қ апталғ ан. Гү лдері – екі гү л қ ауызынан тұ рады жә не қ ұ рамында 3 аталық жә не екі бө лікті қ алың қ ауырсынды аналығ ы болады. Дә ні ұ сақ, ұ зындығ ы 1, 5-2, 5 мм, ені 1, 4-2, 0 мм жә не қ алың дығ ы 0, 9-1, 5 мм, 1000 дә нінің салмағ ы 1, 5-4, 1 г. Дә ні дө ң гелек, тү сі – сары, ақ шыл.